Гарбий Европада мактаб, маориф хамда педагогик фикрлар тараккиёти - Педагогиka - Рефераты

Гарбий Европада мактаб, маориф хамда педагогик фикрлар тараккиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Ғарбий Европада мактаб, маориф ҳамда педагогик фикрлар тараққиёти Режа: 1. Рицарлик тарбияси 2. Шаҳар мактабларининг вужудга келиши 3. Европада дастлабки университетлар ҳамда Академияларнинг ташкил топиши ва улардаги таълим тизими. 4. Университетларнинг вужудга келиши ва уларнинг ривожланиши

Ўрта аср Ғарбий Европа мамлакатларида икки гуруҳга бўлинган ва етти фанни ўз ичига олган таълим дастури вужудга келган эди. Биринчи гуруҳ учта фандан иборат эди, шу сабабли унга лотинча «тривиум» номи берилди. Бунга грамматика (лотин тили грамматикаси), риторика ва диалектика кирар эди. Иккинчи гуруҳ тўрт фандан иборат бўлгани учун уни лотинча «квадривиум» дейилади. Унга арифметика, геометрия, астрономия ва мусиқа кирар эди. Ҳаммаси бўлиб бу етти фанни «етти эркин санъат» деб аташ расм бўлиб қолди. Мазкур ўқув фанлари қадимги Юнонистон таълим тизимидан олинган эди, бироқ ўрта асрларда уларга диний мазмун берилиб, ҳаммаси рамз билан диний маънода тушунтирилар эди. Масалан: грамматикани ўрганишдан мақсад — муқаддас диний китобларни ўқишни билиб олиш, риторика (нотиқлик санъати назарияси)ни ўрганишдан мақсад ваъзхонлик қилиш, хутба ўқиш санъатини эгаллаб олиш, мусиқа дейилганда эса диний мусиқа назарда тутиларди (католик черковида ибодат вақтида орган мусиқа асбоби чалинади ва диний ашулалар айтилади). Диалектика, мунозара, баҳслашиш санъати деб тушунилар ва католицизмга қарши чиқувчилар билан мунозара қилишга ёрдам берадиган фан деб ҳисобланар эди. Ҳаттоки математикага ҳам диний маъно берилар эди. Геометрия черков биноларини қуриш учун зарур фан ҳисобланар эди, арифметикани ўқитганда айрим сонларни рамз билан диний маънода (масалан «1» рақами бу худонинг бирлиги симфоли (рамзи) деб тушунтирилар эди. Астрономиядан эса диний календарь тузишда фойдаланардилар. Ҳамма фанларнинг тожи деб — теология ҳисобланар эди. Ўрта асрларда бериладиган таълим дастури черков мактаблари орқали амалга оширилар эди. Черков мактабларининг асосий турлари: приход мактаби (яъни черковга қарашли), монастирь мактаби ва бош черков ёки епископ мактабларидан иборат эди.

