XVII-XVIII ( 17 – 18 ) асрлар ва XIX ( 19 ) асрнинг биринчи ярмида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар - Педагогиka - Рефераты

XVII-XVIII ( 17 – 18 ) асрлар ва XIX ( 19 ) асрнинг биринчи ярмида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

XVII - XVIII ( 17 – 18 ) асрлар ва XIX ( 19 ) асрнинг биринчи ярмида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар Режа: 1.Х VII -Х VIII асрлар ва XIX асрнинг биринчи ярмида Бухоро, Хива ва Қ ў қ он хонликларида илм-фан ва таълим-тарбия. 2.Жахон Отин У вайсий ва унинг таълим-тарбияга қ ўшган хиссаси. 3. Қ излар мактабида таълим-тарбия мазмуни, метод ва усуллари. 4.Мухаммад Қо ш ға рий ва унинг «Одоб ас-солиҳин» («Яхши кишилар одоби») асари, асарда илгари сурилган хул қ -одоб меъёрлари.

1. ХVII-ХVIII асрлар ва XIX асрининг биринчи ярмида Бухоро, Хива ва Қўқон хонликларида илм-фан ва таълим-тарбия. Мовароуннахрда бир юз эллик йил асрнит биринчи ярмида хукумронлик қилган темурийлар сулоласи инкирозга юз тутиб, унинг хонхикхарида илм-фан ва ўрнига Шайбонийлар хукумронлиги ўрнатилди. Лекин Шайбонийхон хам (1451-1510) кучли марказлашган давлат барпо килишга қай даражада харакат қилган бўлса хам, унинг ўлимидан сўнг ўзаро урушлар авж олиб кетиб, бу худудда уч хонлик, аввало Бухоро ва Хоразм, XVIII аср охирига келиб, Қўқон хонлиги пайдо бўлди. Хонликлар даврида бошқа давлатлар билан алоқалар ўрнатилди. Жумладан, Ҳиндистон Шох Акбар, Шарқий Овруподан Иван Грознийлар билан дўстона алоқа ўрнатилди. Бухоро хони Абдуллахон 1001 та работ ва сардобалар қурдирди, мадраса, масжидлар, хонақох ва кўприклар, сув омборлар ва бошқа иншоотлар қурилди- Бу даврда «Абдулланома» номли тарихий китоб ёзилди. Тиббиёт сохасида Султонали Самарқандийнинг «Дастур ал-илож», Муқаммад Юсуф Маҳхолнинг «Тахқиқ ал хумаййот», «Зубдат ул-қаххолин» асарлари, Шайбонийхоннинг «Таворихи гузидайи нусратнома», Бобурнинг «Бобурнома», Восифийнинг «Бадоеъ ул-вақое», фазлиддин Ибн Рўзбекхоннинг «Мехмонномайи Бухоро» каби асарларида ўша даврнинг ижтимоий, сиёсий, тарихий, адабий, маърифий хаёти ўз аксини топган. ХVII-ХVIII асрларда меъморчилик сохасида ҳам катта иншоотлар қурилди. Масалан, Бухорода Имомқулихоннинг нуфузли амалдоридан Нодир девонбеги масжид, ховуз, мадрасалардан иборат катта меъморий ансамбль қурдирди. Шунингдек, Самарқанддан 4 чақирим Жанубда Хўжа Ахрор қабри олдига мадраса ва Номозгох барпо этди. Бу даврда Мухаммад Балхийнинг 5000 байтдан иборат «Субхонқулихоннома», Мирмухаммад амир Бухорийнинг «Убайдулланома», Мухаммад Вали Самарқандийнинг 200 нафар адабиёт арбобларининг

