Psixologik trening asoslari faniga kirish. Psixologik trening haqida umumiy tushuncha - Психология - Рефераты

Psixologik trening asoslari faniga kirish. Psixologik trening haqida umumiy tushuncha

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Psixologik trening asoslari faniga kirish . Psixologik trening haqida umumiy tushuncha Reja: 1. Trening maqsad va vazifalari. 2. Treningni o’ziga xos jihatlari. 3. Psixologik trening tushunchasi. 4. Treningga beriladigan ta’riflarning mazmuni .

Trening haqida tushuncha Keyingi yillarda jamiyatdagi insonlar salomatligi muammosi davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi bilan birga quvonarli hol shundan iboratki, har bir kishi o’z salomatligiga nisbatan ongli munosabatda bolmoqda. Salomatlik deganda nafaqat jismoniy balki, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, “...har tomonlama, ya’ni ham jismonan, ham ruhan, ham ma’nan” soglom bo’lishiga e’tibor berilayotganligi bizning yutugimizdir. Psixologiyada shaxsga boigan e’tibor nihoyatda katta bo’lib, buning birgina isbotini “shaxs” atamasining o’zinigina ilmiy jihatdan talqin etuvchi 50 dan ortiq ta’riflar mavjudligi bilan izohlash mumkin. Shunga qaramasdan shaxs rivojlanishi, shaxs barkamolligiga berilgan tushunchalar anchagina tarqoq holda bo’lib, turli psixologik maktablar bu tushunchani turlicha talqin etadilar. Lekin ularning barchasi shaxs barkamolligining asosida ruhiy salomatlik yotishini ta’kidlashgan. Barcha davrlarda, barcha xalqlarda insoniyat va jamiyatning asosiy boyligi, qadriyati sifatida jismoniy va ruhiy salomatligi tan olingan. Qadimdanoq jismoniy va ruhiy salomatlik tabiblar va faylasuflar tomonidan insonning erkin faoliyat yuritishi hamda kamolotining asosiy sharti sifatida tushunilgan. Insonni bio-energo-informasion tizim sifatida qaraladigan bo'lsa, bu piramidal tizim tana, psixika va ruhiy elementlardan tashkil topgan mukammallik sifatida qabul qilinadi. Bu uchlikdan bittasining buzilishi butun bir tizimning barqarorligiga ta’sir ko’rsatadi. Ma’lumki, inson salomatligining qay darajadaligi ko’pgina omillarga: nasliy, ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik va hatto sog’liqni saqlash tizimiga ham bog’liqdir. Butunjahon sog’liqni saqlash tashkilotining ma’lumotiga ko’ra, 10-15 % oxirgi omil (sog’liqni saqlash tizimi)ga bog’liq, 15-20 %ini - genetik omillar, 25 %ini - ekologik omillar va 50-55 %ini esa - insonning hayot tarzi belgilab beradi. Shunday qilib, inson salomatligining qay darajada bo’lishi asosan insonning o’zigagina bog’liq bo’lib, uning hayot tarzi, qadriyatlari, ustanovkalari, ichki dunyosi va atrofdagilarga boigan munosabati asosiy rol o’ynaydi. Bugungi kunda mutaxassislar tomonidan otkazilayotgan aksariyat treninglar aynan shu sohaga qaratilgan bo’lib, ularning soni juda ko'pdir. Kitob

