Урта аср тузумида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар - Педагогиka - Рефераты

Урта аср тузумида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар

Загружено в:

23.09.2022

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

Урта аср тузумида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар Режа: 1. Урта аср даври ва унинг ижтимоий тузуми. 2. Урта Осиё давлатларида мактаб ва педагогика. Маориф тизими: диний мактаблар, касб-хунар мактаби,феодаллар мактаби. Таълим мазмуни ва услублари, шакллари. 3.Хунар ва табиат тугрисидаги билимлар мактаби. 4.Синфий характердаги феодаллар мактаби.

Кулдорлик жамиятининг инкирозга учраши, янги феодал жамиятнинг пайдо булишига олиб келди.Бу тузим кулдорлик тизимидан куйидагича фарк килар эди: Асосий ишлаб чикарувчи куч дехкон хужалиги, ерга эга феодаллар, рухонийлар, Аристократлар эга эди.Дехконлар феодал тузумининг катта асосий кучи ва педагогик таянчи эди. Феодализм жамиятида хамма ерларнинг эгаси булиб колган ва уз жамиятидаги дехконларни эксплуататция килиш кучайтирилган феодаллар билан рухонийлар жамиятининг хукмрон тоифаларининг идеология бобидаги таянчи булиб колди.Бу даврда жамиятнинг тузилиши, сиёсати, идеологиясидан келиб чиккан хамдамоариф системаси ташкил килинди.Синфий жамиятга хос булган эксплуататцияларга асосланган тузумда феодаллар илм-фан сохасини эгаллашни бой-бадавлатлларга хос хусусият деб билишар эди. Эксплуататциянинг асосий таянчига айлантирилган диний таълимотларни урагнишга бу даврда катта эътибор берилган.Куплаб диний муассасалар ташкил килинган. Феодализм жамиятида Урта Осиёда мадраса, мачитлар, уларни бошкарувчи рухонийлар таянчи эди.Диний муассасалар халк оммасини эксплуататция килишни оклар эди. Инсоннинг тугма гунохкорлиги конундаги таълимотда фойдаланиб, узохидликка, булажак нарги дунёда хаёт учун жамиятниулдиришга чакирар, шу билан ишчиларга сабр-каноатни шу билан бирга мумин кобилликни, феодалларга итоаткор булишини тарбиялар, ердаги хаёт охиратга тайёрланиши, охиратда хамма кишилар ердаги азоб- укуббатлари эвазига рохат курадилар, деб ургатар эди. Исломнинг асосий манбаси – Куръон оятлари ва суръаларидир, улар асосисй диний конун-коидалар, ахлоклар баён этилган.Ундан сунг асосий манба Хадис мухаммад пайгамбарнинг айтган сузлари, умум хаётий фаолияти, курсатмалари хакидаги риоятлари тупламидир.Бу икки манба асосий мукаддас хисобланиб келинган ва шариат асосида вужудга келган. Калом сузи асрларда шаклланган булиб, у исломнинг назарий фалсафий

