Sportchidagi texnik tayyorgarlikning psixologik asoslari - Психология - Рефераты

Sportchidagi texnik tayyorgarlikning psixologik asoslari

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Sportchidagi texnik tayyorgarlikning psixologik asoslari Reja : 1. Sport musobaqalarida sportchining zaruriy texnik tayyorgarligi 2. Sport harakatlarining texnik usullari 3. Sportda jismoniy mashqlar texnikasini o‘rganish

Sport musobaqalarida sportchining zaruriy texnik tayyorgarligisiz muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi. Mazkur sport turining tarkibiga kiruvchi xattiharakatlarni bajarar ekan, (belgilangan masofaga yugurish, joyidan sakrash va yugurib kelib sakrash, turnikda yoki parallel brussiyalarda gimnastik kombinatsiyalarni bajarish, disk yoki nayza uloqtirish, basketbol o‘yinida to‘pni savatga tushirish, futbolda raqib darvozasini nishonga olish, boksda raqibga zarba yetkazish yoki raqib tomonidan berilayotgan zarbaga nisbatan himoya choralarini ko‘rish, muqim turgan yoki harakatdagi nishonga aniq o‘q otish va hokazolar), sportchi bu harakatlarni bajarish uchun eng yaxshi natijaviy harakat va usullardan foydalanishi kerak. Ana shunday to‘g‘ri usullarning majmuasi ushbu sport bo‘yicha texnikani tashkil etadi. Sportchini texnik tayyorlash deyilganda muayyan sportlarda texnik usullarni egallash va ularni takomillashtirishdan iborat pedagogik jarayon tushuniladi. Sport harakatlarining texnik usullari xar xil sport turlarida turlicha psixologik struktura, ya’ni tuzilishga ega bo‘ladi. Ayrim sport turlarida, masalan, gimnastikada bu xatti-harakatlar garchi ularni bajarish sportchidan juda katta jismoniy kuch ishlatishni talab etsa-da, o‘z elementlarining nihoyatda yuqori darajada muvofiqlashtirilganligi, ulardagi uyg‘unlik va go‘zallik bilan ajralib turishi, yengil bajarilishi va tashqi tomondan qaralganda hech bir zo‘riqishlarsiz ado etilishi zarur. Bunda sportchilarning diqqat-e’tibori o‘z xatti-harakatlarini texnik jihatdan to‘g‘ri bajarishga qaratiladi. Bunga esa ulardagi propriotseptiv, muskul-harakat va vestibulyar sezgilarning yuqori darajadagi rivojlantirilishi natijasida erishiladi. Tashqi predmetlarning o‘ziga xosligini idrok etish, o‘z vaqtida va aniq ravishda ularga nisbatan reaksiya bildirish gimnastika texnikasida 2-darajali, yordamchi axamiyatga ega. (tayanib sakrashda parallel brussiyalardan sakrab tushishda gimnastika uskunasini (snaryadini) idrok etish.) Yakka kurashlar va sport o‘yinlari kabi sport turlaridagi sport harakatlari texnikasining psixologik tuzilishi mutlaqo boshqacha ko‘rinishga ega. Bu yerda texnikaning eng asosiy elementi bo‘lib tashqi muhit bilan o‘ta nozik ravishda