таржимаи холига оид маълумотлар берилган «Музаккирул асхоб» номли асари, шунингдек, Сайидо Насафи, Сўфи Оллоёр, Боборахим Машрабларнинг асарлари юзага келди. Бу даврда ижтимоий хаётнинг барча жабхаларида; турмушда хам, оилада хам хар бир киши алохида диний талабларга риоя этар эди. Мадрасаларда деярлик илохий билимлар берилишига қарамай, мадрасани битирганлардан мударрис, муфти, қози, имомлар билан бир қаторда машхур шоир, олимлар хам етишиб чиқди. Боборахим Машраб, Мухаммад Амин Косоний-Намангоний, Фазлий Намангоний, Сайидо Насафий, Сўфи Оллоёр, Мухаммад Мир Олим Бухорий, Абдулғозий Баходирхон ана шундай илм сохибларидандир. Бу даврда кўпроқ адабиёт тарих, меъморчилик, тасвирий санъат ривожланди. Лекин табиий фанларга хам оид ажратилган «Хисоблаш усуллари хақида рисола» номли математикага доир мухим асар хам юзага келди. Абдулғозийнинг «Шажараи турк» асари хам Шарқ, хам Оврупо олимларнинг диққатини ўзига тортди. Бундан ташқари қатор тарихий асарлар хам майдонга келди. XVII асрда яшаган маърифатпарвар олим Сўфи Оллоёрнинг «Сабот ул-ожизин» асари «Сўфи Оллоёр» номи билан машхур бўлиб, мактабларда савод чиқарилиши билан ўкитилар эди. Унда ислом динининг асосий қоидалари, ақидалари баён этилган. Қўқонда хам кўплаб илмий, маърифий масканлар пайдо бўлиб, йирик адабий мухит яратилган. фазлий ва Мушриф томонидан тузилган «Мажмуат уш-шуаро» тўплами бунинг мисолидир. Бухоро, Самарқанд, Қўқон, Хивада бино бўлган Шайх Жалол мадрасаси, Самарқандда Регистон майдони, Шердор ва Тиллақори, Девонбеги, Хивада Арабмухаммад мадрасалари илм-маърифатнинг ривожланишга катта хисса қўшди. Бу даврда мактаб ва мадрасаларда грамматика, хандаса, мантиқ, қироат, тафсир, шариат, хикмат, ислом тарихи ва ақидаларга оид илмий- назарий билимлар, иш юритиш, хуқуқшунослик, савдо-сотиқ ишларига оид, мерос ва бойлик тақсимоти каби дунёвий хамда илмий билимлар

ўргатилар эди. Шунингдек, барча мадрасаларда албатта фан сифатида «Қуръон», «Тафсир», «Одоб-ос-солихин», «Маслик ул-Мутаккин», «Сабод ул-ожизин», «Кимёи саодат», «Хадислар» ўқитилар эди. Уқиш муддати 15-20 йилни ташкил этиб, масжид ёнидаги мактабда эса болалар 7 йил алифбо, абжад, Қуръон, фарзи айн, Чор китоб, Хожа Хофиз, «Маслик ул-Мутаккин», Мирзо Бедилдан савод ўргатилар эди. узбек болалари ўқийдиган мактабларда «Китоби Фузулий», «Лисон ут-тайр», «Девони Алишер Навоий», «Қиссаи девона Машраб», Сўфи Оллоёрнинг «Сабот ул-ожизин» китоби ўқитилган. 2.Жаҳон Отин Увайсий ва унинг таълим-тарбияга қўшган ҳиссаси. Таълим-тарбия жараёнида аёллар таълими хам ривожлана бошлади. Чўииан ҳиссаси. Уқимишли, маърифатли, зиёли аёллар томонидан мактаблар ташкил этилади ва бу мактаблар отинлар мактаби деб номланди. ўзбек диёрида отинлар мактабининг йирик намоёндаларидан бири — Жахон отин Увайсий эди. Жахон отин Увайсий (1789-90 Марғилон — 1850 й. Марғилон)-ХIХ аср Қўқон маданий мухитнинг кўзга кўринган вакилларидан бири етук шоира ва мактабдор муаллималардандир. Жахон отин Увайсийнинг шеърлар ва мактабдорлик хизматлари халқ оммаси орасида кенг ёйилган. У Марғилоннинг Чилдухтарон махалласида шеъриятга ихлосманд Сиддиқ бобо (Қайнар девона хам деб аташади) ва Чинни бибилар оиласида дунёга келади. Отаси косибчилик қилган, онаси эса саводли аёл бўлиб, мактабдорлик қилган ва махалла ахли қизларини ўқитган. Жахон отин ясуда ёшлигидан бошлаб онасидан савод ўрганган, кичиклигидаёқ акаси иккаласи Охунжон хофиздан дутор, танбур чалиш, мусиқа илмининг амалий томонларини хам эгаллайди. Отасидан эса араб, форс тиллари ва адабиёт сирларини ўрганишга харакат қилади. Отаси тез орада вафот этиб, онаси билан қолган Жахон отин ўзи мустакил равишда Хофиз, Жомий, Навоий, Фузулий, Бедил каби шарқ

шеъриятининг буюк намоёндалари ижодини ўрганади. Онаси ва акаси Охунжон Жахон отинни 17 ёшида Марғилонга Хожихон исмли кишига узатадилар. Хожихон саводли, адабиётга дўст ва маърифатли инсон эди. Жахон отин ундан икки фарзанд кўради. Жахон отин Увайсий энди мустақил равишда Марғилон ва унинг атрофидаги қизларни ўқита бошлади. Қизларга хат-савод ўргатади. Илмий мусиқадан дарс беради. Увайсий қизларга шеър ёзишнинг услубларини ҳам ўргатади. Муаллимлик касбига Увайсий ихлос билан қарайди. Илмга ташна қизларга сидқидил билан дарс беради. Бу хол унинг ғазалларида хам ўз ифодасини топгандир: Учради кайдин менга, чун Ой ила Кун иккиси, Кўрдам аҳволини алар Фарҳоду Мажун иккиси.Зехни гаввосимни солдим фазал баҳрин каърига, Чун садаф батнида онлар дуру макнун иккиси. Шахри дилда акл шохцн лашкардур бешмор, Юз туман лашкарга келтирди шабихун иккиси. Келдиким икки пари гул талаб айлаб канот, Илм кони ичра Вайсий, бўлди мамнун иккиси. Шуниси диққатга сазоворки, шоира ўз толиблари ва шогирдларининг ютуқларидан қувониб, уларга мувашшахлар хам бағишлаган. Масалан: Жаҳон гулзорида хоки кудумингдан етар зийнат, ўиромингдан топар жон гулшану оройшу назҳот. Бу Жахон биби исми шогирдига ёзилган мувашшах бўлиб, Жахон биби, Ҳаёт, Бақо, Дилором исмли қизлар Увайсийдан илм ўрганганлар. Улар ҳам Жахон отин ёрдамида форс-тожик, туркий тилларда юксак савиядаги шеърлар ёзишга қодир шоиралар бўлганлар. 3. Кизлар мактабида таълим -тарбия мазмуни, метод ва усуллари. Марғилон туманининг хокими Умарбек бўлганидан кейин, бу пайтда мактабдор ва шоира сифатида шухрат қозонган Увайсий Нодира билан

яқинлашади. Бу яқинлик кейинча Қўқонда Нодирабегимнинг фожиали қатл этилгунча давом этади. Увайсий қизи Қуёшхонга хомиладор эканлигида эри Ҳожихон вафот этади. Шунда Увайсий эрининг йилини ўтказиб икки боласи билан Нодира таклифига биноан, Қўқонга келади. Энди Увайсий Нодирабегим химоясида бўлади. Қўқонда Увайсий хон саройида яшайди. У харамдаги қизларга, канизакларга хам хат-савод ўргатади. Канизакларга бошланғич таълим, яъни алифбони ўқитишдан, ёзишдан тортиб, то илм мусиқийнинг амалий жихатдан таълим бериш билан шуғулланади.Увайсий хон саройида 3-4 йилдан ортик яшай олмайди ва бошқа ерга кўчиб ўтади. Шоира бу янги жойда яна ўзи севган машғулотини давом эттиради. Шу билан бирга Нодира илтимоси биҒчн унинг химоясидаги тутқунларни хам ўқитади. Увайсий қизларга хат-савод ўргатиш билан бирга, созанда-хонанда кизлар гурухини ихлоси бор қизлар ичидан йиғиб, уларга санъатнинг айрим сирларини ўргатади. Янги ховлида дарс бераётган бир пайтда Увайсий Нодира хузурига бориб қайтса, эшигининг қулфи синган, хона ичидаги танбурлар йўқ экан. Увайсий суруштириб билса, бу иғвогарларнинг иши бўлиб чиқади. Бу хусусида Нодира Умархон орқали танбурларни ўрнига қайтаришда ёрдам беради. Маълумки, қизлар мактабида талабалар зехнини тарбиялаш, билимларни мустахкамлаш, узоқ эсда сақлаб қолиш, тафаккур қобилиятини мустахкамлаш хам катта эътибор берилади. Шу мақсадда чистон (топишмоқ) ларни ечиш, мувашшахлар ёзиш, адабий асарни шархлаш ва изохлаш кабилардан фойдаланилган. Бу усуллар талабани рағбатлантирган, унинг ўқишга бўлган қизиқишини ва қобилиятини оширган. Чунончи, Жахон отин(Увайсий) машхур шоира бўлиши билан бирга мохир муаллима хам бўлган. У ўз дарсларида қизларнинг зехнини тарбиялашда қуйидаги чистон, муаммо, мувашшахлардан фойдаланган (чистон-топишмоқ, муаммо-шеърда киши нома, сана ва шу кабилар яширинган жанр, мисралар бошидаги харфларни тўплаганда киши номи