таълимотларидан иборатдир. Куръондаги ахлокий ва хукукий нормалари кейинчалик шаклланган шароитда хам асос булади.Шароитда улар хукукий тизимсифатида кучга кирди.Сунгрок эса шариат қонун-қоидалани ишлаш, тартибга солиш, талқин бериш билан шуғилланувчи Ислом ислохиётининг мухим сохаси мусулмон хуқуқшунослиги фикх вужудга келди ва Ўрта Осиёда кенг тарқалди. Шу билан бирга ислом диншуносликнинг мухим тармоғи сифатида Қуръон, Ҳадис ва бошқа диний манбаларни талқин этиш тавсиф кенг равишда ортди. Буларнинг хаммаси Ўрта Осиёда кенг тарқалди уларни шакллантиришда Мавороуннаҳр ва Хуросоннинг диншунос олимлари, мутафаккирлари хам катта хисса кушдилар, бу билан улар бутун оламга нам тарқатдилар. Умуман қадимги маданиятга эга бўлган Ўрта Осиёда ислом дини ва диншунослигига ва маънавий маданиятининг пардаси ахлоқшуносликнинг йўналиши сифатида муносабатда бўлинган. Хусусан IX асрда мусулмон ўлкаларида хадисшунослик, хадис тўплаш, уни ўнганиб тартибга солиш диншуносликнинг энг мухим сохаларидан ҳисобланган. Тўпланган ҳадисларнинг хажми, чинлиги тартиби ахамияти билан мусулмон оламида олти мухадис машхур бўлди. Шулардан учтаси Ўрта Осиёлик. 1.М.М.Хайруллаев Ўрта Осиёда илк уйғониш даври маданияти Фан 1994 й Имом Бухорий (809-870) Бухорийдан бизга жуда катта мерос қолган. Унинг ислом диншунослигига оид 20 га яқин ктта хажмдаги асарлар ёзгани маълум. «Ал-Жомеъ ас-Сахиҳ», «Ат-тарих ал-Кабир», «Ат-тарих ас-Сахир», «Ал- адаб ал-муфрад» каби асарлар шулар жумласидандир. Бухорийни бутун мусулмон оламига машхур қилган асари турт жилдли «Ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ» (Шуонли тўплам) бўлиб, у «Саҳиҳ ал-Бухорий» номи билан хам маълумдир. Бу асар 160 қисмдан иборат булиб, 3450 бобни уз ичига олади. Бухорийнинг диққат марказида диннинг инсон учун тарбиявий ахамияти, унинг маънавий юксалиши, тозалиги, донолиги, яхши ва ёмонлиги бир-биридан ажрата билиши туради. Диннинг хадисларнинг асосий мақсади дўстлик, адолат

ўзаро муносабатларни мустахкамлаш, инсонни ёмонликдан саклаш бўлган. Имом-ат Термизий (824-892) Термизийнинг мусулмон оламига машхур қилган асари «Жомеъ ат-Термизий» ёки «Сунан ат-Термизийдир. Бу ҳадисларда аҳлоқий масалалр, инсонпарварлик ғоялари ўзининг кенг ифодасини топган. Уларда аҳлоқий фазилатлар улуғлани ўғирлик, зўровонлик, ёлғончилик, иккиюзламачилик, маманлик, каби салбий хислатлар қораланади. Термизий мероси фақат диний ахамиятга эга бўлиб қолмай, у ахлоқшунослик тарихида хам муҳим ўрин тутди. Феодализм жамиятида дин хукмрон мафкура бўлиши билан бирга маданиятнинг хамма сохасида ўз ифодасини топди. Маънавиятнинг кўп шакллари ислом тасаввуф (суфизм) ақидаларини эътироф этибгина қолмади, таълим тарбияни улар асосида олиб бориҳда фаол қатнашди. Тасаввуфда рухни камолотга ва унинг сўнги мақсади Оллоҳга эришув йўллари турт босқичдан иборатдир: 1. Шариат-унинг барча талабларини бажариш ва унга бўйсиниш 2. Тариқат-ўзини шақхсий истакларидан воз кечиб пир ихтиёрига топшириш. 3. Маърифат-яхшлик ва ёмонликдан қолиб билан англаш 4. Ҳақиқат-Бунда сўфий тугаб худога мулжалланган хақиқатга етиши, Оллоҳга сингиб кетиш ва ******** Боховуддин Нақшбанд (13181389) таълимотда Оллоҳ ягона, икки хил олам йўқ, шунинг учунми моддий олам талабларига мослашиб яшамоқ унинг лаззатидан бахраманд бўлмоқ, фаол меҳнат қилиб бойликка интилмаслик лозим: у маккага боришни тарғиб этмайди. Нақшбандийнинг хам 4 принципи асосида хаёт кечириши тавсия этади. 1.Хилватдар анжуман-инсонлар билан доимо мулоқатда, биргаликда жамоада яшамоқ, уларнинг дардига, қувончига шерик бўлмоқ, бойликка интилмаслик, камбағалларга ёрдам бермоқ 2.Сафарбардар ватан-хаётни ўрганиш сархуш саёхатда бўлиш, табиатдан завқланиш, билимни ошириш, ғам-аламга берила вермаслик.