o‘zaro aloqada bo‘lish xizmat qiladi: texnik uslublar (raqibni aldab o‘tish, koptokni o‘z sheriklariga uzatish, yaqin va uzoq masofadan turib raqibga zarba berish va hokazolar) ular hali tugallanmagan, shakllanmagan holda ham ko‘p jihatdan tashqi muhit bilan bog‘liq bo‘ladi, ya’ni sportchini o‘z vaqtida va aniq reaksiya bildirishga majbur qiladigan qo‘zg‘atishlarga bog‘liq bo‘ladi. Bunday sport turlarida texnikaning eng muhim va asosiy psixologik elementi tashqi qo‘zg‘atuvchilarga nisbatan bildiriladigan reaksiya jarayonlari, ularning yuqori tezligi va aniqligi hisoblanadi. Shu sababli ham bu sport turlarida sportchining harakatlarini to‘g‘ri muvofiqlashtirish o‘z-o‘zidan emas, balki sport kurashida yuzaga kelgan vaziyatlardagi muhim o‘ziga xosliklardan ogoh etuvchi qo‘zg‘alishlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Sportda jismoniy mashqlar texnikasini o‘rganish muhim o‘rin egallaydi. Jismoniy mashqlar texnikasini bilish o‘ta murakkab jarayondir. Sxemadan ko‘rinib turganidek, jismoniy mashqlar texnikasini bilish jarayoni psixologik nuqtai nazardan muayyan mashqlar tarkibiga kiruvchi xatti-harakatlar tizimi va ular orasidagi o‘zaro aloqadorlik qonuniyatlarini o‘rganishdan iborat. Bu fikr mashqlarning shakliga ham, mazmuniga ham bir xilda tegishli. Mashqlar texnikasini o‘rganish – ularni amalda egallashning zaruriy shartidir. Bu o‘rganish birinchi galda tuyg‘ular orqali, ya’ni sezgi va idroklar orqali bilishdan iborat. Bu jarayon mashqning bajarilishini o‘qituvchi yoki boshqa sportchilar tomonidan tomoshabin sifatida qabul qilish, mashqning kinogrammalari yoki video yozuvlarini ko‘rish paytida amalga oshadi. Biroq, mashqni amalda bajarishga kirishilganda, bu bilishlar endi kinestezik yoki mushak sezgilari va o‘z tanasining harakatlarni vaqt va fazoda bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishini idrok etishga asoslanadi. O‘z tanasining harakatlarini xis qilish va idrok etish tuyg‘ulariga asoslangan holda inson ularni bajarish jarayonida o‘z harakatlanish faoliyatini boshqarish, o‘zo‘zini boshqarishni o‘rganadi. Biroq, buning uchun harakatlarni faqat tuyg‘ular orqali o‘rganishning o‘zi kamlik qiladi. Atoqli olim P.F.Lesgaftning yozishicha, mushaklar faoliyatiga bog‘liq sezgilar tahlil va taqqoslashlar yo‘li bilan aqliy ishga

aylanishi kerak. Demak, o‘rganilayotgan mashqni bajarish texnikasini o‘rganish uchun, balki umuman harakat qilish faoliyatining qonuniyatlari va xususan o‘z faoliyatining o‘ziga xos jihatlarini chuqurroq va kengroq tushunishni o‘rganish uchun tuyg‘ular nutq va mantiqiy tafakkur bilan birlashishi zarur. (1-sxemaga qarang) Xatti-harakatlarni boshqarishning aniqligi, izchilligi va ishonchliligi bir qator psixik jarayonlar amalga oshirilishining darajasi va o‘ziga xosligiga bog‘liq bo‘ladi. Bularga psixomotor reaksiyalar, ko‘rish, eshitish, taktil (teri orqali) va ayniqsa mushak-harakat sezgilari, idroklar, tasavvurlar, tafakkur, diqqat va hokazolar kiradi. Mazkur psixik jarayonlar xatti – harakatlarni boshqarishning sifati va ishonchliligini takomillashtirish mumkin bo‘lgan bazaga, ya’ni sportchilarning texnik tayyorgarligini o‘stirish bazasiga aylanadi. Shuning uchun ham har bir muayyan sport turidagi faoliyati uchun harakterli bo‘lgan o‘ziga xos hatti—harakatlarni boshqarishda ishtirok etuvchi psixik jarayonlarni maqsadli ravishda, individual tarzda takomillashtirish texnik tayyorgarlikning psixologik asosi bo‘lib xizmat qiladi. Mashqlar texnikasini egallash o‘z mazmuniga ko‘ra sport harakatlari malakasini egallashdan iborat. Shuning uchun ham sportchilarni texnik tayyorlashning markaziy psixologik muammosi bu − harakat malakalarini shakllantirish va ularning ishlata bilish masalasidan iboratdir. Harakat malakalari deyilganda nimalar tushuniladi? Harakat malakalari deyilganda mashqlar jarayonida ma’lum mukammallik darajasiga yetkazilgan, tez, aniq va vaqtni tejagan holda yuqori sifat va miqdoriy natija bilan bajariladigan yaxlit harakat tushuniladi. Yuqoridagi ta’rifdan kelib chiqib aytish mumkinki malakalarga quyidagi hususiyatlar xosdir: 1. Harkatlarni aniq bajarish, ya’ni xatolarga yo‘l qo‘ymaslik.