Приход мактаблари бошланғич диний мактаблари бўлиб, унда ўғил болалар ўқир эди. Улар маҳалладаги черковга қарашли бўлиб, унда руҳоний ёки унинг ёрдамчиси ўқитувчилик вазифасини бажарар эди. Приход мактабларида болалар христиан дини асослари ва қоидаларини, диний ашулалар айтишни, лотин тилида ўқиш ва ёзишни ўрганардилар. Баъзиларида эса болалар бошланғич ҳисоб илмини ҳам ўрганардилар. Монастирь мактаблари монастирь ҳузуридаги мактаблар бўлгани сабабли шу ном билан юргизилади. Ўрта асрлар Европадаги монастирлар фақат тарки дунё қилган монахлар яшайдиган диний муассасагина бўлиб қолмай, балки баъзи жойларда улар ўз замонасига муносиб маданият маркази, маърифат ўчоғи ҳам эдилар. Бундай монастирларда турли китоблардан нусха кўчириш, китобхоналар ташкил қилиш билан шуғулланар, баъзи монахлар илмий муаммолар устида иш олиб борар эдилар. Монастирь мактабларида ўқитиш вазифаси учун махсус монахлар тайинланарди. Шу ишда ишлаб турган монахлар таълим-тарбия ишини уюштириш ва уни олиб бориш соҳасида анча тажриба тўплайдилар. Монастирь мактабларининг кўпида приход мактабида ўқитиладиган фанлардан ташқари, яна юқорида айтилган «еттита эркин санъат»дан дарс берилар эди. Монастирь мактабларига бошда фақат монах бўлишга тайёрланадиган ўғил болалар қабул қилинар эди, кейинчалик эса бу мактабларга ўқишни хоҳлаган ҳар бир киши қабул қилинаверди. Шу сабабдан монастирь мактаблари «ички мактаб» (монастирь девори ичида, фақат келгуси монахлар учун) ва «ташқи мактаб» (монастирь девори ташқарисида, ҳамма ўқишни истаганлар учун) номли икки мактабга бўлина бошлади. Бош черков ёки епископ мактаблари марказий диний округдаги бош черков (собор)га қарашли мактаблар эди. Бундай округда дин ишлари бошқармаси жойлашган бўлиб, унинг бошида юқори лавозимли руҳоний — епископ турар эди. Шунинг учун бу мактабларни бош черков ёки епископ мактаблари дейилар эди. Бу турдаги диний мактабларда фақат ўғил болалар

ўқир эди. Бош черков мактабларида одатда юқорида кўрсатилган етти фаннинг ҳаммаси ўқитилиб, бу фанлардан ташқари энг олий ва асосий фан деб ҳисобланган теология (дин ақоидлари) ҳам ўқитилар эди. Монастирь мактаблари сингари, бу мактабларга руҳоний бўлиш мақсадини қўймаган шахслар ҳам қабул қилинаверар эди, чунки хат-саводи бўлган кишиларга талаб тобора кучайиб борар эди. Шу сабабли монастрь мактаблари сингари, бу мактаблар ҳам «ички мактаб» (фақат руҳонийларни етиштирувчи) ва ҳамма ўқишни истовчилар учун «ташқи епископ мактаблари» номи билан икки хил мактабга бўлина бошлади. Ўқиш черков томонидан тасдиқланган дин дарсликлари ва дин ақидаларини ёдлашдан иборат эди. Бу мактабларда белгиланган ўқув йилига риоя қилинмай, мактабга истаган вақтида кириб, уни турли вақтда тамомлаб чиқиш мумкин эди. Синф-дарс тизими ҳам йўқ эди. Ўқувчилар бир хона ичида тўпланган бўлсалар ҳам, ҳар қайсиси фақат ўз сабоғи билан шуғулланар, ўқитувчи эса шогирдларини битта-биттадан ўз олдига чақириб, ҳар қайсисига алоҳида-алоҳида сабоқ берарди. Бу мактабларда қаттиқ интизом ўрнатилар эди. Ўқувчилар қилган ҳар бир айби учун қаттиқ ва шафқатсиз жазоланардилар. Бундай мактабларда одатда ўқувчиларга тан жазоси берилар эди (савалаш, оч қолдириш ва шу кабилар). Ўрта асрларда Ғарбий Европада мулкдор феодал ва аслзода табақаларига мансуб оилаларда туғилган қиз болалар одатда хотин-қизлар монастирлари ичида ёки махсус мураббиялар ва оилага биркитилган руҳонийлар қўл остидаги уйларда тарбия олардилар. Рицарлик тарбияси. Ғарбий Европада ҳам дунёвий феодаллар муҳитида рицарь фазилатларига эга бўлган тажрибали, моҳир ва мард жангчи, шунингдек, олижаноб, назокатли, одобли, хушмуомалали, виждонли, фидокор ва содиқ инсон — тарбияси билан боғлиқ алоҳида тарбия тизими, яъни рицарь тарбияси майдонга келди.

Ғарбий Европа мамлакатларида рицарь тарбияси XII асрга келиб тўла таркиб топди ва ривожланди. Рицарь тарбиясининг мазмуни, «рицарларга оид етти фазилат»дан ташкил топди. Бу фазилатлар қуйидагилардан иборат эди: от миниб юришни, қиличбозликни, найзабозликни, суза олиш, ов қила билиш, шашка (кейинчалик шахмат) ўйнашни билиш, шеър тўқиш ва қўшиқ айта олиш. Бу фазилатлардан биринчи ўринда турган учтаси рицарга берилмоғи зарур ҳарбий тарбияга тааллуқлидир: рицарь отлиқ аскар, қилич ва найза эса ўша замон жангчисининг асосий қуроли эди. Сузиш ва ов қилишни билиш жисмоний чиниқиш, чаққонлик ва бардошлиликни ўстириш учун талаб қилинарди. Бундан ташқари, ов қилиш, шунингдек, ўзининг қаердалигини аниқлай билиш (ориентация қобилияти), топқирлик, ҳушёрлик, душманнинг изини топиш ва шу каби сифатларни ўстириш воситаси ҳисобланарди. Шашка ва шахмат ўйини, бир томондан, бекорчи вақтини банд қилиш, яъни ҳужум ва мудофаа режасини туза билиш қобилиятини ўстириш воситаларидан ҳисобланарди. Шеър тўқиш ва қўшиқ айта билиш эса ўзининг сюзеренига (кичик феодаллар устидан турган ҳоким, бошлиқ ва рицарнинг ҳомийси) мадҳия ўқиш ва ўзининг содиқлигини изҳор қилиш, унинг мардлигини, зафарларини, қаҳрамонлигини мақташ ва шу орқали унинг илтифотига сазовор бўлиш ҳамда ўзи учун маҳбуба қилиб белгиланган феодал хоним-бегимга мадҳиялар ўқиш учун талаб қилинар эди. (Ўрта асрларда Ғарбий Европа дворянлар жамиятида шундай расм бор эдики, бунга мувофиқ ҳар бир рицарь биронта аслзода феодал хонимнинг ҳомийлигида бўлмоғи лозим эди, рицарь ўзининг ҳомийси бўлган хонимни («дама сердца») дилига жо қилиб, унинг олдида тиз чўкар ва ўзини унга бағишлар эди). Рицарга оид ана шу еттита фазилатни эгаллаш билан бирга, ўша даврларда дворянлар жамиятида қабул қилинган одоб ва назокат қоидаларини ўргатиш ҳам рицарь тарбиясининг мазмунига кирар эди. Рицарь тарбиясининг амалий йўллари қуйидагилардан иборат эди: феодал ўз ўғилни 7 ёшданоқ сюзереннинг саройига жойлаштирар эди; бу

ерда унинг ўғли 14 ёшгача паж вазифасини бажарар эди, яъни овқат вақтида хизмат қилар, сюзерен хони, феодал бегимнинг ва бошқа хонимларнинг юмушларини қилар, улар билан бирга сайрга чиқар, саройдаги қабул маросимларида ҳозир бўлар, ҳар қандай сарой байрамида ва томошаларида иштирок қилар ва шу туфайли феодал дворянлар жамиятидаги расм ва қоидаларни эгаллаб олар эди, сўнгра 14 ёшдан 21 ёшгача сюзереннинг қурол- яроғини кўтариб юриш вазифасини бажарар эди. У сюзереннинг қурол- яроғини тартибда сақлар, сюзерен билан бирга жанг ва урушларда иштирок қилар, у билан овга чиқар, ҳарбий мусобақа ва ўйинларда, турнирларда (рицарларнинг куч синаш мусобақаларида) иштирок қилар ва шу туфайли ҳарбий билим ва ҳарбий санъатни эгаллаб олар эди. 21 ёшга кирганда унга катта тантана билан рицарлик унвони берилар эди. Шаҳар мактабларининг вужудга келиши. Ғарбий Европада XII— XIII асрларда ҳунармандчилик ва савдонинг ривожланиши шаҳарларнинг ўсишига ва шаҳар маданиятининг вужудга келишига сабаб бўлди. Шаҳарнинг асосий аҳолисини ташкил қилувчи ҳунарманд ва савдогарлар ўз болаларига амалий фаолият учун зарур бўлган билим беришни истар эдилар. Улар ўша даврларда черков мактабларидан қаноатланмадилар. Ҳунармандлар цехларга уюшиб, ўзларининг цех мактабларини оча бошладилар, бундай мактабларда ҳунармандларнинг болаларига ўз она тилларида ўқиш ва ёзиш, ҳисоб ва дин ўргатилар эди: ҳунар эса уйда — оталарининг устахонасида ўргатилар эди. Гильдияларга уюшган савдогарлар ҳам ўзларининг гильдия мактабларини оча бошладилар ва ўз болаларига дастур асосида билим бера бошладилар. Кейинроқ бориб цех ва гильдия мактаблари магистрат мактабларига, яъни шаҳар бошқармаси (магистрат) ҳаражатидаги мактабларга айланди. Бу мактабларнинг мудир ва ўқитувчилари тегишли цех, гильдия ва магистратура томонидан тайинланардилар ва улар черковга қарам эмас эдилар. Бу мактабларда пул тўлаб ўқиларди.

Черковга қарашли диний мактабларга нисбатан, бу мактабларда диний расмлар билан бир қаторда амалий иш учун зарур бўлган хат, савод ва ҳисоб малакаларини эгаллашга кўпроқ эътибор бериларди. Баъзи мактабларда эса грамматика, риторика ва геометрия ўқитилар эди. Бир талай цех, гильдия ва магистрат мактабларида ўқиш лотин тилидан она тилига кўчирилди ва лотин тили эса айрим ўқув фани бўлиб қолди. Мазкур мактаблар билан бир қаторда хусусий мактаблар очила бошлади. Хусусий мактабларда ўқиш она тилида олиб борилар эди ва ўқиш учун пул тўланар эди. Цех, гильдия ва магистрат мактабларининг вужудга келиши, Ғарбий Европа мамлакатларидаги мактаб ишининг тараққиётида катта ютуқ эди. Ҳаёт талабларига жавоб берадиган шаҳар мактаблари аста-секин ривожланиб борди. XV асрга келиб бундай мактаблар Ғарбий Европа мамлакатларининг деярли ҳамма йирик шаҳарларида мавжуд эди. Европада дастлабки университетлар ҳамда Академияларнинг ташкил топиши ва улардаги таълим тизими. Европада биринчи университетлар XII асрнинг иккинчи ярмида Италияда (Болонья шаҳрида), Англияда (Оксфорд шаҳрида), Францияда (Парижда) ташкил қилинди. Бу университетлар дастлаб профессор ва студентларнинг мустақил идора қилинадиган уюшмаси (корпорацияси)дан иборат эди. Кейинчалик XIII асрда бу корпорациялар ўз-ўзини идора қилиш ҳуқуқини сақлаб қолган ҳолда давлат томонидан расмий тасдиқланди. Черков эса университетни тамомлаган студентларга илмий даража ва ўқитувчилик ҳуқуқини беришни ўз ихтиёрига олди. Ана шу тариқа университетлар расмий ўқув муассасасига айланиб қолди. XIV—XV асрларга келиб университетлар Европа мамлкатларининг ҳаммасида очилган эди. Ўрта аср университетларида тўрт факультет бўлар эди. Тайёрлов факультетида «етти эркин санъат» (травиум ва квадрилиум) фанлари ўқитилар эди. Бу факультет ўрта мактаб вазифасини бажарарди. Бу

факультетда 6—7 йил ўқиб, «санъат магистри» даражасини олар эди. Шундан сўнг улар асосий уч факультетдан бирида: илоҳиёт, медицина ёки юридик факультетида ўқишни давом эттириш имконятига эга бўлар эди. Бу фаультетларда ўқиш муддати 5—6 йил бўлиб, уни тамомлаганлар доктор, ёки олим унвонини олар эди. Ўрта аср университетлари черков назорати остида ишлаганликлари оқибатида схолистика руҳидаги мактабга айланиб қолган эдилар. Бунда атроф-теваракда реал факт ва ҳодисаларни ўрганиш билан эмас, балки черков руҳонийлари томонидан маъқулланган ва тавсия қилинган китобларни ёдлаб олиш билан шуғулланардилар. Шу сабабдан бунда ўқиш қуруқ қироатхонликдан иборат бўлиб қолди. Университетларда ўқитиш методлари лекция, черков томонидан тасдиқланган дарслик ва асарларни ёдлаш ва диспут (мунозара)лардан иборат эди. Университетларда ўқиш фақат лотин тилида олиб борилар эди. Университет таълимининг ва ундаги методларнинг схоластик мазмунидан қатъи назар, Ўрта аср университетлари Европа маданиятининг ривожланишида катта роль ўйнайди. Улар маърифат тарқатиш ва ўша даврдаги маълумотли кишиларни етиштиришда катта хизмат қилди. Университетларнинг вужудга келиши ва уларнинг ривожланиши. XII—XIII асрда бир қанча Ғарбий Европа мамлакатларида олий маълумот берадиган ўқув юртлари сифатида университетлар пайдо бўла бошлайди. Университетларнинг вужудга келишига ўша вақтларда кўп европаликларнинг араб маданияти (хусусан, медицина ва фалсафа) билан танишуви катта таъсир кўрсатди. Бу маданият билан танишишга Ғарбий Европа феодалларининг XI аср охирида Шарқдаги араб мусулмон мамлакатларига қарши бошлаган ҳарбий ҳаракатлари сабаб бўлди. Ўша замон араб мамлакатларида маданият ва маърифат Ғарбий Европадаги маданиятга нисбатан кўп жиҳатдан тараққий қилган эди. Хусусан араблар томонидан VIII асрда истило қилинган Испанияда ташкил қилинган араб олий ўқув юртлари Европа университетлари учун маълум даражада намуна

бўлди. Испанияда араблар барпо қилган феодал мусулмон давлатининг пойтахти Кордова шаҳрида ташкил қилинган араб олий ўқув юртларида фалсафа, математика, астрономия, медицина фанлари ўқитилар эди. Европанинг турли мамлакатларидан келган кўп талабалар Кордовада ўқиб, олий маълумот олардилар. Шунингдек, католик ва черков ақидаларига хилоф бўлган турли диний таълимот ва бидъатлар ҳам Европада университетлар ташкил қилинишига таъсир этди, чунки мана шу бидъатларга қарши кураш олиб борадиган олий маълумотли католик руҳонийларга эҳтиёж туғилди. Мавжуд черков мактаблари эса, бундай ходимлар тайёрлаш вазифасини бажара олмас эдилар. Католик черковига хилоф диний таълимотларнинг тарқалиши ва ривожланиши муносабати билан католик черкови маориф ишини батамом ўз қўлига олишга мажбур бўлди. Натижада католицизмга содиқ бўлган олий малакали ўқитувчиларга ҳам эҳтиёж юзага келди. Университетларнинг пайдо бўлишига яна бир сабаб шу эдики, Европада катта давлатлар барпо қилинганлиги ва марказлаштирилган монархия ҳокимиятининг кучайганлиги муносабати билан илмли ва юксак малакали ҳуқуқшуносларга талаб туғилди. Мазкур сабаблардан ташқари XII - XIII асрларда Ғарбий Европа ҳаётида юз берган иқтисодий, маданий ўзгаришлар, яъни ҳунар ва савдонинг ривожланиши, шаҳарларнинг ўсиб бориши ва шунга боғлиқ ҳолда дунёвий шаҳар маданиятининг тараққий қилиб бориши, халқаро алоқаларнинг кенгайиши, ёшлар ўртасида олий маълумот олиш ҳаракатини туғдирди, бу ҳол ўз навбатида университетларнинг пайдо бўлишига катта таъсир кўрсатди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул муҳаррир Ўзбекистон респебликаси ФА ҳақиқий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975. 5. www . ziyonet . uz

Похожие

Педагогик гоялар тарихи ва таълим концепциялари

Урта аср тузумида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар

Туркистоннинг Россия томонидан босиб олиниши даврида мактаб ва педагогик фикрлар

Турли тарихий даврларда тарбия ва педагогик фикр тараккиёти

Ривожланган давлатларда мактаб маориф тизими, таълим ва тарбия