3.Қадар дар қадам-хар бир қадамни ўйлаб босиш, яшиликка мехнат билан интилиш, бекорга вақтни ўтказмаслик. 4.Хури дар дам-инсон бу оламнинг якуни, улар доим табиатдан, унинг ноз неъматларидан фойдаланиши, баҳра олиши, қийинчиликлардан қўрқмаслиги, ўз мақсадларини рўёбга чиқариши лозим. Ўрта Осиёда турли сўфийлик оқимларининг таъсири XIX асрларга қадар давом этганини кўрамиз. Сўфизм мусулмон мамлакатлари хаётида мухим ижтимоий мафкуравий ва маданий ролъ ўтказди. У маориф, таълим тьарбияга катта таъсир кўрсатди. Мазкур даврда диний педагогика назанияси, таълим услублари, маориф тизими яратилди. 2.Ўрта Осиё давлатларида мактаб ва педагогика. VII - VIII асрларда араб истилоси натижасида Халфалик деб аталган катта давлат вужудга келди. Бу давлат таркибига Арабистондан ташқари Сурия, Фаластин,Миссопотамия, Эрон, Ўрта Осиё ва Шимолий Африка ва Пирней ярим оролининг жануби киради. Истилочилар ўзлар бўйсундирилган халқларга янги динни – ислом динини зўрлаб қабул қилдирдилар. Босиб олигнан территорияларда Ислом дини билан бирга шу диннинг «муқаддас» китоби бўлган Қуръоннинг тилини, яъни араб тилини ўрганиш жорий қилинди. Умуман олганда Ўрта Осиёда араб тили диний тил сифатида қўлланиши кенг ёйилди. Форс-тожик тили бадиий адабиёт, турк тили эса мулоқат тили бўлиб қолди. VIII асрнинг бошида Халифа ҳамма мачитлар ҳузурида мактаблар очилсин ва ўғил болаларга шу мактабларда «Қуръон» ўқиш ўргатилсин, деб фармон берган. Ислом дини бориб етган жойларнинг ҳаммасида маитлар очила берди; мачитнинг имоми эса ўғил болалар учун мактаб ташкил қиладиган бўлиб қолди. Мачитлар ҳузуридаги мактаблар халқни маънавий жиҳатдан бўйсундириш учун хизмат қиладиган жой бўлиб қолди. Феодализм даврининг бошларида савод ва ҳисоб ўргатадиган мактаблар. Хитой сайёҳи Сюань Цзянь 630 йилда Самарқанд ҳақида

қуйидагиларни ёзади: бу шаҳарда ўғил болаларнинг ҳаммаси беш ёшдан бошлаб ёзиш ва ҳсоблашга ўргатилади, ўсмирлик ёшига етганда эса савдо ишиниўрганмоқ учун савдогарларнинг карвонларига қўшилиб, сафарга жўнайдилар. «Бунга ипк йўли» бўйида савдо-сотиқ ишларини ўз қўлига киритиб олган савдогарларнинг болаларигина шундай қилардилар. Савдогарлардан ташқари солиқ ундириш ва маъмурий ёзишмалар билан шуғулланувчи мирзалар ҳам саводли бўлиши ва ҳисоблашни билиши керак эди. Халифаликнинг ўзида ва унинг территориясидаги янги давлатларда мирзалар (дабирлар) кўпайиб кетди. Фаробийнинг ёзишича моҳир дабир араб тилини луғат ва грамматикаси, риторикани мантиқни ва ўз фикрини баён қила олишни, хуснихатни ва арифметикани билиши лозим эди. Дабирлар ўз илмини бойитиши учун араб ва форс-тожик тилларида ёзилган 30 га яқин асарни ўқиб чиқишини тавсия қилинган. Мачитлар ҳузуридаги қадимий қорихона мактаблари Маълумки, ислом дини бориб етган жойларнинг мачитлар очила берди. Чунки диний раҳбарлар Қуръонни тузганларидан кейин уни кўчириб ёзадиган котиблар тайёрлаш учун мактаблар очиш лозим бўлиб қолди. Қуръонни кўчириб ёзишни савобли иш деб эълон қилдилар. Хотиблар биттадан Қуръонни кўтариб олиб, уни қироат билан ўқиб берадиган бўлиб қолдилар. Қадимги вақтларда савод чиқари ҳарф ва сўзларни ёзишни ўргатадиган бошланар эди: мактаб, яъни ёзиш ўргатадиган жой деган арабча сўзнинг маъноси ҳам келиб чиққан. Мадраса хатиб бўлишни истаган киши мусулмон уламоларининг дарсларини тинглар эди. Ўрта Осиёда дастлабки мадрасалар диний кураш авж олган вазиятда вужудга келди. Социал мажоролар мана шундай диний кураш ниқоби остида олиб борилар эди. Ўрта Осиёдан сўнг ислом дини ҳукмрон бўлган Ғарбий районларда ҳам мадрасалар осила бошлади. Мадрасани тамомлаб чиққан кишилар мачитларда имом бўлиб ишлар эдилар. Қозихоналарда ва маъмурий ишларда хизмат қилар эдилар. Шу