2. Harakatlarni bajarishdagi yengillik, bu qo‘shimcha zo‘riqishlar, ortiqcha kuch sarflashning yo‘qligi bilan bog‘liq. 3. Mukammallikka erishilgan harakatlar tez bajariladi. 4. Malakalar hamisha yaxlitlik harakteriga ega bo‘ladi. Fiziologik mexanizmi bo‘yicha malakalar dinamik harakat stereotiplaridan iboratdir. Ular faoliyatdagi borliqning birinchi va ikkinchi signal tizimlari orasidagi o‘zaro munosabatlar asosida shakllanadi. Ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan shu narsa isbotlanganki, ixtiyoriy harakatlar malakaga aylanar ekan, ular ixtiyordan tashqari bo‘lib qolmay, balki o‘zgacharoq anglanadi. Bundan mehnat, sport, maishiy va xokazo xatti-harakatlar, ya’ni xarakatlar qanchalar kishilarga yod bo‘lib ketgan bo‘lmasin, ularning birortasi ham ongsiz sodir etilmaydi degan hulosaga kelish mumkin. Malakalar inson tomonidan qay darajada idrok etiladi? Bu kishi ayni paytda u yoki bu xatti-harakatni amalga oshirish chog‘ida o‘z oldiga qanday maqsadni qo‘yganligiga bog‘liq bo‘ladi. Binobarin biror bir harakat izchil ravishda takrorlanib asta-sekin avtomatlashadi va malakaga aylanadi. Bosh miya qobig‘ida shakllangan mustahkam asab tolalari ushbu xatti-harakatlarni bajarishni osonlashtiradi. Natijada xarakatlanish malakasi tashkil topgandan so‘ng kishidagi mazkur xarakatning bajarilishi ustidan ongning amalga oshiradigan nazorati pasayadi. Bu nazorat endi miya qobig‘ining biroz tormozlangan qismlari hisobiga amalga oshiriladi. Shu sababli ham odam yurib ketayotib ham gazeta, jurnallarni o‘qishi, biror bir masala xususida o‘ylab borishi va xokazolarni amalga oshirishi mumkin. Biroq bu holat keskin o‘zgarishi ham mumkin, Masalan, piyoda yurib borayotgan kishining oldiga boshqacharoq, unga muayyan masofani eng yuqori tezlikda bosib o‘tish vazifasi qo‘yilganda, qanday holat yuzaga keladi. O‘tkazilgan tadqiqotlarga ko‘ra, kishi o‘zi uchun odatiy tarzda va o‘ziga qulay sur’atlarda ishlaganda, ishning bajarilish uslublari ishchining e’tiborini o‘ziga tortmaydi, ya’ni uning xatti-harakatlari miya qobig‘ining biroz tormozlangan qismlari tomonidan nazorat qilinadi. Shuning uchun ham u bunday