rastalariga chiqarilayotgan kitoblarning bir qismi treninglarning qanday o'tkazilishi, trenerga qo’yiladigan talablarga doir ma’lumotlar bilan boyitilgandir. Ulardan foydalanish uchun ularni ma’lum bir klassifikasiyaga keltirish, umumlashtirish lozim boiadi. Shunga ko’ra, zamonaviy adabiyotlar tahlili asosida trening haqida aniq bir ma’lumotga ega bo’lish mumkin boladi. Ma’lumki, trening atamasi bugungi kunda juda ko’p ishlatilrtioqda. Hatto bu atama bugungi kunning eng urf bo’lgan va ommaviylashgan atamalaridan bin bolib qoidi desak, xato bo’lmaydi. Bugungi kunda odamlar orasida trening atamasini tushunishda ikki xil yondashuv mavjud bo’lib, birinchi toifadagilar aksariyat shu sohadan xabardor bo’lgan kishilardir. Ular treningni istalgan hayotiy muainmolami yecha oladigan “sehrli tayoqcha” sifatida qabui qilishadi, ikkinchi toifadagilar esa bu sohadan xabardor bolmagan yoki bu sohani tan olmaydiganlar bolib, ular treningni vaqt va mablag’ni bekorga sarflashdan boshqa narsa emas, deb tushunishadi. Hatto bir xil maqsadda o’tkazilgan maium bir trening mashg’ulotida ishtirok etgan bitta guruhdagi kishilaming treningga bergan bahosi ham turlicha bo’lishi kuzatiladi. Xo'sh, trening nima o’zi? Bu atama treningda bir marotabagina ishtirok etgan kishi uchun hech qanday ta’riflashsiz tushunarlidir. Treningda ishtirok etmaganlar uchun esa bu atamani tushuntirish anchagina murakkab kechadi. Treningda ishtirok etmagan kishiga trening haqida gapirib berishni go’yoki yetilib pishgan olchani yemagan kishiga uning mazasi va ta’mini tushuntirishga harakat qilishga qiyoslash mumkin, ya’ni uning mazasini to’liqligicha tushuntirib boimaydi va buni shu mevani yeb Wrgandagina bilish mumkin, xolos. Xuddi shuningdek trening haqida bilish, uni nima ekanligini his qilish uchun hech boimaganda bir marotaba trening mashg l ulotlarida ishtirokchi sifatida qatnashib ko’rish lozim. Treningga berilgan ta’riflarning mazmuni Treningga ta’rif berish yoki uni tushuntirishda turli mualliflar tomonidan turlicha yondashuvlar mavjuddir. Masalan, GJ.Makshanov «Trening - bu amaliy psixologiyaning faol metodlariga asoslangan psixologik ta’sir amaliyotidir» deydi.

S.V. Petrushina esa bu atamaga quyidagicha tavsif beradi: “Trening - ijtimoiy- psixologik kompitentlikni rivojlanishiga qaratilgan guruhiy amaliy psixologiya sohasidir”. O.Gorbushinaning fikriga ko’ra, “Trening - bu shaxsni o’zgartirishga qaratilgan va hissiyotlarga boy bo’lgan mashg’ulotdir” Treningni klassik psixologiya yo’nalishiga ko’ra ma’nosi shunday: “Shaxsning o’zini anglashi, guruhlarda shaxslararo munosabatlar va muloqotga kirishish ko’nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilgan guruhiy metodlar yig’indisidan iborat bo’lgan mashg'ulot”. Treningni psixologik ta’sir sifatida qaragan L.A.Petrovskaya shunday ta’riflaydi: "Butun bir trening mashg’uloti yoki har bir alohida mashg'ulot o'zaro ta’sirlardan iborat bo’padi. O’zaro ta’sir metodlari guruh yoki shaxsda ma'lum bir o’zgarishlarni hosil qilishga yo’naltirilgandir". Trening atamasini tushuntirishda quyidagicha qarashlar ham mavjuddir; Trening tushunchasi ta’lim, rivojlanish va o’qitish tushunchalari yordamida aniqlashtiriladi. O’qitish va trening tushunchalarini bir-biri bilan aralnshlirish kerakmas, lekin ayrim paytda trening o’qitishning ma’lum bir shakli Imoblansa, ba’zida esa o’qitishni treninglar orqali amalga oshirilishi ko’pchilik tomomdan tan olinadi. Shulami hisobga olgan holda, trening tushunchasini o’qitish, rivojlunish kabi tushunchalar bilan uzviy bog’liq ekanligini ta’kidlash mumkin. Shunday ekan, trening o’qitishning bir usuli sifatida rasmiy ta’limning O’rnini bosish uchun enias, balki uni to’ldirish uchun xizmat qiladi. Agar treningni mashq sifatida tushunilsa, u holda ta’limiy faollikning shakllaridan biri hisoblanadi va ta’lim dasturiga kirib boradi. Aynan shu ma’noda u oliy ta’limdan keyingi ta’limning turli tizimlarida ham keng qo’llaniladi. Ammo sof psixologik ma’noda psixologik treninglar yuzasidan ish olib borgan mutaxassislaming fikrlari boshqacharoq bo’lib, ularning aksuriyali trening mashg’ulotlari o’yin va mashqlar orqali amalga oshirilishigu huiuda trening jarayonida ko’nikma, malakalar hosil qilinishiga e’tibor qaratganlar. Jumladan,