сабабли хоким ва беклар мадрасалар ташкил этилишидан манфаатдор эдилар. XI асрда Бағдодда вазир Низомул-мулк 300 бола ўқитиладиган мадраса қурди. Мадраса ёш Ал Ғаззозий бош мухаррис бўлиб тайинланди (Низомия) деб аталган шу мадрасада ал Ғаззозий математика ва бошқа дунёвий фанларни ўқитишни жорий қилди. Бироқ руҳонийлар норози бўлдилар. Мадрасалар фойдасига инъом қилинган ер ва бошқа мулклар, яъни вақфлар шу мадрасаларнинг моддий базаси бўлиб хизмат қилди. Ўрта Осиёда феодализм давридаги мактабларда таълим услублари ва дарсликлари. Мачитлар ҳузуридаги мактабларнинг асосий вазифаси болаларга Қуръон ўргатишдан иборат бўлиб қолди. Болалар мактабга кирган дастлабки кундан бошлаб уларга ҳарфларни хиндчалаб ўқиш усули билан савод ўргатилар эди. Бу усулга кўра ўқувчи дастлаб ҳамма ҳарфларни алфавит тартибида ёдлаб олиши, яъни ҳар бир ҳарфнинг номини билиб олиши, сўнгра, шу ҳарфларни қўшиб ўқиши машқ қилиши лозим эди. Ушбу машқлар маромига етказилганидан сўнг домла Қуръоннинг сурасини овоз чиқариб ўқиб берар, болалар эса такрорлашар эди. Ёзув воситалари етишмаслиги туфайли котибликни танлаган кишиларгина ёзишга ўргатилар эди. Бундай шахслар диний китобларни кўчириб ёзишга хаттотлар бўлиб етишардилар. Араб бўлмаган болаларга ислом дини асосларини мақсад қилиб олган дарсликлар Ўрта Осиё мактабларида кенг тарқалган эди. Шулардан бири «Хафтияк» эди. Бу китобни Эрон *** Қуръон сураларида (еттидан бири)ни танлаб олиб тахминан VIII асрдан тузганлар. XX - XII асрларда ислом дини рукнларини форс-тожик тилида шеър ва наср билан баён қилган. Чоркент пайдо бўлди. XII асрдан бошлаб ислом дининитуркий тилларда ёзилган шъерларда амаллаштириш бошланди. Ҳунар ва табиат тўғрисидаги билимлар олишда мактабда ўқитиладиган якка шогирдлик тартибда ўқитилар эди. Шаҳарларда турли касб-ҳунар

ривожлана берди: муайян бир касб билан шуғилланувчи устахоналарнинг эгалари цех бўлиб иш бошладилар. Касб деярли отадан болага мерос бўлиб ўтадиган цехларда касб ўргатишнинг баъзи бир системаси вужудга келган эди. Малака билан бирга махсус билимлар хам талаб қиладиганҳунар аҳллари усталар орасида табиат тўғрисида илмий биоимларнинг элементлари пўплана берди. Ислом динига қадар бўлган даврда Эроннинг Жундишонур шаҳрида касалхонаочилди. Бу касалхона ҳузурида тиб мактаби ташкил қилиниб, бу мактаб ўқувчилари касалхонада ишлаб, тажриба орттирдилар.Бухоролик Абу Али Ибн Сино шундай ҳакимларнинг бири эди. Тажрибали ҳаким бўлган Ибн Синонинг шогирдлари хам бор бўлиб шогирдлари учун тиб илмидан «Тиб қонунлари» деган китоб ёзди. Медицина фани сингари математика фани хам амалиёт натижасида туғилди.Даволаш усуллари каби математика билимларини хам келгуси авлодга ўргатиш зарур бўлиб қолганлиги сабабли шу илмларга доир билимлар системага солиб, ёзиб борилди. Ўша вақтларда медицина математика ва табиат тўғрисидаги бошқа фанлар хусусий йўллар билан ўқитилар эди. Бироқ мусулмон рухонийлар бундай машғулотларга тўсқинлик қалар эдилар. Ёш феодалларга харбий-жисмоний тарбия бериш. Ўрта Осиёда илк феодализм даврида халқ харакатлари кучайиб кетганлиги сабабли бадавлат кишиларнинг ўсмир болалари қадимий Спартада бўлганлиги каби соқчилик хизматига ўргатилар эди. Ислом дини тарқалмасдан олдинги даврда уруш ва харбий-жисмоний жихатдан тайёрлаш назарияси Сосонийлар давлатида ишлаб чиқилди ва сарой ахллари учун ёзилган «Ойиннома» номли *** баён қилинди. Мамлакатда ислом дини тарқалгандан сўнг Қуръонни ўрганиш мутлақо зарур иш бўлиб қолди. Задогонларнинг ўғиллари Қуръон ўқишни ўрганиш учун баъзан мачит хузуридаги мактабга қатнаб ўқир эдилар. Кўпгина