paytda bemalol boshqa narsalar haqida o‘ylashi yoki suhbatlashishi va xokazo harakatlarni amalga oshirishi mumkin. Maksimal sur’atlar bilan ishlash esa, kishidan o‘ta zo‘riqishni, diqqatni to‘la - to‘kis mazkur ishga qaratishni taqozo etadi, zero eng kichik darajadagi chalg‘ish ham ish sur’atini pasaytirib yuboradi. Ko‘rinib turganidek, yuqoridagi misolda odatiy avtomatlashtirilgan harakatlar miya qobig‘ining tormozlangan qismlari bilan emas, balki kuchli tarzda qo‘zg‘atilgan miya qobig‘i qismlari orqali amalga oshiriladi. Bunday holat sport faoliyatiga bevosita xosdir. Ushbu holatlarning barchasi kishi tomonidan agar u o‘z holatini so‘z bilan ifodalab bera olsa, anglanadi. Agarda so‘z bilan ifodalab bera olmasa, demak, anglanmaydi. Bu borada maxsus o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, bajarilgan ishlardagi, ularning eng umumiy va muhim jihatlari bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy bo‘g‘in va o‘rganilgan harakatlar bo‘g‘ini anglangan bo‘lib qoladi. Shuningdek harakatni bajarishning umumiy yo‘nalishi va amalga oshirilgan xarakatlarning me’yori ham anglanadi. Shuningdek harakatlarni bajarishda yo‘l qo‘yilgan xatolarning anglanishi ham keskin ko‘tariladi. Zarur holatlarda harakatlarning amplitudasidan foydalanib, uning yo‘nalishini, kuchini, tezligini va xokazolarni aniqlash mumkin. Bu esa, agar zaruriyat tug‘ilib qolsa, harakatlarni bajarishni ixtiyoriy ravishda boshqarish imkoniyatini beradi. Yuqorida aytilganlarning barchasi albatta, ayrim hollarda yodlanib qolingan harakatlarni bajarishda ham anglanmagan harakatlar sodir etilishi mumkinligini istisno etmaydi (uyquda, qo‘rquv ostida va xokazolarda). Sport harakat malakalari texnikasini shakllantirish va takomillashtirish, tezlik, kuch, chidamlilik, epchillik kabi jismoniy sifatlarning rivojlantirilishi bilan bevosita bog‘liqdir. Binobarin biror bir mashqning texnikasini ongli ravishda egallagan sportchi ayni paytda o‘zida ushbu turdagi mashqni bajarish uchun zarur bo‘ladigan jismoniy sifatlarni rivojlantiradi, bu sifatlarni rivojlantirish orqali esa o‘rganayotgan mashqning texnikasini takomillashtiradi.

Sportda xarakat malakalarini shakllantirish jarayoni boshidan oxirigacha ongli jarayondir. Uni o‘rganilayotgan harakatning ham son, ham sifat jihatidan takomillashtirilish jarayoni, deb tushunish lozim bo‘ladi. Malakalarni shakllantirish dinamikasi turli son ko‘rsatkichlarida (soniyalarda, metr va santimetrlarda, kilogrammlarda, yo‘l qo‘yilgan xatolar sonida yoki ularning kattaligida va hokazolarda) ifodalanishi va chizma tarzida taqdim etilishi mumkin. Ularning chizma tarzidagi ifodasi “mashqning egri chizig‘i” deb ataladi. Songa oid ko‘rsatkichlarning tahlili asosida, mashq jarayonida malakaning shakllanishiga oid umumiy xarakteristikaga tegishli bir qator qonuniyatlar aniqlandi. Ular asosan quyidagilardan iborat: 1. Malakaning shakllanishi mobaynida o‘sish sekinlashadi. 2. Malakani shakllantirishdagi muvaffaqiyat malakani egallayotgan shaxsning individual xususiyatlariga bog‘liq. Bu xususiyatlar mazkur jarayonga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ular malakani egallayotgan shaxsning qobiliyatlari, xarakteri, o‘tmishdagi tajribasi va uning shaxsiyatiga tegishli boshqa qator jihatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. 3. Malakani shakllantirishda o‘qitish usuliga, shuningdek o‘qituvchi - murabbiyga ham bog‘liq. 4. Malakani shakllantirish jarayoni sakrashlar tarzida kechadi: unda tez rivojlanish davrlari, vaqtincha to‘xtalib turish davrlari, malakaning rivojlanishida ba’zan vaqtinchalik pasayish, ortga chekinish holatlari ham yuz berishi mumkin. Malakani shakllantirish jarayonida vaqtinchalik to‘xtab turish holatlari ham kuzatiladi, shuningdek shunday paytlar ham bo‘ladiki, mashqning egri chizig‘i gorizontal bo‘lib boradi. Mashqning egri chizig‘idagi bunday kesimni “plato” deb ataydilar. Ilmiy psixologiya “platoni” malakani egallash jarayonida harakatni bajarish borasidagi yangi mexanizmlarni, yangi uslublarni kiritishning yashirin davri sifatida izohlaydi. “Plato” yuzaga kelganda uning paydo bo‘lish sabablarini izlab topish lozim, aksariyat hollarda ularning paydo bo‘lishiga sportchidagi harakatlanish sifatlarining yaxshi rivojlanmaganligi, texnika detallarining sportchi individual