чиқадиган шеър-мувашша ҳ ): Ул на қ уш кўринмаским, ш афак болу пари, Мисли ул раф-раф сувору билсангиз, йўктур тани. Вокиф эрур кеча-кундуз хизматида тўрт тани, Қ он илан эрмиш мурасса бул чийистон маскани. (калб, тўрт гулом-кўз, ошз, кулок, бурун) Ул надурким сабз тўнлик, ёз ё ғ очнинг бошида, Қ иш яланюч айланга айлагай барча халойик кошида. Барча кушларнинг сўнгоки ичида, Ул на кушдирким сўнгоки тошида.(ёнгок) Икки мехбубни кўрдим, бир-бирисин кўрмаган, Нккисининг ўртасига, дўстлар кил сигмаган. (кун ва тун) Ул надурким пойи йўк, юрса боши бирла юрар, Юрганида хок сурмай, анча устолик килар. (сув) 4. Муҳаммад Содик Қошгарий ва унинг “Одоб ас-солиҳин”( Яхши кишилар одоби) асари, асарда илгари сурилган ҳулқ-одоб меъёрлари. Мухаммад Содик Қошғарийнинг(1740-1843) «Одоб ас-солихин» асари, асарда (Яхши кишилар одоби) илгари сурилган хулк-одоб муаллифнинг ўзи таъкидлаганидек, муқаддима ва 7 бобдан хамда харбир боб 4 фаслдан иборат. Муқаддимада асарнинг мақсади ифода этилади, яъни инсонга яхши хулқ эгаллаш зарурлиги таъкидланади ва у одоб қоидаларини эгаллаб олмаса, нафақат ўзига, балки бутун дунёга ёмонлик тарқатади, дейди. Шундай экан, хар бир инсон одоби захрий хамда одоби ботинийни билиб, унга амал қилиши зарурлиги ва бу одоб қоидаларини мўътабар китобларда хал этилганлигини айтади. Сўнг юқорида таъкидлаганимиздек, инсоннинг баркамол бўлиб етишишида кундалик турмушда зарур ботиний ва зохирий одоб қоидалари: саломлашиш ва рухсат сўраш, мулоқат одоби, ухлаш ва йўл юриш, сухбат ахлининг ўзини тутиши, эр-хотин одоби, тозалик ва озодалик қоидалари, мехмон кутиш, зиёфат ва овқатланиш одоби, сафар

қоидалари баён этилади. Биринчи боб рухсат сўраш ва саломлашиш, кўришиш, қўл олишиш хақида бўлиб, у тўрт фаслдан иборат. Маълумки, шарқ халқларда бирор кимса бирорта уйга кирганда у ерга рухсатсиз кириб боравермай, маълум урф-одат қоидаларига риоя қилади. Ана шу қоидаларнинг энг мухимлари деб, Мухаммад Содиқ Қошғарий хар бир одам келганлигини билдириш (эшикни қоқиш ёки йўталиш), овоз берилгандан сўнг киришга рухсат сўраш ва сўнг кириш кераклиги баён этилади. Иккинчи фаслда эса саломлашишнинг ўн икки одоб қоидаси хақида фикр юритилади. Шунда савол бериш ва жавоб масаласида хозирги пайтда хам юз бераёттан мунозарали фикрларга нуқта қўйгандек бўлади. Муаллиф айтишича, адаби аввал-икки мўмин киши келсалар, хох ошно ва хох ноошно, салом беришгайдирки, салом бермак суннатдир, жавоб фарз айндур, дейди. Шунингдек, олим «Улуг кичикка, отлик пиёдага, юрувчи ўюпиргувчи ва оз кўта салом бергай», деб таъкидлар экан, бир киши кўпчилик олдига кириб келганда, биринчи бўлиб салом бериши, кўпчилик эса баравар овоз чиқармасдан саломга алик олиш ёки аудиторияга кирганида. «Ким олдин салом бериши керак?» деган муаммони ечган бўлади. Мазкур бобда яна саломлашишдаги хатти-харакатлар, жисмонан заиф кишилар ва саломлашиш қоидалари, эркак ва хотин- қизларнинг саломлашиш қоидалари. Салом бермаслик ва жавоб қайтмаслик ҳақида ҳам ҳозирги давр учун муҳим тавсиялар мавжуд. Биринчи бобнинг учинчи фаслида берилган мулоқот (учрашув) одобига оид тавсиялар ҳам диққатга сазовор. Бунда учрашганда қўл бериб кўришиш. Лекин қўл учи билан эмас, астойдил, лекин қўлни силамай, очиқ юз билан кўришиш одоби баён этилади. Қучоқлашиб кўришиш, сафардан қайтган киши билан кўришиш ва ёш болалар билан кўришиш, ўпиб кўришиш одоблари баён этилади. Иккинчи бобда ухламоқ, кийим кийиш, йўл юриш одоблари ҳақида

фикр юритилади. Масалан, ухлаш олдидан эшикларни маҳкамлаш, идишларни оғзини ёпиш, ўрнидаги кўрпани қоқиб ётиш, ўт, чирокни ўчириш, ухлайдиган ўрнини юмшоқ қилмаслик, ўнг қўлга бир оз суяниб ётиш тавсия этиладики, бу қоидаларга риоя қилмаслик натижасида кўплаб нохуш воқеалар рўй берганлиги айтилади. Либос кийиш қоидалари ҳам хулқ-одоб коидаларнинг таркибий кисми саналади. Бунда энг муҳимларидан киши имкон даражасида кийиниши лозимлиги, кулайлиги ва ёши, жинсига, жойига, фаслига мос бўлиши, уни тоза тутиш, яхши либос кийганда манманлик қилмаслик, киймайдиган ортиқча либосларидан муҳтожларга инъом қилиш каби тавсиялар ҳозирги даврда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Иўл юриш қоидалари ҳам ҳар бир инсон учун билиши зарур бўлган қоидалар бўлиб, бу ҳақда қуйидагилар: йўл юрганда меъёрида қадам ташлаш, атрофга алангламаслик, жамоат жойларида бошхаларга озор бермаслик, кексалардан кейин юриш, устозлар билан бирга кетаётганда уларнинг ҳурматини сақлаш, йўлида ҳамроҳлари бўлса улар билан бирга кетишлик, йўлида эса бирор киши учрашиб қолса, саломлашиб бирга кетишлик, йўлида оғиз суви ёки балғамни тупурса юзини беркитиш, уни ўнг томонга ёки олдига эмас, чап томонга ёки орқасига ташлаш, йўлида ёрдамга муҳтожларга ёрдам бериш, яхши ишни маъкуллаб, ёмон ишдан қайтариш кабилар баён этиладики, буларни билиш катта-ю кичикка бирдек зарурдир. Учинчи бобда суҳбатлашиш одоби баён этиладики, бу одоб қоидаларига инсон ҳар бир дақиқада риоя этиши зарур. Суҳбатнинг яхши ният ва беғараз бўлиши, унга покиза либос билан бориш, таннинг тозалигига эришиш, оғиз ва тишларни тозалаб бориш, суҳбат аҳлининг бир-бирларга ҳурмат ва илтифот кўрсатиш, улуғларга эътиборини қаратиш, ўтириш қоидаларига риоя этиш, ахли суҳбат кирганда ва чиққанда ўрнидан туриш ва улуғларни юқорига ўтказиш, беадаб сўзлар, ёмон хатти-харакатлар, ноўрин жимликдан сақланиш, барчага яхши муомалада бўлиш, иззат қилиш, акса келса оғзини тўсиб, паст овозда, енгил акса уриш, суҳбат аҳлига иш