задогонларнинг оиласида Қуръон қироатини ўргатадиган устозлар бўлар эди. Бир устоз бирнеча оила болаларининг шу тариқа биргаликда ўқишга йўл қўйилар эди. Спорт ва харбий овчи усталар шунингдек умумий билимлардан дарс берувчи ўқитувчилар задогонларнинг уйларида дарс берардилар. Феодализм даврида қўл ёзма китоблар орасида педагогикага доир асарлар хам бор. Масалан: Кайковуснинг «Қобуснома», Амир Темурнинг «Темур тузуклари», Луқмони Ҳакимнинг азиз фарзандига қилган юз насихати, Ануширавоннинг панд насихатлари. Шундай қилиб феодализм жамиятида синфий характердаги маориф системаси ўтган жамиятга нисбатан бирмунча такомиллашди. Таълим тарбиянинг илғор йўналиши феодаллар , рухонийлар, аристотлар қўлида бўлсада ишлаб чиқариш воситаларининг такомиллашиши айниқса Европа давлатларида мехнаткашлар болалари учун цех мактабларини очишга мажбур бўлдилар. Феодализм жамиятда Урта Осиё ва Европа давлатларида диний таълимот таъсирида черков ёки мачит мактаблари, унверситетлар ёки мадрасалар феодаларнинг асосий идеялогик марказ ва тугри бошчисига айланди. Шу билан бирга Урта Осиёда хунар мактабларининг ривожланиб бориши оркали табиий фанлар билан шугулланувчи мактаблар вужудга келди. Европа давлатларида дастлабки унверситетларнинг ташкил этилиши жахон *** мухим ролъ уйнади. Бу даврда барча маориф тизимида социалистик таълимот асосий уринни эгаллаган булиб, у Урта Осиёда XIX аср ўрталарига Кадар давом этди.

Адабиётлар: 1. “Педагогика тарихи” Н.А. Константинов, М.Ф.Шабоева. Т. Укитувчи 1974 йил. 2. “Педагогика тарихи” М.Ф. Шабоева. Т.Укитувчи 1985 йил. 3. “Узбекистон халклари тарихи”. Ф.Жумабоев.Т.1992 йил “Педагогика тарихи хрестоматия” Хасанбоева, Т.1993 йил. 4. “Кайковус”, “кобуснома” Т.!992 йил.

5. “Темур угитлари” Т.1992 йил. 6. “Бобурнома” Т. 1989 йил.. 7. М.М Хайруллаев “Урта Осиёда илк Уйгониш даври маданияти”. Т.,1994 й. 8. К.Хошимов, С.Очил ”Узбек педагогикаси онталогияси “, “Фан” 1994 йил йил.

Похожие

Туркистон ўлкаси таълим тарбия ва педагогик фикрлар (XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср боши)

XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср бошларида туркистон ўлкасида таълим-тарбия ва педагогик фикрлар

Гарбий Европада мактаб, маориф хамда педагогик фикрлар тараккиёти

Туркистоннинг Россия томонидан босиб олиниши даврида мактаб ва педагогик фикрлар

XVII-XVIII ( 17 – 18 ) асрлар ва XIX ( 19 ) асрнинг биринчи ярмида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар