Европада хор санъатининг ривожланиши тарихи - Педагогиka - Рефераты

Европада хор санъатининг ривожланиши тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

131 KB

Европада хор санъатининг ривожланиши тарихи VI асрнинг иккинчи ярмида биринчи бўлиб дьяклар хори пайдо бўлди. Россияда бу профессионал хор кейинчалик 1963 йилдан бошлаб Пётр I номи билан аталиб, шох саройининг император профессионал а’капелласи номи берилди. XVI асрда эса патриарх дьяклар хори кейинчалик “Синадол” хори деб аталди. Асоссан бу хорнинг дастури илохий қўшиқлардан иборат бўлган. Кейинчалик подшоҳ, княз, помещчиклар саройида байрам тантаналарида қувноқ халқ қўшиқлари, шўх хор асарлари ижро этилган. Улар кўп овозли хор қўшиқларини ижро услуби “партесное” - гармоник аккордлари тизимида кўп овозлик хор партияларида куйлаганлар. Кейинчалик эса нота чизиқларидаги оҳанг йўлларида қўшиқлар куйлаганлар. Бундай куйлаш Н.П.Делецкийнинг “Мусикийское граматике” китобида ҳар тарафлама тўлиқ ёритиб берилган. VIII асрнинг 30 йилларида Россияга Италия вокал мусиқаси кириб келди. Италия операларида асосан император саройининг хор капелласи иштирок этиб, муваффақият қозонади. Италия мусиқа усталари рус капелласидаги қўшиқчиларга алоҳида вокал дарслари бердилар. Бу хор капелласини ривожланишига, юксалишига имкон яратди. 1738 йилда Глухова Черниговский губерниясида болалар капелласи мактаби очилди. Бу хор капеллалар овозини тўлдириш ва янги истеъдодли хор қўшиқчиларини тарбиялаш имкониятини яратарди. Хор капелласини хор дирижёри, ўқитувчи композитор вокал мусиқаси Д.С.Бортнянский (1751- 1825) узоқ йиллар давомида бошқарди. Унинг даврида бу болалар хори юксак вокал техник махоратига эга бўлди.

XVII асрда черков капелла хорлари регентларни, хор ўқитувчиларини ва опера қўшиқчиларини ўқитиб, хор жамоаларига тайёрлаган. XV – XVII асрларда Д.Палестрина, О.Лассо, К.Жанекен, Ж.Депре каби буюк полифонист композиторлар хор асарлари санъатининг ривожланишига Европа давлатларидаги хор ижрочилиги санъатига ўз хиссаларини қўшдилар. Вақт ўтиши билан хор санъати черковлардан ажралиб чиқди. И.С.Бах, Г.Ф.Гендел, Л.Бетховен, К.В.Глюк, Ф.И.Гайдн, В..Моцарт, Д.Верди, Ж.Бизе романтик композиторлардан: Ф.Шуберт, Р.Шуман, Мендельсон, Бортальди Феликс, рус композиторларидан М.Глинка, Н.А.Римский, Корсаков, М.П.Кюи, С.И.Танеев, М.А.Баллакирев ва бошқалар ўз бой ижодлари билан хор санъатини ривожлантирдилар. Рус хор маданияти бой тарихга эга. Хор санъати жанри бир неча йўналишда ривожланди. Масалан: Крестьян, маърифатли қўшиқ севувчилар хорлари, мактаб хорлари, профессионал черков хорлари ва опера хорларидан иборат бўлган. XVII - XVIII асрларга келиб кўпчилик дворян ва помешчиклар ўз қарамоғида хор ва оркестрлар ташкил қилдилар. Бундай хорларни “Меценатлар” хор санъатини севувчилар деб аталган. XIX аср бошларида граф Шереметев хор капелласи (150 йил фаолият кўрсатган) Петербургда Дубенский хори, Гольцын хор капелласи (50-60 йиллар хизмат кўрсатган), Москвада Губанин, Васильев ва Перлов хорлари. Петербургда почтамт хори, Нижний Новгороддаги Рукавишников, Пензадаги Костарский хорлар фаолият кўрсатганлар. XIX аср охирларида А.Архангельскийнинг хори (1880 йилда тузилган) нафақат Россияда чет элларда ҳам танилган. Улар хамиша хор асарларини ёддан ижро этганлар. У биринчи бўлиб хорга болалар овозини ўрнига аёллар овозини киритди. XX асрларга келиб рус хор санъати яна ҳам ривожланди. Янги-янги капеллалар тузилди. Хор дирижёрлари В.Булычев, И.Юхин, П.Ярковлар фаолияти диққатга сазовордир. М.Пятницкий (1864-1927 йилда) Варонеж, Рязань,

Смоленск кресьтянлардан иборат ўзининг машхур рус халқ хорини тузди ва юксак ижро маҳоратига эришди. XIX асрнинг 30-40 йилларида А.Лядов, А.Аренский, Э.Направних, М.Ипполйт-Иванов, С.Танеев, А.Греганинов, А.Кастальский ва бошқалар томонидан халқ қўшиқлари жўрсиз хорлар учун қайта ишланди. Рус полифониясини ўлмас кантаталари С.Танеев томонидан ёзилиб, хорларда ижро этилди. Рус хор санъати маданияти оддий бир овоздан кўп овозли турли хилдаги рус хор жанрлари нодир адабиёти дунё мусиқа маданиятининг олтин фондига кирди. Рус хор жамоалари машхур композитор ва дирижёрлар мислсиз ижодий ютуққа эришдилар. Бундай юксак ижодий йўналишнинг илғор анъаналари кейинчалик XX аср мусиқа маданиятини қуриш учун пойдевор бўлиб хизмат қилди. Хоршунослик фани методологиясини яратишда хор санъати намоёндалари ва хор дирижёрлари ўрни диққатга сазовордир. Н.Римский- Корсаков, Г.Ломакин, С.Смоленский, Д.Резумовский, Д.Касталский, В.Булигев, А.Преоброженскийларнинг хор билан ишлаш тарзи, хор санъатида эришилган муайян ютуқлари оммалаштирилди ва юксак маданиятга эга бўлди. XX асрга келиб А.В.Николский, П.Г.Чеснаков, А.А.Егоров ўзларининг кўп йиллик иш тажрибаларини ва илғор анъаналарини хор дирижёрлари очерк ва ўқув-методик қўлламалари билан хоршнослик фанининг шаклланишига ўз хиссаларини қўшдилар. Ўзбекистон болалар хор маданияти Мустақиллик шароитида халқнинг маънавий маданиятини ривожлантириш ва мустаҳкамлаш ишлари муҳим, давлат сиёсати даражасига кўтарилган масалаларга айланган. Халқ анъаналарини ва қадимги , Наврўз каби байрамларни тиклаш, янги – Мустақиллик, Конституция, билимлар ва мураббийлар байрамларини жорий этиш, халқаро (“Шарқ тароналари” ва