I.Vachkovning fikriga ko’ra, “Shaxsni barkamollashtiruvchi treninglar - bu psixologik ta’siming ma’lum bir yo’nalishi boTib, guruhiy ishning faol usullarini qodlash asosida o’tkaziladi”. Devid Li esa: “Trening tushunchasining mohiyatini “Guruhiy treninglar - ikki yoki undan ortiq kishilar ishtirok etadigan va ishtirokchilarda bilim, ko’nikma va malakalar hosil qilishga qaratilgan har qanday jarayondir”, deb tushuntiradi. Yana bir ta’rif: “Trening - insonning bilimlari, ko’nikmalari va ustanovkalarini rivojlantiruvchi rejalashtirilgan va tizimga solingan o’qitish mashg’ulotlari bo’lib, bu mashg’ulotlar natijasida inson bir yoki bir necha faoliyatni birvarakayiga bajara olish yodlarini o’rganadi” Psixologiya tarixida trening o’qitishning keng tarqalgan shakli faol ijtimoiy- psi- xologik treninglar bo’lib, L.A.Petrovskiy ijtimoiy-psixgik treningga ta’rif berar ekan, uni quyidagicha izohlaydi: “Trening - shaxslararo munosabatlardagi ijtimoiy ustanovkalar, tajribalar, bilim, ko’nikma va malakalarni rivojlantirishga qaratilgandir, shuningdek, u muloqotda kompetentlikni rivojlantirish vositasi hamdir” G.A.Kovalev esa treningni “...ijtimoiy psixologik o’qitishning aktiv ijtimoiy didaktik yo’nalishidir”, deb ta’riflaydi. Trening — guruhiy ishlashning faqatgina informasiyalar almashishning intensiv shakli bo’lib qolmasdan, balki ishtirokchilarda shaxsiy tajriba va amaliy ko’nikmalami shakllantirishga yo’naltirilgan mashg’ulotdir. Trening jarayonida turli xil muammo va vaziyatlami “o’ynash” natijasida bu vaziyatlami tahlil qilish, o’ziga xos tajribaga ega bo’lish asnosida ishtirokchilar hayotdagi ayni shu vaziyatlarda nima qilish kerakligini anglab oladilar. Trening termini ingliz tilidagi “train”, “training” so’zlaridan olingan bo’lib, ko’plab ma’nolarga ega, ya’ni: o’qitmoq, tarbiyalamoq, mashq (trenirovka) qilmoq kabi ma’nolarga ega. Xuddi shunday ko’p ma’nolilik treningning ilmiy talqiniga aynan mos keladi. Trening so’zining lug’aviy ma’nosi “mashq qilish”, “takrorlash” ma’nolarini bildirsada, psixologik trening haqida gap ketganda, bu atama ko’pchilik tomonidan

“muammolaming yechimi topiladigan mashg’ulot” sifatida qabul qilinishini yuqorida ta’kidlab oTdik. Bu sohada ish olib borgan olimlarning fikrlaridan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, aslini olganda trening mashg’ulotlari kishilarning muammolarini hal qilmaydi, balki shu muammolaming asosini taxlil qila olish uchun lozim bo’lgan ko’nikma va malakalami hosil qiladi. Ya’ni, bizningcha TRENING - shaxsda mavjud bo’lgan yoki vujudga kelishi mumkin bo’lgan muammolarni hal qilish uchun zarur bo’lgan ko’nikma va malakalarni hosil qilish maqsadida turli xil o’yin va mashqlar orqali o’tkaziladgan mashg ’ ulotdir. Trening — bu guruhiy faoliyatning intensiv shakli bo’lib, unda asosiy urg’u ma’lumotlami uzatishga emas, balki ishtirokchilarda shaxsiy tajriba va ko’nikmalarni hosil qilishga qaratiladi. Buni shunday tushunish mumkinki, treningda turli xil vaziyatlar va muammolarni о ’yin orqali o’zida sinab ko’rar ekan, shaxs egallayotgan tajribasi orqali real hayotdagi vaziyatlarga anchagina moslashuvchanroq bo’lib boradi. Qisqacha aytganda, psixologik trening shaxsga turli hayotiy vaziyatlarda zo’riqmasdan harakat qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, ijtimoiy iqtisodiy yo’nalishdagi treninglar ham mavjud bo’lib, ular ayrim tashkilotlaming rejalashtirilgan faolligini oshirishga, tashkilot ishchi- xodimlarining kasbiy bilimlarini oshirishga, kasbiy ko’nikmalarini yaxshilashga yoki tashkilotning maqsadli faoliyati talablariga mos keluvchi attityud (ustanovka)lar modifikasiyasini o’zgartirishga hamda jamoaning ijtimoiy xulq-atvorini korreksiyalashga yo’naltirilgan mashg’ulotlar tizimidan iborat bo’ladi. Trening mashg’ulotining maqsad va vazifalari Har qanday trening maqsad qo’yishdan boshlanadi. Treningning amalga oshiradigan ishlari, guruhni treningga tayyorlash va trening mashg’ulotni o’tkazish ~ bularning hammasi dastlabki qo’yilgan maqsad atrofida shakllanadi va rivojlanadi. Shuming uchun dastlabki maqsad qanchalik aniq shakllantirilgan boisa, qanchalik iimq tarzda yetkazib berilsa va barcha ishtirokchilar tomonidan qabul qilinsa - mana shu narsa treningda erishilgan yutuqning nechog’lik yuqori

