Sportchini jismoniy tayyorlashning psixologik asoslari - Психология - Рефераты

Sportchini jismoniy tayyorlashning psixologik asoslari

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Sportchini jismoniy tayyorlashning psixologik asoslari Reja : 1. Sportchilarni jismoniy tayyorlash 2. Jismoniy sifat to`g`risidagi tasavvurlar 3. Tezlik 4. Davomiylik 5. Kuch 6. Tezlik

Yuqori ko`rsatkichlar sportida oliy natijalarni qo`lga kiritish uchun sportchilarda zarur jismoniy sifatlarni shakllantirish va tarbiyalash uchun barcha shart-sharoitlarni yaratishni taqozo etadi. Sportchilarni jismoniy tayyorlash – bu shunday o`ziga xos pedagogik jarayon bo`lib, u sportchilardagi jismoniy sifatlarni takomillashtirishga va ularning oliy sport natijalarini qo`lga kiritishlariga yo`naltirilgan bo`ladi. Jismoniy tayyorgarlik jarayoni o`ziga xos tarkibga ega bo`lib, u o`zida quyidagilarni qamrab oladi: - insonning jismoniy sifatlari to`g`risida tushuncha; - kishining o`z jismoniy sifatlari to`g`risidagi tasavvuri; - jismoniy sifatlarni ularning kompleks namoyon bo`lishida ixtisoslashgan idrok etish. Insonning jismoniy sifati to`g`risidagi tushunchalar avvalo uning harakat faolligi jarayonida va ana shu harakat jarayonining o`ziga xos, muhim jihatlarini hisobga olgan holda egallab boriladi. Jismoniy tarbiya fanining nazariyasi va amaliyotida o`ziga xos tarzda shakllangan bir qator tushunchalar mavjud bo`lib, ulardan kuch, chidamlilik, tezlik, odamning epchilligi, tezlikdagi chidam, kuchning chidamliligi kabilarni alohida tilga olish mumkin. Ushbu tushunchalar ma’lum ma’noda umumiylik kasb etadi. Ularning aniq va oydinlashtirilishi sportdagi harakat faoliyatining turi va maxsus xususiyatlariga bog`liq ravishda amalga oshiriladi. Aniqlashtirish natijasida shtangaga beriladigan kuch, portlovchi kuch, tezlikdagi chidam, harakatlar sur’ati, kuch chidamliligi va hokazo tushunchalar paydo bo`ladi. Kishining o`z jismoniy sifatlari to`g`risidagi tasavvurlari undagi asosiy jismoniy sifatlarning konkret timsollari ko`rinishida namoyon bo`ladi. Jismoniy sifat to`g`risidagi tasavvurlar tarkibiga ular tarkibining alohida elementlaridagi farq darajasi hamda o`lchami kiradi. Bundan tashqari uning tarkibiga sport bilan mashg`ul bo`layotgan shaxsning organizmi funksiyalarini o`zgarishini anglash ham kiritiladi, masalan: zo`riqish va mushaklarning bo`shashishi, nafas olishning tezligi va chuqurligi hamda boshqa jihatlar.

Shuni ham ta’kidlash kerakki, kishining o`z jismoniy sifatlari to`g`risidagi tasavvurlari dinamik darajasi bilan xarakterlanadi. Biroq, bu ko`rsatkichlar doimiy barqaror bo`lmaydi. Zero ular kishining funksional imkoniyatlaridan, shuningdek mashq qilganligi darajasidan kelib chiqib doimiy ravishda o`zgarib turadi. Ularni shakllantirish uchun kishidan muskul-harakati hamda organik sezgilarini yuqori darajada faollashtirishi talab etiladi. Jismoniy sifatlarni idrok qilish o`ta murakkab jarayondir, bunda har bir jismoniy sifatning mohiyati umuman uning yuzaga kelishida hamda bajarilayotgan xatti-harakatlar sharoitida o`z ifodasini topadi. Sportchining jismoniy sifatlariga uning tezligi, kuchi, chidamliligi hamda epchilligi kiradi. Jismoniy sifatlarning har bir guruhi o`ziga xos psixologik xususiyatga va psixologik tuzilishga – strukturasiga egadir. Tezlik harakatning vaqtga oid belgilari majmui bilan ifodalanadi (davomiyligini, sur’atini, harakat ritmini). Davomiylik jismoniy sifatlarning eng variativ elementi bo`lib, u sportchi tanasining ayrim qismlari va umuman butun tanasining fazodagi bir joydan ikkinchi joyga ko`chish vaqti bilan o`lchanadi. Sportda ayrim xatti-harakatlar juda qisqa vaqt oralig`ida amalga oshiriladi, bu esa harakatlar tezligi to`g`risida fikr yuritish imkoniyatini beradi. Harakatlar sur’atining eng asosiy belgilaridan biri bajarilayotgan xattiharakatlarning muayyan vaqt oralig`idagi qayta takrorlanish qonuniyatining mavjudligidir. Harakat ritmi amalga oshirilayotgan xatti-harakat tarkibiga kiruvchi va bir maromda takrorlanib turuvchi ayrim harakat aktlari yoki qismlarining mavjudligi bilan ajralib turadi. Kuch jismoniy sifatlarining asosiy mohiyatini sportchining muayyan mushak kuchi bilan amalga oshiriladigan xatti-harakatlari tashkil etadi. Kuchning paydo bo`lishiga misol sifatida sportchining shtangani ko`tarishdagi, biror-bir maxsus asbobni siqishdagi, ezg`ilashdagi, burashdagi, tortishdagi hamda itarishdagi xattiharakatlarini keltirish mumkin. Yuqorida sanalgan barcha harakatlar kuchning yuzaga chiqishini o`rganish obyektlari hisoblanadi. Kuchning jismoniy sifatidagi asosiy tarkibiy elementi – bu xatti-harakatni muvaffaqiyatli ta’minlovchi mushak