буюрмаслик, суҳбат аҳлига беминнат хизмат кўрсатиш, дўст ва нотанишларга бир хил очиқ чеҳра билан муомалада ширинсўз бўлиш, гўзал хулқ ва чиройли одоб билан муомалада бўлса, ака-укалар, опа-сингилларнинг хатосини кечириш ҳамда улар айбини юзига солмаслик, бошқалардан четда насиҳат қилиш, суҳбат аҳлидан бирор кишининг ёмон қилиғи, қабиҳ феъли ҳақида гапирмаслик, уни четлатишга ҳаракат қилиш каби одоб қоидаларига риоя этиш ҳақида фикр юритилади. Аҳли суҳбатга нолойиқ ҳатти-ҳаракатлардан қочиш мақсадида аҳли жамоанинг хотиржамлигини бузганларни четлатиш, буни имо-ишора билан тушунтириш, суҳбатда пинакка кетмаслик, ўзгалардан ўзини юқори тутиш, суҳбатдошнинг сўзини бўлмаслик, сукут сақлашни ҳам меъёрига етказиш, деб ортиқча такаллуфга зўр бермаслик, ҳамсуҳбати билан баҳс қилмаслик, аммо тортишиши мумкинлиги, ғазаб келганда уни тўхтата олиш, ортиқча қизиқчилик, ҳазил-мутойиба, хушомадгўйлик қилмаслик, бунда меъёрдан оширмаслик, камситувчи лақаблар қўймаслик, аҳли суҳбат орасида бир-бири билан пинхона сўзлашганда бошқа ҳамроҳнинг қулоқ солмаслиги, бу қоидалар ҳар бир кишининг кундалик турмушида зарур бўладиган талаблари ҳисобланади. Асарда эр ва хотин одобига оид илгари сурилган фикрлар ҳам диққатта сазавордир. Уйланадиган йигит никоҳдан олдин уиланмоқчи бўлган қизини кўрмоғи, уйланадиган қизнинг бокира бўлиш ҳамда тўрт нарсада: умрда, қоматда, хулқда, адабда ва иффатда эрдан юқори бўлиши зарурлиги таъкидланади. Бу фикр турмушда тинч-тотув оила қуриш масалаларида исботлангандир. Муҳаммад Содиқ Қошғарий «Одоб ас-солиҳин» асарида, касал ҳолини сўраш, таъзия ва мусибат одоблари ҳақида ҳам фикр юритади. Бу нарсаларни ҳар бир кишининг билиши муҳимдир. Касал ҳолини сўраш дўстларга зарурлиги, касалнинг миллати, динидан қатъи назар, касал ёнига очиқ юз билан кириш, кўнглини кўтарувчи сўзлар билан мурожаат қилиш, касал олдига башанг кийиниб ёки кир либосда кириб бўлмаслиги, кулиб кириб, бош томонига яқин ўтириш, кўп

ҳол сўраши, касални кунда келиб толиқтириб қўймаслик, бемор кўнгли тилайдиган нарсаларни сўраб-суриштириб топиб келиш, аммо унинг муолажасига харом нарсалардан сақлаш, бемор олдида кўп ўтирмаслик, агар бемор олдида бўлиш зарур бўлса, унга хуш келадиган сўзлардан, хикоятлардан сўзлаб ўтириш кабиларни тавсия қилади. Бемор хам навбатида касалидан нолиши мумкинлиги, оғир дардга чалинганда ўзига ўлим тилайвермасдан умр тилаши, оғирлашгани сезила бошлаганда гунохлардан тавба қилиб, қарзларни адо этиб, фарзандлари, қариндош ва дўстларидан розилик сўраши ва васият қилиши хамда уларга сабр-қаноат тилаши энг мухим қоидалар эканлиги таъкидланади. Асарда мусибат одоблари хақида баён этилганки, буларни билиш айниқса ёшларга зарурдир. Бирон мўминнинг вафоти хақидаги хабарни эшитганда ахли мусибатга таъзия адо этилади. Бу дафндан олдин ёки кейин хам бўлиши мумкин. Таъзия уч кунгача жоиз, ундан сўнг макрух дейилади. Тобутни олиб чиқиб кетаётганда сукунатда бўлиши лозимлиги, аёллар тобутга хамрох бўлиб эшикка чиқа олмаслиги, ахли мусибат йиғилганда овоз кутармаслиги, майтини кўмгандан сўнг хар ким ўз ишига кетиши, бир ерда йиғилиб ўтирмаслик кераклиги, йиғилиш учун турли тадбирларни излаб топиш ва ўтказиш бидъат эканлиги, аммо таом тайёрлаб ахли мусибат уйига юбориши мустахаблиги таъкидлзнади. Сўнг қабр устига ғишт ва тош хамда бошқа нарсаларни қўйиш, қубба ва иморат қилишни бидъат саналиши таъкидлаб ўтилади. Шу ўринда олимлар қабрлар одобига хам тўхталиб ўтади. Яна қабристонни тонги зиёрат қилиш кўпроқ эркакларга мансублиги, ота-она қабрларини хотинлар хам зиёрат қилса, ман этилмаслиги таъкидланади. Сўнг қабристонларни оёқ ости қилмаслик каби одоб тўғрисида гапириб ўтилади: Асарда зиёрат, мехмондорчилик одоби хақида хам кўпгина ибратли гаплар ёзиб қолдирилган. Мазкур бобда емак-ичмак одобларига тўхталиб ўтилган. Унда