бошқа) мусиқа фестиваль ва анжуманларни ташкил этиш - бунинг ҳаммаси мусиқа, шу жумладан хор маданияти соҳасида янги шаклларни излаб топиш, фаолиятини жадаллаштириш талаб этмоқда. Республикамиздаги ижодий кучларнинг юксалиши болалар ижоди соҳасида ҳам ўз аксини топмоқда. Ёш авлодни мусиқали эстетик тарбияси ишларининг ривожига “Биз - ўзбекистон болаларимиз”, “Чегарасиз гўзаллик” танловлари, “Усталар шаҳарчаси”, “Кадимги ривоятлар кулгиси”, атоқли хофиз ва бастакорлар ¥ожи Абдулазиз Абдурасулов, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Комилжон Отаниёзовларга бағишланган хонандалар танловлари яқиндан ёрдам бермоқда. Бу йўналишдаги янги ташаббуслар сифатида “ўзбекистон Ватаним маним” қўшиқ танлови, ёш ижодкорлар (шу жумладан, ёш хонандалар) танловларини кўрсатиш мумкин. Айниқса, 1997 йилдан бошлаб ўтказилаётган “ўзбекистон Ватаним маним” қўшиқ танловида бой ва қизиқарли тажрибалар орттирилган. Унда барча мактаб хор жамоалари қатнашиб, энг зўр ижодий кучларни намойиш этмоқда. Жамоаларнинг бадиий дастурлари ранг – баранг бўлиб, Е.Шварц, Ш.Ёрматов, Н.Норхўжаев, А.Варелас, А.Мансуров, Д.Омонуллаева ва бошқа композитор асарларини қамраб олган. Хор раҳбарлари қўшиқ танловига тайёрланиш жараёнида болалар билан катта ижодий ва тарбиявий ишларни бажармоқда. Республика маданий ҳаётида “Бизнинг келажагимиз” болалар ижодий фестивали ҳам ёрқин из қолдирган. У “Ёрқин юлдузчалар” жамғармаси, Успенский номидаги мусиқа мактаби ва “Фестиваль” интерклуби томонидан 2002 йилда ташкил этилган. Фестиваль дастурида болалар бадиий ижод кўргазмаси ҳамда болалар ижодий (жумладан, хор) жамоалари қатнашган. Мустақил ўзбекистон мусиқа маданияти бадиий турларининг хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Бунга хозирда мавжуд бўлган миллий мумтоз мусиқа анъаналари, халқ ижоди, композиторлар фаолияти, бадиий хаваскоролик шакллари ҳамда кенг ривож топган эстрада йўналишлари далолат беради.

Замонавий композиторлар ижодида янги турли услубларни мужассам этган асарлари пайдо бўлмоқда. Охирги пайтда болалар учун эстрада йўналишидаги, поп- мусиқа услубида яратган асарларини ижод этиш ҳам юз бермоқда. Бунга Н.Норхуджаевнинг “Бургут ва тойчоқ” мусиқали эртаги, А.Эргашевнинг “Морозко”, “Ер ости подшоҳининг ҳазинаси”, А.Мансуровнинг “¥айвонлар султони”, “ўзга сайёрали робот” опералари ёрқин мисоллар бўла олади. Ўзбекистон болалар хор маданияти ривожига, бу соҳада эришилган ютуқларга ажойиб мусиқачи, болалар хор санъати фаол тарғиботчиси, ўзбекистон халқ артисти, “Соғлом авлод учун” ордени соҳиби, ўзбекистон телерадио компаниясининг “Булбулча” болалар хорининг бадиий раҳбари ва бош дирижёри Ш.Ёрматовнинг қўшган хиссаси ниҳоятда салмоқлидир. Республика болалар хор санъатидаги кўпгина ижодий ташаббуслар унинг номи билан боғлиқдир. У доимо хор маданияти ртвожланишидаги янги йўлларини излаб топмоқда. Концерваторияда ўқиш даврида Ш.Ёрматов Республика болалар ва ўсмирлар саройи қошида болалар хорини ташкил этди. Концерваторияни тугатгандан сўнг Ш.Ёрматов ўша мактабнинг ўзида, хор тўгараги раҳбари ва мусиқа ўқитувчиси сифатида ишини давом эттирди. Ш.Ёрматовнинг толмас ташкилотчилик фаолияти ундаги иштиёқ, болаларга бўлган муҳаббат юқори даражадаги касбий маҳорат қисқа муддат ичида унга хорнинг ижрочилик савиясини янада юқори босқичга олиб чиқиш имконини берди. ўзининг ижодий йўлини топиб олган ушбу хор жамоаси энди хор мусиқаси ишқивозлари, барча мусиқа шинавандалари орасида шуҳрат қозониб, турли республика ва чет эл кўрик танловларида қатнашчи ва совриндор бўлди, шунингдек, давлатимизда ўтказиладиган барча байрам тадбирларида фаол иштирок этмоқда. Ш.Ёрматовнинг ижодий синчковлиги, изланувчанлиги, болаларнинг мусиқа тарбиясига оид янги шаклларига мойиллиги, унга мактаб мусиқали-хор синфларининг ташкил қилишга имкон