zo`r berishidir. Kuchning jismoniy sifatlari tarkibiga maksimal, taqsimlangan va dozalangan mushak zo`r berishlari kiradi. Mushak zo`r berishining birinchi guruhida mashg`ulotda ishtirok etganlar o`zlarining bor kuch-imkoniyatlarini namoyon qiladilar. Mushak zo`r berishining bu guruhini ongli ravishda boshqarish nihoyatda qiyin, chunki u har bir sportchining funksional imkoniyatlari doirasi bilan cheklangan. Ikkinchi guruhga eng yuqori zo`r berishning muayyan qismigina namoyon bo`ladigan mushak zo`r berishlari kiritiladi. Bu kuchning 3/4 , 1/2 , 1/4 qismi ishlatilgan holda amalga oshiriladigan ishlardir. Jismoniy sifatlarni anglash va ularni ixtiyoriy tarzda boshqara olish qobiliyati tarbiya jarayonida shakllanadi. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash deyilganda, har bir jismoniy sifatga tegishli imkon qadar ko`proq strukturaviy elementlarning ong, ya’ni idrok etish faktiga aylantirilishidan iborat maxsus pedagogik jarayon tushuniladi. Jismoniy sifatlarning ong, ya’ni idrok etish faktiga aylantirilishi muayyan qonuniyatlar asosida amalga oshiriladi. Jismoniy sifatlarni anglashning eng umumiy talablariga quyidagilarni kiritish mumkin: - har bir jismoniy sifatdagi eng muhim elementlarni ajrata olish. Masalan, tezlikning elementlari bo`lib keskin harakatlar, harakatning sur’ati va ritmi xizmat qilsa, kuchning elementlari – turli dinamik va statistik zo`r berishlar hisoblanadi. - jismoniy sifatlarning ayrim elementlariga alohida diqqatni qaratish (ayrim muskul guruhlarining zo`riqishiga, rivojlanib va o`sib boruvchi zo`r berishlarning davomiyligiga, zo`r berishlarning tezligiga va o`zini bo`sh qo`yishning va hokazolarning tezligiga), binobarin, ayni shu yo`l orqali bilish faoliyatida ishtirok etuvchi psixik jarayonlarning kuchayishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. - berilgan jismoniy sifatlarni qayta amalga oshirish ularning aniqligini ko`tarish uchun (turli idrok va sezgilar tufayli paydo bo`ladigan signallar ko`rinishidagi) qo`shimcha mo`ljal-belgilar(oriyentir)ni qidirish. - jismoniy sifatlarning maksimal darajada namoyon bo`lishi uchun o`z-o`ziga buyruq berishdan foydalanish.

Jismoniy tayyorgarlikning asosiy maqsadi sportchilardagi tezlik, kuch va epchillik kabi asosiy jismoniy sifatlarni takomillashtirishdan iborat. Epchillik eng murakkab sifatlardan biri bo`lib, uning tarkibida ayni bir paytda kuchning, tezlikning va chidamlilik parametrlari mavjud. Ushbu xususiyat bajarilayotgan xatti-harakatning xarakteriga ko`ra namoyon bo`ladi, shuning uchun u birinchi galda, texnik tayyorgarlik bilan bog`liq bo`ladi, shu boisdan ham epchillik haqida gap ketganda, avvalo sportchilarning texnik tayyorgarligi xususida gapirish lozim bo`ladi. Tezlik bo`yicha tayyorgarlik mashqlari psixik funksiyalarga juda katta talablarni qo`yadi. Ma’lumki, tezlik – juda murakkab jismoniy sifatdir. Uning tarkibiga 3 ta elementar jihatlar kiradi, ular: avvaldan ma’lum bo`lgan qo`zg`atuvchiga javoban harakatni boshlash uchun talab qilinadigan eng kam vaqt, (oddiy sensomotor reaksiyasi), bitta harakatni bajarish uchun kerak bo`ladigan eng kam vaqt, harakatlarning maksimal chastotasi tezlikning bu uchala tarkibiy qismlari bir-biriga mutlaqo tobe emas, balki har biri alohida va mustaqildir. Bir qator tadqiqotlarning ko`rsatishicha, reaksiyaning yashirin (latent) davri tayyorgarlik mashqlari ta’siri ostida qisqarmaydi. Ammo sportda reaksiya yashirin davrining motor komponenti, ya’ni - qo`zg`alish harakatiga kerak bo`ladigan vaqt singari muhim ahamiyat kasb etadi. Tezlikning ushbu elementini mashqlantirish mumkin. Harakatlarni bajarishdagi tezlikni mukammallashtirish uchun psixologik asos bo`lib, birinchi galda vaqt mikrointervallarini nozik farqlay olish qobiliyati hisoblanadi. Masalan, sprinter (yuguruvchi) startdan “chiqish” uchun tashlaydigan ilk qadamiga bor yo`g`i 0,3 soniya sarflaydi. Ushbu ko`rsatkichni, kamaytirish, aytaylik, masalan, 0,1 soniyagacha qisqartirish masalasi qo`yiladi. Ushbu muammoni, sportchilar avvaldan aniq miqdorlangan nurli yoki tovushli signallar vositasida 0,3 soniya vaqt intervalidan, 0,2 soniya vaqt intervalini farqlashga o`rgatib borilgan bo`lsa, vazifani juda tez va bemalol uddalash mumkin. Ikkinchidan, sportchida muayyan ko`rsatmani shakllantirish ham psixologik asoslardan biri bo`lib hisoblanadi. Startni kutish chog`ida ikkita bir-biridan farq

qiluvchi ko`rsatmalar bo`lishi mumkin: birinchisi-sensorik ko`rsatma: beriladigan signalni qabul qilishga tayyor bo`lib turish, ya’ni o`z diqqatini ayni signalga qaratish va motor ko`rsatmasi, ushbu xohish harakatni imkon qadar tezroq boshlashga bo`lgan tayyorgarlikdan iboratdir, ya’ni bor diqqatni oldinda turgan qo`zg`alishni yuzaga keltiruvchi hatti-harakatlarga qaratish. Ushbu ikki ko`rsatmadan sportchiga tezligining namoyon bo`lishi uchun ko`proq motorik ko`rsatma ta’sir etadi. Shu boisdan uni yaxshi shakllantirish kerak. Xatti-harakatlarning maksimal chastotasini mukammallashtirish uchun psixologik omil bo`lib, vaqtning mikrointervallarini va ularga tegishlicha tarzda (tezlik) ko`rsatmalarini qayta esga tushirish, idrok etishni aniq qabul qilish ham xizmat qiladi. Bulardan tashqari, sportchining ortiqcha mushak zo`riqishlaridan o`zini xalos etishi (mushaklarning tezda bo`shatilishi, ularning tez qisqarishiga sabab bo`ladi), o`zida zaruriy emotsional qo`zg`alishni hosil qila olish va saqlab tura olish ko`nikmasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, ortiqcha emotsional qo`zg`alish ham sportchidagi tezlikning namoyish etilishiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Demak, sportchilarda tezlikni oshirish bo`yicha tayyorgarlik jarayonida o`z ichki holatlarini mustaqil ravishda tartiblashlarini taqozo etadi. Sportchilarda kuchni mukammallashtirish jarayoni maqsadga qat’iy intilish, qat’iyat, matonat kabi irodaviy sifatlarni talab etadi. Bu sifatlar, ayniqsa, sportchilar kuchini rivojlantirish uchun unchalik katta bo`lmagan og`irliklarni ko`tarish orqali bajariladigan mashqlarni ko`p marta takroran uddalashlariga to`g`ri keluvchi jarayonlarda nihoyatda zarur bo`ladi. Sportchilar imkoniyatlari chegarasiga yaqin yoki ular imkoniyatlari chegarasidagi og`irliklar bilan bajariladigan “portlash” xarakteridagi mashqlarni bajarish chog`ida ulardagi jasurlik, diqqatni jamlay olish, o`zidagi bor imkoniyatlarini safarbar qila bilish sifatlari asosiy ahamiyat kasb etadi. Sportchilardan maksimal kuch-quvvatini talab etuvchi mashqlarni bajarish chog`ida ular barcha qo`zg`atuvchilarni unutishlari, hatto mazkur mashqni bajarishning qiyinligi, xavfliligi, uni bajara olmasligi mumkinligi, bajarish paytida xatoga yo`l qo`yish mumkinligi haqida o`ylamasliklari kerak.

Bu borada ularga diqqatni oldinda turgan qo`zg`alish harakatidagi asosiy komponentga qaratish, har tomonlama tayyorlik paytidagina, o`z jismoniy kuchquvvatlarini, irodaviy zo`r berishlarini to`la namoyish etish imkoniyatini beruvchi emotsional qo`zg`algan paytidagina mashqni bajarishga kirishish sifatlari yordam beradi. Boshqacha qilib aytganda, ulardan o`z ichki holatlarini mukammal boshqara olishlari talab etiladi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, nafaqat musobaqalashuv faoliyatining natijaviyligi va ishonchliligini ta’minlash maqsadida, balki samarali ravishda jismoniy tayyorgarlik ko`rish uchun sportchi o`z ichki his-tuyg`ularini, psixik holatlarini o`zi mustaqil tartiblash usullarini va yo`llarini yaxshi o`zlashtirgan bo`lishi kerak. Sportchilarda chidamlilikni takomillashtirish ularda charchash va holdan toyishni keltirib chiqaruvchi mashqlarni bajarish jarayonida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham sportchida jismoniy ishlashga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish lozim, garchi bunday ish jarayonida uning organizimida charchoq va hatto ba’zan holdan toyish yuz berganda, yoqimsiz og`riq sezgilari yuzaga kelsa ham. Charchoq va holdan toyishsiz tayyorgarlik mash ѕ ulotlarining samarasi bo`lmaydi, charchoqni yengib o`tmasdan turib, sportchidagi chidamlilik xususiyatini shakllantirish mumkin emas. Charchoq va holdan toyishsiz tayyorgarlik mash ѕ ulotlarining samarasi bo`lmaydi, charchoqni yengib o`tmasdan turib, sportchidagi chidamlilik xususiyatini shakllantirish mumkin emas. Sportchi horg`inlikning bu belgilarni xavfu-xatar signallari tarzida emas, balki,ana shu mashqlarni bajarish tufayli erishilayotgan tayyorgarlik jarayonlarining samarasi sifatida qabul etishi lozim. Sportchilardagi chidamlilikni rivojlantirish mashqlari odatda uzoq vaqt, bir xildagi mashqlarni takror tarzda amalga oshirish orqali ifodalanadi. Chidamlilik bu - asosan kuch, barqarorlik va shaxs motivatsiyasidir. Shunday qilib, ulardagi charchash hissi nafaqat mushaklarning va ichki tana a’zolarining holdan toyishi natijasida, balki bir xildagi hatti-harakatlarni uzoq vaqt takrorlash natijasida ham kelib chiqishi mumkin.

Sportchilarda chidamlilikni rivojlantirishga yo`naltirilgan mashg`ulotlardagi bu xususiyatlarni birgalikda qo`shib olib borish ularda yuzaga keladigan o`ziga xos bir tuyg`uning shakllanishiga sabab bo`lishi mumkin. Bu yangi tuyg`uni -“komfortni, ya’ni qulaylikni izlash omili” deb ataymiz. Ushbu omil sport ko`rsatkichlarining (ham tayyorgarlik mashg`ulotlaridagi, ham musobaqalardagi) jadal ravishda tushib ketishiga asosiy sabab bo`ladi. Chunki “Yuqori darajadagi natijalarni ko`rsatgandan keyingi psixologik komfort holati” (ijobiy, maksimal zo`riqishlardan keyingi tabiiy mashg`ulotlar holati, alohida ajratib ko`rsatish) “Har qanday yo`l bilan bo`lsa-da bajarilgan ishning hajmidan va erishilgan natijadan qat’iy nazar komfort psixologik holatga erishish” sindromiga aylanib ketishi mumkin. Nima uchun salbiy psixik holat ijobiy komfort holatini siqib chiqardi? Buning sababi shundaki, bu yerda motivatsiyani tashkil etuvchisi holatga shikast yetkazadi. Motivatsiya juftligi tashkil etuvchi “natijaga erishish uchun charchash” mutlaqo boshqa “natija uchun komfort” ga almashadi, holbuki, chidamlilik talab etuvchi sport turlarida bunga mutlaqo yo`l qo`yib bo`lmaydi. Yuqorida bayon etilganlardan, sportchilarda chidamlilikni shakllantirishga yo`naltirilgan mashg`ulotlarda asosiy e’tibor ulardagi motivatsiyaga qaratilishi lozim, degan xulosa chiqarish mumkin. Chidamlilik kabi jismoniy xususiyatni takomillashtirish uchun asosiy shart - bu muayyan hajm va intensivlikdagi og`ir ishlarni bajarish zarurligini aniq anglab yetish va bu ishlarni tayyorgarlik mashg`ulotlarida ado etish uchun vositalar va uslublarni chuqur o`ylagan holda izlab topishdan iboratdir. Sportchilarning chidamliligini mukammallashtirish to`g`risidagi rejani ongli ravishda qabul qilishlari ulardagi belgilangan rejani har qanday shart – sharoitda ham to`la-to`kis va oxirigacha ado etish to`g`risidagi qat’iy ko`rsatmani, ya’ni xohishni shakllantirishga yordam beradi. Aynan mana shu qat’iy ko`rsatma, ya’ni belgilangan va rejalashtirilgan vazifalarni to`la-to`kis bajarishga oldindan ko`rilgan tayyorgarlik, sportchilardagi charchoq hissini yengib o`tishlariga yordam beradi. Psixolog olim A.S.Yegorovning tadqiqotlariga ko`ra sportchilardagi qat’iy

ustanovka, ya’ni xohishni shartli xohish (ya’ni vazifani agar u juda ham og`ir bo`lmasa... yoki havo judayam sovib ketmasa... yoki mashg`ulotlarning birinchi qismi juda yaxshi borayotgan bo`lsa bajarish va hokazolar)ga almashtirish ularning bajarilish ehtimolini 70% ga tushirib yuborar ekan. Charchoq hissini yengish, charchoq hissi tufayli paydo bo`ladigan salbiy ta’sirlarning ishchanlik qobiliyatiga ko`rsatadigan ta’sirini pasaytirish, sportchilarga tushadigan jismoniy yuklamalarning monotonligini bir maromda va takroriyligini bartaraf etish uchun sportchilarda o`z diqqatlarini bir nuqtaga jamlash va yo`naltira bilish ko`nikmasini shakllantirish lozim. Sportchi diqqatini maxsus ravishda charchoq tufayli yuzaga keladigan yoqimsiz hissiyotlar va sezgilardan hozirda bajarayotgan faoliyatiga mutlaqo aloqasi bo`lmagan fikrlarga qarata bilish ko`nikmasini, yoki aksincha, belgilangan vazifalardagi harakatlarni to`la-to`kis bajarishga qarata olish ko`nikmasini takomillashtirish borasida jiddiy ishlashi kerak.

Adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. —T.: O`zbekiston, 1992. 2. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asrbo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. —T.: O`zbekiston, 1997. - 326-bet. 3. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O`zbekiston, 2000, 352-bet. 4. I.A. Karimov. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. - T.: O`zbekiston, 2002. 5. I.A. Karimov. Tinchlik va xavfsizligimiz o`z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog`liq. — T.: O`zbekiston, 2004. 6.1.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008, 176-bet. 6. O`zbekiston Respuu’ikasining ta’lim to`g`risidagi qonuni. — T.: O`zbekiston, 1997. 8. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. — T.: O`zbekiston, 1997. 9. O`zbekiston Respublikasida Oliy ta’limning me’yoriy hujjatlari. - T.: 2001. 7. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to`plami. I qism. — T.: 2001. II qism. - T.: 2003. 8. Oliy ta’limning davlat ta’iim standartlari, asosiy qoidalar. Oliy ta’lim to`plami. - T.: 2001.

Похожие

Sportchilarni bo‘lajak musobaqaga tayyorlashning psixologik asoslari

Sportchini musobaqaga psixologik tayyorlash

Sportchi o‘quvchilarni (bolalarni) bo‘lajak musobaqaga tayyorlashning psixologik asoslari

Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va murabbiyi faoliyatining psixologik asoslari

Sportchidagi texnik tayyorgarlikning psixologik asoslari