darajada ekanligini belgilab beradi. Aynan erishilgan yutuqning maqsadga bog’liqlik mutanosibligi mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, yutuqning 80%i maqsadning qanchalik aniq shakllantirilganligiga bog’liqdir. Yaxshi shakllantirilgan maqsadning tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 1. Maqsad erishsa bo’ladigan bo’lishi kerak. Ya’ni trener qo’yilgan maqsadning lulijasini ko’ra olishi lozim. Masalan, Hindiston fuqarosi bo’gan odam o’z oldiga AQSh prezidenti bo’lish maqsadini qo’yishiga o’xshash noaniq natijali maqsadlar qo’yish treningni samarsizligiga olib keladi. 2. Maqsadni shakllantirishni shunday boshlash lozimki, uning natijasi maksimal darajada trenerga bog’liq bo’lsin. Bittagina odamga o’z ta’sirini o’tkaza olmaydigan kishi butun bir guruhga o’z ta’sirini o’tkazishi va ularning o’zgarishiga sabab bo’lishi unchalik ishonarli hol emasligini hamma biladi. 3. Maqsad qo’yishda va unga erishishda har doim aniq va eng kichik vazifalardan boshlash lozim. Shuning uchun birinchi maqsad eng qisqa muddatda erishish oson bo’lgan maqsad bo’lishi kerak. Bunda albatta global hayotiy inaqsadlami emas, balki kichkina kundalik maqsadlami qo’yishdan boshlagan ma’qulroq. Barcha mashg’ulotlar kabi har bir trening mashg’uloti o’zining maqsadiga va shundan kelib chiqib ma’lum bir vazifalariga ham ega bo’ladi. Treningni maqsadi va vazifalariga aniqlik kiritishga harakat qilamiz, odatda, psixologik treninglaming maqsadlari qo’yilgan muammoga bog’liq holda shakllantiriladi. Treninglarda quyidagicha maqsadlar qo’yilishi kuzatiladi: - Shaxsda muloqotchanlik ko’nikmalarini hosil qilish; - Hayotdagi qarama’qarshiliklarini to’g’ri tushuna olish va tahlil qilishga o’rgatish; - Shaxsning ichki holati (ruhiyati)ni o’zgartirishga erishish; -Shaxs kamoloti uchun zarur bo'lgan ko'nikmalami hosil qilish; - Favqulodda vaziyatlarda to’g’ri qaror qabul qila olish ko'nikmasini hosil qilish va h.k.

Treningda vazifa sifatida har bir tanlab olingan muammo yuzasidati ma’lum jihatlar nazarda tutiladi. Lekin umumiy holda psixologik treninglaming vazifalariga quyidagilami kiritish mumkin: - Guruh a’zolarining bir-birlari bilan tanishuvini tashkil etish; -Guruh a’zolari bilan birgalikda normalarga amal qilishga o'rganish; -Guruh a’zolarining muammolarini gapirtirishga sharoit yaratish; -Guruh a’zolari o'rtasida o’zaro do’stona muhit yaratish; -Guruh a’zolarining o’zaro jipsligini, ahilligini ta’minlash; -Guruh a’zolarida turli xil hayotiy ko’nikma va malakalami hosil qila oluvchi mashg’ulotlar tashkil etish. -Guruh a’zolarining “qayta aloqa”sini tashkil etish. Psixologik treningga murojaat etuvchilar guruhi Hozirgi davrda odamlar orasida psixologik muammolarga duch kelish va bu muammmolar natijasida ruhiy zo’riqishlar, asabiylashish hollari nisbatan ancha ko’p kuzatilayotganligi sir emas. Bunday ruhiy zo'riqish va asabiylashishlar natijasida insonlarda turli xil hayotiy muammolar, jumladan, shaxslararo munosabatlaming buzilishi, yurak-qon tomir hamda asab lizimi kasalliklarining vujudga kelayotganligi ko'pchilikni. ayniqsa keng jamoatchilikni, shuningdek aynan psixolog mutaxassislarni ham tashvishga solayotganligi bejiz emas. Aytish mumkinki bunday asabiylashish holatlari turli darajadagi zo’riqishlar natijasida vujudga kelmoqda. Bugungi kunda asabiylashish holati kuzatilayotgan va buning natijasida muammolami hal qilish imkonini izlab psixologik trening guruhlariga murojaat etayotgan quyidagi guruhlami alohida ajratish mumkin: Bolalar guruhi: 1.Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilari (guruhlarga moslasha olmaslik, tarbiyachilar va guruhdoshlari bilan kelishmovchiliklar, nazorat ostida bo'lishni istamaslik kabilar);