берди. Аксарият холларда ушбу синфларга мусиқали қобилияти бор болалар қабул қилинган. Булар республикамизда хор студияларининг таркибий қисми сифатида илк бор ташкил қилинган хор синфларидан эди. Буларнинг ҳаммаси хор машғулотларининг фаоллашуви ва самарадорлигига асос бўлди. Айнан шу даврда Ш.Ёрматов мактабда ўзини барқарор ва ўзига хос жамоа сифатида кўрсатган ўғил болалар хор гуруҳини ҳам ташкил этди. Унинг ўзига хослиги, биринчи навбатда, академик ва ўзбек миллий қўшиқчилиги анъаналарини ўзида мужассам этган янги ижрочилик йўналишида намоён бўлди. ўғил болалар хор жамоасининг концерт фаолияти тез орада уни машҳур қилди ва ўзбек ўғил болаларини хор ижрочилигига жалб этишда катта аҳамият касб этди. Шундай қилиб, 1970 йилларнинг ўртасида Тошкент шаҳар 99 мактабида “Бойчечак” катта хор гуруҳи, ўғил болалар хори қизлар вокал ансамблига асос солинди. Йил сайин хор жамоаларининг ижрочилик махорати юксалиб борди, дастурлари кенгайиб, концерт чиқишлари кўпайди. Мактабнинг иккала хор жамоалари “До, ре, ми, фа, соль”, “Куйланг болалар”, “Бирга куйлаймиз”, “Санъат ғунчалари” каби болалар телевизион дастурларига жалб этилди. “Бойчечак” хор жамоаси ўзбекистон бўйлаб гастролда бўлган, Финляндия, Болгария хор жамоаларининг фестиваль – танловларида, бир неча марта Эстонияда қўшиқ байрамларида қатнашган. 1970 йилда хор “Бойчечак” хор студияга айланиб, “Республиканинг намунали болалар хор жамоаси” унвонига сазорвор бўлган. Гастрол фаолияти кенглиги туфайли унинг бой ва ранг-баранг (жаҳон мумтоз, ўзбекистон композиторлар хор асарларидан иборат бўлган) дастурларидан турли халқ қўшиқларининг ҳам ўрин олишга сабаб бўлган. Афсуски, болалар саройидаги шароитнинг етишмовчилиги туфайли ўғил болалар хор жамоаси 10 йилги фаолиятидан сўнг 1980 йилларда тарқалиб кетди.

ўзбек композиторларининг болалар хор мусиқаси соҳасидаги фаол ижоди, турли кўрик, танлов, фестивал, қўшиқ байрамларининг ўтказилиши 1970 йилда ўзбекистон Давлат телерадио қўмитаси қошида Ш.Ёрматов бошчилигида болалар хор жамоаси ташкил қилинди. Бугунги кунга келиб, бу жамоа – республикамиздаги энг машҳур ўзбекистон телерадио компаниясининг “Булбулча” болалар хорига айланди. Болалар хорининг жарангдор, завқу-шавққа тўла санъати барча хор мусиқаси мухлисларига маълумдир. Репертуардаги асарларнинг ижроси юксак маҳорат, мусиқавийлиги, жонлилиги, самимийлиги билан ажралиб туради. Шуни таъкидлаш лозимки, бу жамоа машҳур хор жамоалари (Россия марказий телевидение ва радиоси қошидаги катта болалар хори, “Пионерия” хор студияси) тажрибаларига ижодий суяниб, хор ижрочиларини тайёрлаш ва тарбиялашнинг ўзига хос қоидаларига асос солди. ¥озирда жамоа таркибида 600 га яқин бола бўлиб, у ўзининг қуйидаги тузилммага эга: - мактабгача бўлган болалар гуруҳи; - кичик хор гуруҳи; - ўрта хор гуруҳи; - ўғил болалар хор гуруҳи; - ёшлар хор гуруҳи; - фольклор хор гуруҳи. Хор жамоасига Ш.Ёрматов кейинчалик ўзининг маслакдошларига айланган, “Булбулча” хорида вокал мактабини ўтган хор-дирижёрлари (уларнинг деярли барчаси концерватория битирувчилари) ни таклиф этди. Булар С.Олимов, А.Нестерова, И.Рўзиев, Н.Иброҳимова, Г.Мансурова, Д.Собирова, Н.Мирзаева ва бошқалардир. Фольклор, халқ қўшиқларига қизиқишининг ортиб бориши туфайли жамоанинг бадиий ижрочилигида янги йўналишлар пайдо бўлди. Фольклор ансамбли, шунингдек дуторчи қизлар, доирачилар, халқ чолғу асбоблари, рақс (кичик ва катта гуруҳлар) қатнашчилари, ҳам тингловчиларда халқ

мусиқа ижодига муҳаббат уйғотмоқда. Жамоанинг ижро дастури, ижро услуби турли халқ қўшиқларининг хусусиятларини англаб олишга ёрдам берди. Шундай қилиб, ўзбекистон телерадио компаниясининг “Булбулча” болалар хори гуруҳдаги ҳар бир иштирокчига санъатнинг барча жанр ва турлари билан яқиндан танишишига имкон берди. Ш.Ёрматов хор жамоасининг дастурига катта аҳамият беради ва унинг асосий вазифаси деб болалар қўшиқларининг тарғиботини тушунади. Унинг ўзи, истеъдодли композитор сифатида, турли жанрлардаги 100 га яқин қўшиқ, (“Сумалак”, “¢илдирагим”, “Меҳнат қўшиғи”), а’капелла асарлари (“Ялпиз”, “Майса”, “Бойчечак”, “Кор ёғар” ва бошқа)ларни яратди. Кўшиқ мавзулари болаларга яқин ва тушунарли бўлиб, уларнинг мазмуни, маънодорлиги, мусиқаси эса охангдорлиги ва таъсирчанлиги билан ажралиб туради. Жамоа репертуаридан ўзбек композиторлирининг асарлари билан бирга доимо чет эл мумтоз хор асарлари ўрин олиб, болаларнинг жаҳон маданиятига бўлган ҳурматини оширмоқда. Катта хор жамоаси концертларда фаол қатнашиб, радио ва телевидениеда кўп қўшиқларни ёздирмоқда, республика ва халқаро учрашувларда иштирок этиб, ҳамманинг ҳурматига сазовор бўлмоқда. Ўзтелерадио болалар хор жамоаси 1981 йили Москвадаги Россияда хизмат кўрсатган артист Г.Струве раислигида бўлиб ўтган “Комертон” (композиторлар ва болалар-ўсмирлар, хор жамоалари дирижёрлари) клубининг 2-йиғилишига ташриф буюрди. “Болалар хори ва халқ мусиқа анъаналари” мавзусидаги бахс мунозара ўзбекистон давлат телерадио хор жамоасининг ижодига бағишланди, тингловчилар хорни катта қизиқиш билан кутиб олдилар ва қизғин равишда қўллаб-қувватладилар. Бу концертда, хор жамоасининг юксак ижрочилиги маҳорати, куйлаш услубининг софлиги, ёрқинлиги ва ифодавийлиги, ажойиб маънодорлигидан таъсирланган Г.Струве, хор жамоасини “Булбулча” деб аташни таклиф этди.

1989 йили “Камертон”нинг навбатдаги “Хор санъатиинг халқчиллиги” мавзусидаги йиғилишига ўзтелерадионинг ёшлар хор жамоаси таклиф этилди ва у ўзининг катта ва ранг-баранг дастури билан муваффақият қозонди. Ёшлар хор жамоаси тингловчиларни ўзбек композиторлари асарлари, қайта ишланган халқ қўшиқлари билан бирга ўзбек мумтоз мақом йўллари билан ҳам таништирди. Мазкур бадиий жамоа Россия, Украинада, Душанбе, Боку шаҳарларида, шунингдек Югославия, Финландия, Конго, Туркияда бўлиб ўтган болалар хор жамоаларининг халқаро фестивалларида зўр муваффақият билан иштирок этди. “Булбулча”нинг Югославиядаги Халқаро болалар қўшиғи танловига ташрифи ниҳоятда самаралаи бўлди: хор қатнашчилари Н.Мирзаева, Б.Шокировлар лауреат унвонига ҳамда “Олтин булбулча” совринига эга бўлишди. Туркия ва Омск шаҳрида (1991 йил) ўтказилган Халқаро хор мусиқа фестивалларида хор чиқишлари катта муваффақият билан ўтди. ўша пайтда машҳур рус дирижёри Г.Сколов “Булбулча” хорини “Шарқ дурдонаси” деб унга юксак баҳо берди. Шуни таъкидлаш лозимки, Ш.Ёрматов бошчилик қилаётган жамоада иштирок этган юзлаб, минглаб болалар, ҳаётга мусиқа жиҳатдан саводли ва маънавий етук инсонлар сифатида кириб бориб, бир умр санъатга хурмат ва муҳаббат туйғуларини сақлаб қолмоқдалар. Хор жамоасидаги тарбиявий ишларнинг асоси нафақат хор қўшиқчилигига ўргатишга шунингдек, ҳар бир хор ижросини шахс сифатида шакллантиришга қаратилган. “Уларнинг кейинчалик, мустақил ҳаётида қандай касбни эгаллашлари муҳим эмас, муҳими улар ҳақиқий инсонлар бўлиб етишадилар ва бунга мен ишонаман”, - дейди Ш.Ёрматов. Ш.Ёрматовнинг мусиқий-маърифий ишлари алоҳида диққатга сазовор. “Кўшиқ маънавияти” радиотуркуми қўшиқнинг гўзаллигини очиб беришга,

тингловчиларнинг хор санъати ноёб намуналари ҳамда ўзбек композиторлари асарлари билан таништиришга қаратилган. Мазкур эшиттиришда республикамиз энг яхши хор жамоалари қатнашмоқда (масалан, Марғилон шаҳар болалар хунар ва санъат саройининг “Шодиёна” ансамбли ва бошқалар). Ш.Ёрматовнинг “Кўшиғим – жон қўшиғим”, “Биргаликда куйлаймиз” муаллифлик теледастурлари алоҳида аҳамият касб этади. Унда Ш.Ёрматов хор санъати ва қўшиқ турлари тарихи ҳақида қизиқарли тарзда баён этиб, ўзбекистон композиторлари ижоди, мусиқа тушунча ва атамалар билан таништиради, алоҳида халқ қўшиқчилик анъаналарига аҳамият беради. “Булбулча”да вокал мактабини кўрган кўпгина йигит ва қизлар кейинчалик мусиқа касбини танлаб олишган. ўзбекистон давлат концерваториясини тугатиб, улар устоз ишини давом эттирмоқда, мактаб, ўрта ва олий ўқув юртларида мусиқа ва хор дарсларини олиб бормоқда, вокал ёки вокал-чолғу ансамбль, вокал эстрада студиялар ва гуруҳларини ташкил қилмоқда (“Севинч” С.Рустамова, “Тантана” Ф.Зиёмуҳаммедова ва З.Зиёмуҳаммедовалар, “Сарбон” Ф.Саидов, “Бунёд” В.Кулдошев ва бошқалар). ўзбекистонда ҳизмат кўрсатган артист И.Фармонов, “Ниҳол” соврини лауреати Д.Раҳимова, Севара Назархон, М.Саидумаров каби машҳур эстрада қўшиқчилари ҳам “Булбулча” хорида тарбия олган. Шуни таъкидлаш керакки, Ш.Ёрматовнинг кўп йиллик, сермахсул фаолияти, унинг янги болалар хор жамоаларини ташкил этиш болалар мусиқавий тарбиясини янги шаклларини излаб топиш тажрибалари ўрганиш ва ўзбекистонда кенг жорий этишига сазовордир. Оммавийлик, изчиллик, касбий тайёргарлик омилларига асосланган оммавий мусиқали эстетик тарбиянинг янги шаклларини фаол қидириш жараёни республикада яна битта хор студиянинг ташкил қилишда намоён бўлди. 1972 йилда Навоий шаҳрида “Фарҳод” маданият уйида болалар хор жамоаси тузилиб, унинг асосида 1979 йил хор студияси ташкил этилди.