таомларни оз ейиш, шубхали таомларни емаслик, фақирона овқатларга қаноат қилиш, гўштли таомларни камроқ исътемол қилиш, овқатларни танаввул қилишда аралаштириб юбормаслик, яъни балиқ билан сутни, сут билан нордон нарсани, сут билан тухимни, қоврулган гўшт билан қайнатилмаганини, қотган гўшт билан янгисини, иссиқ нарса билан совуқ нарсани, ични қотурувчи билан ични сурувчи, хидли таомни ейишни хам ман этилади. Таомни ўтириб ейиш зарур, дейди олим ҳамда ейиш одобларига тўхталади. Булардан энг муҳимлари, улуғлар таомга қўл урмагунча қўл узатмаслик, таом ейишда озодалик қоидаларига риоя этиш, таом ейишга оид ишлардан фойдаланиш, яъни меваларни кўзга суриб, кейин ейиш, таомдан аввал ва сўнг қўл ювиш, ювилган қўлни сувини силкитмаслик, қўлни ишлатилган нарсага артмай, тоза сочиққа артиш, таомдан сўнг соҳиби хонадон шарафига дуо қилиш, агар ёши катталар ҳам меҳмондорчиликда бўлса, уларнинг дуо қилишларини кутиш каби одоб қоидалари тавсия этилади.Мазкур бобда сув ичиш одоби ҳақида ҳам фикр юритилади. Бу ҳам одоб қоидалари гигиеник жиҳатдан ҳам зарурдир. Сувни бирдан симирмай, балки бўлиб-бўлиб ичилади ва унга нафас урилмайди, сувни ўта эҳтиёткорлик билан, бирор нарса тушмаганига ишонч ҳосил қилгач ичиш, кечаси эса идиш оғзига латта тутиб ичишни тавсия этилади. Агар оғиз ва қўл ёғлик бўлса, сувли идишнинг дастасини ушламаслик, жимжилоқ ва номсиз бармоқ ёрдамида ушлаш ёки қўлни ювиб, кейин ушлаш, косанинг ёки сув идишнинг синган ери бўлса, у еридан сув ичмаслик, чунки у ерида кир тўпланиб қилиши мумкинлиги, ариқ ва ҳовуздан бошни ювиб, оғиз билан сув ичмаслик, чунки ундан зарарли ҳашарот ичга кетиши мумкинлиги қатъи таъкидланади. Шу билан бирга сувни аввал ўзи ичмай ёнидагиларга узатиш, аввал ўнг томонга узатиш, сув узатганни дуо этиш ҳам энг зарурий одоб қоидаларидан эканлиги эслатиб ўтилади. Еттинчи бобда энг зарурий сафар қоидаларига тўхталиб ўтилади. Сафар қилишни олим уч қисмга бўлади: фарз, фазилат, мубоҳ (рухсат