hususiyatlariga muvofiq emasligi, ularga yuklanayotgan jismoniy zo‘riqishlarning haddan oshib ketishi yoki aksincha kamligi va xokazolar sabab bo‘ladi. Mashqning egri chizig‘ida nafaqat platolar hosil bo‘ladi, balki malaka rivojlanishining ortga ketishini ko‘rsatuvchi pasayishlar ham ifodalanadi. Egri chiziqning bunday pasayishlari bir lahzalik bo‘ladi, biroq ba’zan ular barqarorlik kasb etishi ham mumkin. Egri chiziqning bir lahzalik pasayishlari ko‘plab sabablarga ko‘ra yuz beradi, ularga quyidagilarni kiritish mumkin: o‘quvchilarning yomon kayfiyati yoki o‘zlarini noxush his etishlari, charchoq, diqqatchanlikning susayishi, malaka harakatlari tuzilishiga yangi elementni kiritilishi. Natijalarning bir lahzalik pasayishi u qadar xavfli emas. Natijalarning barqaror pasayishi ham yuz berishi mumkin. uning sabablari - tayyorgarlik mashqlarini to‘xtatib qo‘yish, mashqni bajarishning yangi usullarini egallash, biror bir kasallikning boshlanishi, haddan tashqari holdan toyish (o‘ta mashqlanish natijasida) va xokazolar bo‘lishi mumkin shuning uchun ham ularning sabablari aniqlangach zarur choralarni ko‘rilishi lozim. Harakat malakalarini shakllantirish davomiyligi turlichadir. U o‘rganilayotgan harakatning murakkabligiga, uni o‘rganayotgan sportchining mazkur xattiharakatlarni o‘zlashtirishga qay darajada tayyor ekanligiga va boshqa bir qator omillarga bog‘liq bo‘ladi. Har qanday davomiylikda ham ushbu jarayonda 3 ta bosqichni ajratib ko‘rsatishadi. Bu bosqichlar quyidagilardan iborat: 1. O‘rganilayotgan mashqni umumiy tarzda bilib olish uchun umumiy asoslarni egallashning dastlabki bosqichi. 2. Harakatni detallar bo‘yicha uning fazoviy, vaqt, kuch, muvofiqlashtirish va boshqa tomonlariga ko‘ra bajarish texnikasini egallash hamda ularni yagona yaxlit harakatga umumlashtirish bosqichi. 3. Harakatni egallashni mustahkamlash va mukammallashtirish bosqichi, ya’ni uni o‘rganilgan harakat darajasiga, malaka darajasiga yetkazish bosqichi. Birinchi bosqichda mashqni o‘rganayotgan sportchilar oldidagi asosiy vazifa, o‘rganilayotgan mashq xaqida to‘g‘ri tasavvurni shakllantirishdan iboratdir. Ushbu