¥озирда студияда 400 дан ортиқ (4 ёшдан 16 ёшгача бўлган) бола шуғулланмоқда. Студиянинг биринчи раҳбари Ж.Ларинова эди. Бу студия ўқув жараёнини ташкил қилишдан тортиб, то тарбиявий ишга бўлган барча тадбирлар хор жамоасининг ҳар бир аъзосини шахс сифатида шакллантиришга, унинг маънавий дунёсини бойитишга қаратилган. Студия жамоаси – нафақат Навоий шаҳрида, балки бутун республикага ҳам яхши танишдир. Республикадаги “Санъат байрами” танловининг бир неча бор совриндори бўлган ушбу хор жамоаси Москва вилояти Дубна шаҳрида бўлиб ўтган 3-болалар қўшиқ байрамининг иштирокчиси сифатида диплом билан тақдирланди, мамлакатимиздаги хор қўшиқлари байрамининг доимий иштирокчисига айланди. “Фарҳод” студиясининг шаклланиши ва ривожланишида Г.Струве, шунингдек О.Ионова (Дубна)лар катта роль ўйнаган, улар билан бўлган алоқалар ва учрашувлар студиянинг ташкилий ва таркибий ҳусусиятларини белгилаб қўйган. Хор студияси ўзбекистон композиторлар уюшмаси билан яқиндан ижодий алоқададир. Бастакор Е.Шварс ҳамда Ш.Ёрматов студиянинг яқин дўстлари ҳисобланадилар. Студия бир неча хор гуруҳидан иборат бўлиб, уларнинг таркиби болаларнинг билим даражаларига боғлиқдир. Бу гуруҳлар “ хор босқичлари ” деб аталиб , қуйидагича бўлинади : - “Томчилар” тўрт ёшлик болалар хор гуруҳи; - “Булбулчалар” беш ёшликлар хори; - “Кўнғироқчалар” олти ёшликлар хори: - кичик хор гуруҳи; - ўрта хор гуруҳи; - ўғил болалар хор гуруҳи; - номзодлик хор гуруҳи;

- катталар хор гуруҳи. Еттинчи хор босқичи – катталар хори етакчи хор жамоаси бўлиб, студия фаолиятининг асосий етакчиси ва концерт бирлиги ҳисобланиб, хорнинг олдинги олти босқичнинг натижасидир. Студиядаги болалар 4-5 ёшдан бошлаб хорда қўшиқ ижро этиши билан бирга мусиқа ўйинларига ҳам қатнашадилар (К.Орф, В.Кодай, Д.Ковалевский тизимлари билан боғлиқ бўлган мусиқа машқлари ва усуллари мажмуаси). Бу ўйинлар жараёнида болалар мусиқа саводини эгаллайдилар, ритмика билан шуғулланадилар, мусиқа эшитадилар, болалар мусиқа чолғуларида чаладилар ва буларнинг ҳаммаси уларнинг мусиқали қобилиятига, мусиқага бўлган эммоционал таъсирчанлигига таъсир этади. 1- синфдан эътиборан студия иштирокчилари (албатта мусиқа соҳаси бўйича муайян билим, малака ва кўникмаларни эгаллаган ҳолда) бирор мусиқий чолғу (фортепиано, аккордеон, баян, гитара)да куй ижро этишни ўргана бошлайдилар, бу эса уларнинг хор ижрочилиги билим ва малакаларини мустаҳкамлашга ёрдам беради. “Фарҳод” студияси мусиқани ўрганиш истагини билдирган ҳамма болалар қабул қилинади ва айни шу нарса студия фаолиятининг афзалликларидан биридир. Мусиқа дарсларининг барча турларида хор қўшиқчилиги ёрдамида болалардаги мусиқавий қобилиятлар ривожланиб, улар эса ижодкор шахс сифатида шаклланиб, такомиллашади. Балки алоҳида қобилияти бор болалар мусиқа касбини танлаб олиши мумкин, амма уларнинг аксариятида мусиқага садоқат ва меҳр туйғулари бир умрга қолади. Студиянинг ўқув режасида қуйидаги ўқув фанларининг мажмуаси белгиланган бўлиб, улар орасидаги ўзаро алоқа йил сайин мустаҳкамланиб боради: 1. Хор – барча босқичлари; 2. Сольфежио – биринчи синфдан бошлаб; 3. Мусиқа адабиёти – юқори синфларда; 4. Мусиқа чолғу асбоби – биринчи синфдан бошлаб;

5. Танлаб ўрганиладиган ўқув фани – беш ёшидан бошлаб: а) расм; б) ритмика; в) басейн. Таъкидлаш лозимки, ўқув режасига биноан, машғулотлар изчиллик билан, режа бўйича болаларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. “Фарҳод”даги хор босқичлари Д.Огородновинг услуб тизими бўйича болаларнинг ижодий имкониятларидан фойдаланиб, уларнинг онгли тасаввурларини ҳисобга олган ҳолда ишлайди. Кўшиқчилик малакаси ва овозини тўғри йўлга қўйиш усулларини излаётган педагоглар, аксарият ҳолларда, вокал ижрочилигининг замонавий усулларига мурожаат қилмоқдалар. Чунончи, хор раҳбарлари, тажриба тариқасида В.Емеляновнинг вокал ишида тайёрлов ва ёрдамчи босқич ҳисобланган фонопедик машқлардан фойдаланмоқдалар; бу машқлар томоқ мушакларини ривожлантиради ва овоз тузилишида иштирок этадилар. Хор машғулотларига қўшилиб кетган хор сольфежиоси машқларида куй, гармоник, ладофункционал уқувлари, шунингдек ритмни хис этиш қобилияти ривожланади, болаларга қўл ҳаракати орқали берадиган белгилардан, замонавий услубий воситалардан кенг миқёсда фойдаланилади. “Фарҳод” студиясида яна битта қизиқарли анъана – ёзги “хор оромгоҳлари” бўлиб, бу ерда дам олиш фаол хор машғулотлари билан уйғунлашиб кетган. Болалар Москва, Екатеринбург, Подольск, Ереван, Бахмали шаҳарларидаги ёзги оромгоҳларда бўлиб қайтган. Меҳнат билан хордиқ чиқаришнинг қўшилиб кетиши ҳам жамоани шаклланишига, ҳам ҳар бир хор ижросини алоҳида тарбиялашга жуда катта таъсир кўрсатади. Шу вақт мобайнида студия муаллимлари мусиқа раҳбари ва тарбиячи вазифаларини бажарадилар. ¥ар йилги ёзги оромгоҳлар болалар орасидаги дўстлик алоқаларининг вужудга келишига ёрдам беради, муайян анъаналарни вужудга келтиради.

Ёзги оромгоҳлар студия иштирокчилари билан хор раҳбарлари ўртасидаги ҳамфикрлиликнинг яхшиланишига ёрдам беради ва бу нарса ўқув йили давомида студиянинг кейинги фаолияти учун муҳим аҳамият касб этади. Ёзги таътиллар вақтида студия иштирокчилари навбатдаги ўқув йили учун режалаштирилган асарларнинг учдан икки қисми билан танишиб, ўрганишга улгурадилар. Хор дастурига ҳам катта аҳамият берилиб, унинг асосини рус ва хорижий композиторларнинг мумтоз асарлари (М.Глинка, П.Чайковский, Ф.Шуберт, В.Моцарт), ўзбекистон композиторлар (Н.Норхўжаев, Ш.Ёрматов, Ф.Назаров, А.Мансуров, А.Берлин ва бошқалар)нинг асарлари ташкил қилади. Хор дастуридан шунингдек, рус, молдаван, грузин ва бошқа халқ қушиқлари ўрин олган. Хор студияси жамоалари актив концерт фаолияти билан шуғулланмоқда ва уларнинг чиқишлари доимо хор мусиқаси ишқибозларининг тахсинларига сазовор бўлмоқда. Студия тингловчиларининг кўлами кенг бўлиб, улар болалар боғчалари (кичик хор гуруҳи), умумтаълим мактаблари, харбий қисмлар, ширкат хўжаликларида, шаҳар ва республика болалар ва ўсмирлар уйлари ва саройларида, ҳар йили консерватория залида ўтказиладиган хор фестивалида “Санъат байрами” ва кўрик танловларида, Бухоро, Учқудуқ, Тошкент, Зафаробод шаҳарларида концерт берган. Студиянинг педагоглари таркиби – ёш, ғайратли, ижодий ташаббускор инсонлардан ташкил топган бўлиб, уларни эзгу мақсади – болаларни гўзаллик ва олижанобликка ошно қилиш ғояси бирлаштирган. Олий ва ўрта мусиқа ўқув юртларини битирган бу ёш мутахасислар турли жойлардан келишган. Чунончи, студиянинг Новосибирск концерваторияси хор дирижёрлиги кафедрасида таълим олган Л.Назаренко изланувчи, мусиқага меҳр қўйган инсон бўлиб, ўзининг ижодий ғайратини болалардаги мусиқавий-ижодий имкониятларини оширишга қаратган. Студиянинг қатор битирувчилари ҳам

мусиқа касбини танлаб олдилар. Болалар ва ёшларни тарбиялашда фаол иштирок этганлиги, эришган ижодий муваффақиятлари учун “Фарҳод” хор студиясига, 1983 йилда, ўзбекистон Касаба Уюшмалари Президиумининг қарори билан “Намунавий бадиий ҳаваскорлик жамоаси” фахрий унвони берилди. Ёш авлодга мусиқий тарбия беришнинг янги шаклларини 1988 йилда ўзбекистон Республикаси болалар жамғармаси қошида ташкил қилинган “Томоша” болалар театр студияси амалга оширмоқда. Унинг раҳбари – болалар мусиқа таълими фидокори, ўзбекистонда ҳизмат кўрсатган маданият ҳодими Н.Курбонова пухта касбий тайёргарлик ва катта ташкилий – педагогик тажрибага эгадир. Унинг педагогик истеъдоди театр-студияга раҳбарлик қилиш жараёнида тўла намоён бўлди. Тўлақонли касбий маълумотга эга бўлишига қарамасдан, Н.Курбонова хор ижрочилигида муҳим бўлган мумтоз усуллар (“академизм”)га суянмайди, хор санъати янги имкониятларини сабр билан излаб топмоқда ва бу жараёнида илҳом билан бадиҳа - ўйин, бадиий ижро усулларидан кенг фойдаланмоқда. Н.Курбонова бадиий жамоага С.Рустамова, М.Хасанова каби болалар билан берилиб ишлайдиган, ижодий фикрлайдиган мутаҳасисларни жалб этди. Ёш жамоани оёққа туриб олишига “Ялла” вокал-эстрада ансамбли ва унинг бадиий раҳбари ўзбекистон халқ артисти Ф.Зокиров, ҳамда халқ қўшиқларини қайта ишлаб берган, ансамблнинг мусиқа раҳбари Р.Илёсов катта ёрдам бердилар. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ёрқин ижодий фикрлаш қобилиятига эга бўлган Н.Курбонованинг ўзи ҳам “Томоша” учун жуда кўп қўшиқларни, кўпгина номер ва спектаклларни яратди. “Томоша” студиясида амалага ошириладиган мусиқий тарбиянинг услуби болаларда халқ мусиқасига муҳаббатни уйғотишга, ўзбек мусиқасининг жорий ва услубий хусусиятларини англаб олишига қаратилган. “Томоша” театр-студиядаги хор ижрочилгининг ўзига хос услубини ташкил этади. бунда ҳар бир қўшиқнинг асосий оҳанг бўлаклари ажратилиб,

улар асосида болаларга тушунарли ҳамда яқин бўлган ўйин ҳаракатлар уйлаб топилади, ўзига хос таъсуротларини тўғдирадиган хор ёзуви воситаларидан фойдаланилади. Шу мақсадда бунда халқ куйларига асосланган вокал-хор машқларининг тизими ишлаб чиқлди. Театр студиясида ишлар мақсадга мувофиқ ва изчил равишда амалага оширилмоқда. Болалар мусиқа бўйича саводини чиқарадилар, турли мусиқа чолғуларида ижро малакаларини эгаллайдилар, умумий билим даражаларини оширадилар. Театр студиясининг репертуаридан “Шарқ бозори”, “Шарқ мучали”, “Даҳшатли меш полвон” каби саҳна асаралри ўрин олган. Халқ - маиший мавзуларида, кулгули мазмундаги бу асарлар болаларда ўйин фаолиятини, актёрлик лаёқатларини, ижодий тасаввурни, дунёни хурсандчилик билан тасаввур этиш каби хусусиятларини шакллантиради. Ушбу жамоа мунтазам равишда концерт фаолияти билан шуғулланиб, радио ва телевидениеда кўп қўшиқларини ёздирган, фестиваллар ва ижодий учрашувларда иштирок этиб, умумхалқ хурмат-эътиборга сазовор бўлган. У нафақат республика худудида, балки хорижий мамлакатларда ҳам танилгандир. 1990 йили “Томоша” театр студияси жамоаси Асхабодда, 1991 йил Москвада, Голландиядаги болалар жамоалари фестивалида, 1992 йили Туркияда бўлиб ўтган фестивалда, шунингдек, Германия, Жанубий Корея фестивалларида иштирок этган. “Шарқ бозори” спектакли томошабинларнинг алоҳида илтифотига сазовор бўлдики, унинг асосий қахрамонги Хўжа Насриддин Шарқнинг кўпгина халқлари ичида машҳурдир. 1992 йили “Томоша” болалар театри студияси ҳақида телефилм яратилди, 1993 йилда эса ўзбек телевидениесида “Томоша” телеканали очилди. “Томоша” театр студиянинг фаолияти сермахсул бўлиб, унинг тажрибаси республикада кенг тарқалмоқда. Масалан, “Томоша” студияси бир

неча йил ишлаб келган С.Рустамова ўзининг “Севинч” вокал гуруҳини ташкил қилган. 1980 –1990 йилларда республикадаги хор студиялари билан умумтаълим мактаблари, мусиқа ва умумтаълим мактаблари орасидаги ҳамкорликнинг янги шакллари пайдо бўла бошлади. Умумтаълим ва мусиқа мактабларининг хамкорлиги натижасида Тошкент ва Республикамизнинг бошқа шаҳарларида мусиқий-эстетик йўналишдаги “Тажриба майдончалари” деб номланган қатор мактаблар пайдо бўлди. Улар бир-биридан мусиқий эстетик йўналишлари билан фарқ қилиб, турли ташкилий-услубий ва ўқув тузилиш шакллари эга бўлган ўқув юртлари (баъзи холларда – хор синфлари шаклида, бошқа ҳолларда эса опера-хор студияси ёки умумтаълим мактаби қошида бепул мусиқа мактаби шунингдек, бадиий театр йўналишидаги студия) кўринишига эга бўлдилар. Республикамизда бундай ҳамкорлик маълум маънода нодир тажриба бўлди; шу йўсиндаги Минск, Санк-Петербург мактабларида тўпланган тажрибалари, уларда синовдан ўтган услубий йўл-йўриқлар педагогларга тўлақонли ўқув режасини ишлаб чиқиш имконини берди. Умумтаълим ва мусиқа мактаблари орасидаги ҳамкорликнинг яхши намунаси сифатида Тошкент шаҳар 4-сонли мусиқа мактаби билан 147 –сон умумтаълим мактаб ўртасида 1984-1985 ўқув йили бошланган ҳамкорлик натижасида вужудга келган болалар опера театрини келтириш мумкин. У пайтда умумтаълим мактабида кичик ва катта хор жамоалари (“Санъат байрами” кўрик танловининг бир неча бор ғолиблари) ва вокал- чолғу ансамбли фаолият кўрсатаётган эди. Мактабнинг педагогик жамоаси болаларга мусиқали-эстетик тарбия бериш билан жиддий шуғулланди ва 1985 йил сентябрдан бошлаб мусиқали йўналишдаги биринчи синфда иш бошлади, бу синф мусиқали қобилиятига эга бўлган болалардан ташкил топди.

Мусиқа синфининг ўқув жадвалига қуйидаги мусиқа фанлари: хор, ритмика, сольфежио, бирорта мусиқий чолғуда ижрони ўргатиш киритилди. Мусиқа машғулотларини БММ нинг муаллимлари олиб бордилар. 1988 йилда ўзбекистон Маданият ва Халқ таълими вазирликларининг коллегиялари қарори билан 4-сонли БММ ва 147- сонли ўТМ нинг ўқитувчиларни эстетик тарбиялаш борасидаги ҳамкорлик тажрибаси қўллаб қувватланди. 1990-1991 ўқув йилида, биринчи марта, ўзбек мусиқа синфига ҳам ўқувчилар қабул қилинди. Мажбурий мусиқа ўқув фанлари билан бирга болалар ўзбек халқ чолғулари – рубоб, дутор, чанг, доирада ижро этишни ўрганишди. Машғулотларни мусиқа мактабининг ўқитувчилари олиб бордилар, шундай қилиб, мактабда халқ чолғулари ансамблини ташкил этиш имкони пайдо бўлди. Республикадаги умутаълим ва мусиқа мактаблари орасидаги ўзаро ҳамкорликка асосланган илк тажрибалар ўз мантиқий ривожини топди. Масалан, Тошкент шаҳри 27-умумтаълим ва 2- мусиқа мактабларида, мусиқа синфлари негизида хор опера студияси ташкил этилди. Студиянинг хор жамоаси кўрик танловлари, қўшиқ байрамлари, концертларда тез-тез иштирок этиб, доимо совринли ўринларни эгаллаб олди. Мустақил – эстетик йўналишдаги мактаблар ичида, бу мактаблар – “мажмуа-мактаб” ҳисобланиб, мусиқали-эстетик тарбиянинг уч босқичини ўз ичига олган: I босқич - болалар боғчаси, II босқич – мактаб, III -ижодий олий ўқув юрти (концерватория, санъат ва маданият институти; Педагогика билим юртининг мусиқа факультети). Мактаб мажмуаларда болалар мактабгача ёшидан бошлаб мусиқага фаол суратда жалб этилиб, кейинчалик уларнинг билимлари мактабда кенгайиб ва чуқурлашиб, мактабни тугатаётган битирувчилар эса бадиий олий ўқув юртига кириш имкониятига эга бўлдилар.