этиладиган). Бундан сафар фарзининг ўзини беш бўғинга бўлади: жиҳод, ҳажжи фарз, ота ва она чақириғига биноан, радди мазолим (зулмни қайтариш учун) ва бешинчиси илм олиш учун сафар қилиш. Сафар мубоҳни ҳам икки бўғинга бўлади: биринчиси, ўз манфаати йўлида бировдан таъма қилмайдиган тижорат сафари; агар ким тижоратда фақат мол-дунё орттириш мақсадида бўлса, унда бу тижорат сафари ҳам унга зиён етказади, дейди олим. Иккинчи, маънавий тафарруж (кўнгил очиш) учун сафар қилиш. Баъзида бундай сафарларнинг ҳам жоизлиги таъкидланади. Аммо сафарларнинг барчасида ҳам аёлларга албатта маҳруми ҳаромлик қилиши зарур, деб ҳисоблайди. Сўнг олим сафарларнинг фойдалари ҳақида оғиз очади, унда сафар қилган киши биринчидан, ғам-андуғдан фориғ бўлиши, иккинчидан тирикчилик учун сармоя йиғиш, учинчидан илм олиш, тўртинчидан, тўлиқ одоб ва ахлоқ ўрганиш, бешинчидан, улуғ кишиларнинг сухбатларидан бахраманд бўлиш мумкин дейилади. Олим сафарнинг баъзан машаққатлари хам бўлиши мумкин деган саволга ёшларга чақимчи ва хасадчилар орасида тирик юргандан кўра, сафар машаққатлари афзалроқдир, деб тўғри хулоса чиқаради. Мазкур бобда сафар одоби хақида фикр юритиладики, бу қуйидагилардан иборатдир: Сафарга хеч қачон танхо чиқмаслик, энг ками уч киши сафар қилиши, кўпчилик бўлса, бир-бирига яқин манзилга тушиш, бир гурух бўлиб сафарга чиққанда ўрталаридан бирор кишини бошлиқ этиб, унинг маслахати билан иш тутиш ва бошлиқнинг хам ўз хизматини бошқалардан аямаслиги, заифу нотавонлар хамрох бўлса, уларга мададкор бўлиш хам энг мухим сафар одоблари сифатида баён этилади. Сафарга энг зарур ашёларни, яъни лобос, оёқ кийими, соқолтарош, мисвоқ (тиш тозалагич), қайчи ва бошқаларни унутмаслик, бораётган шахрида бирор юқумли касаллик тарқалган бўлса, у шахарга кирмаслик, агар шахарга киргандан сўнг касаллик тарқялса, у ердан чиқиб кетмаслик керакки, акс холда касаллик тарқатувчи ўзи бўлиб қолиши мумкин.

Сафардан қайтганда тўсатдан уйга кириб бормай, аввал уйдагиларни хабардор этиш, кечаси кириб бориш хам нолойиқ хисобланади. Сафардан қайтганда хонадондагилар ва қариндош, ёр-дўстларга совғалар улашиш, уни кўргани келганларни таом билан сийлаш хам мухимдир. Агар хабар келса, мусофирни кутиб олишга пешвоз чиқиш, уни хурмат билан кутиб олиш, уни сўроққа тутмаслик, мусофир хохишини фаросат билан билиб олиш, унинг манзили, ётиш-туриши, ёйиш-ичишидан хабардор бўлиб туриш, агар саёхат қилиш хохиши бўлса, диққатга сазовор жойларни кўрсатиш, унинг келишидан мақсадини билиш, ёрдам қилиш каби энг оддий одоб қоидалари хам баён этилади. Юкоридагилардан кўриниб турибдики, Муҳаммад Содик Қошгарийнинг «Одоб ас-солихин» асари ёшларнинг баркамол, маънавий юксак, етук ахлокли бўлишларида катта аҳамияпш эга. Мазкур асар кундалик турмушимизда хар куни, хар дақиқада билиш зарур бўлган турмуш одобига оид хулқ-одоб қоидаларининг мажмуидир. Шунинг учун Шарқ педагогикаси тарихида «Қобуснома» каби бу асар хам, ўз ўрни, ўз мавқеига эга. Бу асарни бобма-боб ўрганиш ёш авлоднинг камол топишида фойдаланиладиган бебаҳо хазинадир, дейиш жоиз.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1.Абдуллаев В. ўзбек адабиёти тарихи.-Т.: ухитувчи, 1967 2.Жалолов Т. ўзбек шоиралари.-Т.: Бадиий адабиёт нашриёти, 1970. 3.Муҳаммад С0ДИ15 Қошғарий. «Одоб ас-солиҳин», «Шарқ юлдузи». 1990. № 4.Нишонова С. Таълим самарадорлигини оширишда маърифий меросмиздан фойдаланиш. «Тил ва адабиёт таълими» ж. 1995, № 1,45-496. 5.Увайсий шеъриятидан. —Т.: 1980. б. Ҳ ошимов К., Нишонова С. ва бошкалар. Педагогика тарихи- Т.: ўқитувчи, 1996.. 7.ўзбек педагогикаси антологияси. Тузувчи муаллифлар: К.Хошимов, Сафо Очил.-Т.: ўкитувчи, 1999.

Похожие

XIX 19 асрнинг иккинчи ярими ва XX 20 аср бошларида туркистон улкасида таълим-тарбия ва педагогик фикрлар

Урта аср тузумида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар

Туркистон ўлкаси таълим тарбия ва педагогик фикрлар (XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср боши)

XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср бошларида туркистон ўлкасида таълим-тарбия ва педагогик фикрлар

XIX асрнинг 80 йилларида Узбекистонда илгор ижтимоий педагогик фикрлар