bosqichda sportchilarning ko‘rish orqali hosil bo‘ladigan tasavvurlari asosiy rol o‘ynaydi. Bu davrda ularning muskul—harakat sezgilari va tasavvurlari hali u qadar mukammalashmagan va mavhum bo‘ladi. Sportchi o‘zi bajarayotgan harakatlarning mohiyatiga yetarli darajada ahamiyat qaratmaydi, chunki uning butun diqqat e’tibori mazkur mashqni umumiy tarzda bajarishga qaratilgan bo‘ladi. Agar undan ushbu mashqni bajarishdagi aniqlik haqida so‘ralganda, ilk bor bu mashqni bajarayotganlar ushbu mashqdagi xatti-harakatlar ketma-ketligini aniq tavsiflab bera olmaydilar. Bu holat shundan dalolat beradiki, harakat malakalarni shakllantirishning dastlabki bosqichida sportchilar tomonidan to‘g‘ri xatti- harakatlar garchi bajarilayotgan mashq haqida, uning mazmuni haqida bir necha bor og‘zaki tahlillar aytilgan bo‘lsada, intuitiv, ya’ni o‘zlari hali yaxshi anglamagan tarzda amalga oshiriladi. Malakalarni egallashning dastlabki bosqichida harakatni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini anglash jarayonining so‘z va fikrga asoslanuvchi jihatlariga alohida e’tibor qaratiladi. Shuning uchun ham bu bosqichda barcha xatti-harakatlarni ko‘rish orqali idrok etilishini so‘z bilan tavsiflash hamda uning batafsil sxemasini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Shuni ham doimo esda tutish kerakki, ushbu bosqichda sportchilarda faqat to‘g‘ri harakatlarni shakllantirmoq lozim. Ikkinchi bosqichda muskul harakat sezgilari anchagina aniq anglana boshlaydi. Mashqni bajarishda umumiy va alohida elementlarini idrok etish shakllanadi. Sportchi bir qancha xatolaridan halos bo‘ladi. Mashqning elementlari orasidagi mantiqiy aloqadorlikni tushuntirish natijasida unda bajariladigan xattiharakatlar to‘g‘risida yanada aniqroq tasavvur hosil bo‘ladi. Endi asosiy e’tibor harakat va vestibulyar komponentlarga qaratiladi. Mashqlarni nazorat qilishda ko‘rish analizatorining roli pasayadi. Bu murakkab harakat timsolini yaratishda o‘rganilayotgan xatti-harakatning dastlabki va keyingi tahlillari muhim rol o‘ynaydi. 3-bosqichda malakaning mustahkamlanishi va mukammallashishi amalga oshiriladi. Bu bosqichda xatti-harakatlar aniq va bir−biridan keskin farqli tarzda

tasavvur etiladi. Harakat komponenti asosiy o‘rinni egallaydi. Ko‘z bilan nazorat qilish zaruriyati yo‘qoladi. Mashqning bir qator tarkibiy qismlari avtomatlashadi, buning evaziga harakatlar tez, aniq va tejamkorlik tarzida bajariladi. Harakatlanish malakalarini rivojlantirishning 3-bosqichi o‘ta barqarorligi va egiluvchanligi bilan ajralib turadi.

Adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. —T.: O‘zbekiston, 1992. 2. I.A. Karimov. O‘zbekiston XXI asrbo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. —T.: O‘zbekiston, 1997. - 326-bet. 3. I.A. Karimov. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. — T.: O‘zbekiston, 2000, 352-bet. 4. I.A. Karimov. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. - T.: O‘zbekiston, 2002. 5. I.A. Karimov. Tinchlik va xavfsizligimiz o‘z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog‘liq. — T.: O‘zbekiston, 2004. 6.1.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008, 176-bet. 6. O‘zbekiston Respuu’ikasining ta’lim to‘g‘risidagi qonuni. — T.: O‘zbekiston, 1997. 8. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. — T.: O‘zbekiston, 1997. 9. O‘zbekiston Respublikasida Oliy ta’limning me’yoriy hujjatlari. - T.: 2001. 7. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to‘plami. I qism. — T.: 2001. II qism. - T.: 2003. 8. Oliy ta’limning davlat ta’iim standartlari, asosiy qoidalar. Oliy ta’lim to‘plami. - T.: 2001.

Похожие

Sportchini jismoniy tayyorlashning psixologik asoslari

Psixologik maslahat va psixokorreksiyaning nazariy asoslari

Sportchilarni bo‘lajak musobaqaga tayyorlashning psixologik asoslari

Psixologik trening asoslari faniga kirish. Psixologik trening haqida umumiy tushuncha

Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va murabbiyi faoliyatining psixologik asoslari