2.Kichik maktab o’quvchilari (maktabga moslasha olmaslik, o’qituvchilari va tengdoshlari bilan munosabatlarda qiynalish, uy vazifalarini bajarishni istamaslik kabilar); 3. O’smirlar (yosh fiziologiyasi va psixologiyasi bilan bog’liq barcha muammolar). Kattalar guruhi: 1. Ish joylarida (rahbar va xodimlar orasidagi) muammolar; 2. Oilada (er-xotin, qaynona-kelin, ota-ona va farzandlar orasidagi) muammolar; 3. Keksalar orasida (psixologik o’zgarishlar natijasida kuzatiladigan) muammolar. Yuqorida sanab o’tilgan guruhlarning o’ziga xos jihatlari bilan bog’liq holda kelib chiqadigan turli xil muammolar mavjud bo’lib, bu muammolami hal etish imkonini topa olmaslik natijasida psixologik maslahat va psixologik korreksiyaga inuhtoj bo’lib qoladigan bir necha xil guruhlaming vujudga kelayotganligi keyingi yillarda mutaxassislar tomonidan tez-tez kuzatilmoqda. Bulami quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin: l. Muloqotchanlik ko’nikma va malakalari yetarli bo’lmagan kishilar guruhi. 2.Iqtisodiy yetishmovchilik bilan bog’liq muammolardan siqilgan kishilar guruhi. 3.O’z yaqinlarini yo’qotish azobini yenga olmayotgan kishilar guruhi. 4. Turli baxtsiz hodisalardan keyin ruhiy zo’riqishlami boshidan kechirayotgan kishilar guruhi. 5. Begona joyga ko’chib kelib, tub aholining bosimidan siqilgan kishilar gumhi. 6. Rahbarlar tomonidan yoki o’zidan kattalar tomonidan shaxsiyatiga tegilgan hollarda siqilishga duch kelgan kishilar guruhi. 7. Yangi o’qish yoki ish joyiga moslasha olmasdan siqilishga duch kelgan kishilar guruhi.

8.Chekish, ichish, narkotik moddalar iste’mol qilishdan qutila olmaslikdan siqilayotgan kishilar guruhi. Yuqorida sanab o’tilgan muammolami hal etishning asosiy yo’llaridan biri sifatida bugungi kunda mutaxassislar psixologik trening deb ataluvchi o’yin va mashqlar to’plamidan iborat mashg'ulotlardan foydalanishni tavsiya etishmoqda.

Adabiyotlar: 1. Baratov Sh., Olimov L. Sotsial trening va amaliyot . Toshkent, 20 07 2. Ismoilova N., Abdullaeva D. Trening o’tkazish metodikasi . Toshkent, 2009 3. Ismoilova N . Sotsial psixologik trening Toshkent, 2019 4. Цзен Н., Пахомов Н. Психотренинг: игры и упражнения . Москва, 1999 5. Рудестам К. Групповая психотерапия . Москва, 2013 6. Вебер В. Важные шаги к помогающему диалогу. Введение. Спб .: РАТЭПП, 1998 7. Гиппиус С.В. Тренинг развития креативности . Спб., 2001 8. Анн Л.Ф. Психологический тренинг с подростками. - СПб.: Питер, 2007 9. Марковская И. М. Тренинг взаимодействия родителей с детми. — СПб.: Речь, 2005 10. Стишенок И.В. Сказка в тренинге: коррекция, развитие, личностный рост. СПб.: Речь, 2006 11. Умумий ўрта ва ўрта махсус давлат таълим муассасаларида психологик хизмат фаолиятини ташкил этиш тўғрисида НИЗОМ . Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 12 июлдаги 577-сон қарорининг 1- иловаси. https://lex.uz/docs/4417140

Похожие

Psixologik treninglarni tashkil qilishning shartlari. Trening mashg’ulotnining boshlang’ich bosqichi

Sportchidagi texnik tayyorgarlikning psixologik asoslari

Sportchini jismoniy tayyorlashning psixologik asoslari

Psixologik xizmatni tashkil etishning umumiy mezonlari

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning nazariy asoslari