Хор мусиқаси фестивалларини ўтказиш ҳам яхши анъанага айланиб, уларни ўтказиш жараёнида шу соҳада мавжуд бўлган асосий ижодий кучлар, эришилган ютуқлар, шунингдек болалар мусиқий тарбия тизимида вужудга келган муаммолар намоён бўлмоқда. 1970 йиллардан бошлаб болалар хор фестиваллари мунтазам равишда ўтказилиб, болалар хор санъати юткуқлар ва савиясини намоён этмоқда. 1971 йилда Тошкентда 1-болалар мусиқа мактаблари хор фестивали, 1974 йилда эса 1-республика болалар хор жамоалари фестивали ўтказилган. 1988 йилда Тошкент концерваториясида ўтказилган 1-республика хор мусиқаси фестивалида кўпгина болалар хор жамоалари ҳам қатнашган. Болалар хор мусиқасининг биринчи фестивали 1989 йил апрель ойида Тошкент шаҳрида бўлиб ўтди. Унда 20 та болалар мусиқа мактабларининг жамоалари иштирок этишди. “Хор ижрочилигининг бу бахорий фестивали, моҳияти жиҳатидан, Тошкент давлат концерваториясида ўтказиладиган фестивалдан фарқ қилади. У ҳақиқий болалар фестивалидир”. Бу борада 1998 йили апрел ойида Тошкентда ўтказилган оила йилига бағишланган “Кўшиқ байрами” шаҳар кўрик танлови диққатга сазовор. Унда бир неча умумтаълим мактаблари хор жамоалари, шунингдек, интернат, гимназия, лицейларнинг болалар оркестр, халқ чолғу, вокал, мақом ансамбллари ва рақс жамоалари иштирок этишди. Кўрик танловнинг дастури, асосан, ўзбекистон композиторалирининг янги асаралари, қайта ишланган халқ куйларидан иборат бўлди. Ижодий кўтаринкилик руҳида ўтган ушбу кўрик танлов хор санъатининг мавқеини кўтарилиши, жамоалар бадиий даражаси ўсиб бориши, репертуарни ва хор қўшиқчилиги усулларини ўзгариб туриши намоён этди. “Кўшиқ байрами” профессионал асосдаги мусиқа таълимининг муаммоларини аниқлаб, яна бир хор жамоатчилигининг диққат эътиборини хор жанрига жалб этди.

Шуниси қувонарлики болалар хор ижрочилиги республика профессионал хор санъатининг ажралмас қисмига айланмоқда. Фикримизнинг далили сифатида 1999 йил апрел ойида Тошкентда бўлиб ўтган “Ассалом Наврўз” деб номланган хор мусиқасининг республика фестивалини келтириш мумкин. Баҳорги фестивалнинг кенг ва ранг-баранг дастурида профессионал жамоалар билан бир қаторда ўзтелерадиокомпаниясининг “Булбулча” хор жамоаси, В.Успенский ва Р.Глиэр номидаги Республика махсус мусиқа мактабдари хор жамоалари, Тошкент, Навоий, Учқудуқ шаҳар мусиқа мактаблари, Самарқанддаги чет тиллари институти талабалари хори ўз санъатларини намойиш этдилар. Тажрибали амалиётчи педагоглар ўзаро тажриба алмашиб, қизиқарли намуналар мисолида хор санъати кенг заҳираларидан фойдаланиш имкониятларини намойиш этдилар. Шуни қайд этиш керакки, хор репертуарининг сезиларли даражада бойиши республика композиторлари томонидан яратилган асарлар ҳисобига рўй бермоқда. Хор фестивали, шунингдек “ўзбекистон – Ватаним маним” кўрик танлови ўзбекистондаги хор санъатининг янги йўналишлари - фольклор ансамбли, академик ва халқ хор қўшиқчилигининг истиқболларини белгилаб берди. Бўлиб ўтган фестивал хор маданиятига бўлган эхтиёжни ўрганиш муаммоларини вазифа қилиб қўйди ва унинг аҳолининг турли ёшдаги гуруҳларига таъсир доирасини аниқлаш, ҳамда хорни ижрочи организми сифатида, унинг турлари кўринишлари, таркибини тўлдириш каби вазифаларни ҳал қилиш масалаларига эътиборни қаратди. Фестиваллар хор санъатининг ҳозирги аҳволи, унинг замонавий мусиқа маданиятининг асл манбаи ва ишончли, ноёб негизи эканлигини ёрқин равишда намоён этди.

Хор санъатининг инсон шахсини шакллантиришда, ундагт юксак аҳлоқий сифатларни мужассамлаштиришда, унинг фуқаровий бурчи ва маънавий оламини етуклик даражасига кўтаришда аҳамияти каттадир. Нафис хор санъати болага ёшлик давридан бошлаб оламни идрок этишда ёрдам беради, айни пайтда унда ҳаётга бўлган қизиқиш, унинг ижодий бунёдкорлигига бўлган эхтиёжини уйғотади. Хор маданиятининг дунёқарашини шакллантирувчи тамойиллари айниқса бугунги кунда, умуминсоний маънавият қадриятларининг қайта тикланаётган даврлар алоҳида аҳамият касб этмоқда.

Адабиётлар. 1. И . А . Каримов “ Баркамол авлод ўзбекистон тараққиётининг пойдевори ”. Т. “Шарқ” нашриёт матбаа концерти 1998 йил. 2. Ўзбекистон Республикасининг Таълим тўғрисидаги қонуни Т.1997 йил. 3. Кадарлар тайёрлаш миллий дастури. Т.1997 йил. 4. Р.Соломонова, Р.Абдуллаев “ўзбек мусиқа тарихи ва хрестоматияси”. Т.1983 йил. 5. Ш.Рўзиев “Хоршунослик”. Т.1987 йил. 6. Е.В.Романовская статьи и доклады. Записи музыкальна фольклора (сост. М.Ковбас) Т.1957. 7. Ю.Ражабий “ўзбек халқ мусиқаси” т III . Тошкент 1959.

Похожие

Европада инсон ва жамиятнинг мохияти тугрисидаги гоялар

Педагогика тарихи

Гарбий Европада мактаб, маориф хамда педагогик фикрлар тараккиёти

Олимпиада уйинлари тарихи

Телевидение ва тележурналистика тарихи