Европада инсон ва жамиятнинг мохияти тугрисидаги гоялар - Педагогиka - Рефераты

Европада инсон ва жамиятнинг мохияти тугрисидаги гоялар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

144 KB

Е вропада инсон ва жамиятнинг моҳияти тўғрисидаги ғоялар Режа: 1. Христиан назариётчиларининг жамият ва инсон ҳ а қ идаги ғ оялари 2. Уй ғ ониш даври мутафаккирларининг инсон ва ижтимоий ҳ аёт тў ғ рисидаги фикрлари 3. Х а ё лий социализм ҳ ақидаги таълимотлар

1. Христиан назариётчиларининг жамият ва инсон ҳ а қ идаги ғ оялари Христиан дини ақидаларини халқ оммасига сингдириш, уларни ана шу қарашларнинг ҳақиқат эканлигига ишонтириш, расмий давлат бошқаруви тизимини ҳам унга мослаштириш, ҳаттоки ҳокимиятни унга бўйсундириш кўп жиҳатдан христиан назариётчиларининг ижоди ва фаолиятига боғлиқ бўлган. Ана шундай кишилардан бири Аврелий Августиндир (354-430). У шимолий Африкадаги Нумидия давлатининг Тагаст шаҳрида туғилган, манихейчилик, платонизм орқали христианликка эътиқод қўяди ва 387 йили христианликни қабул қилади. Шимолий Африкадаги Гиппо шаҳри епископи даражасига кўтарилади. Унинг асосий асарлари "Тавба", "Учлик ҳақида", "Илоҳ шаҳри ҳақида" ("О граде божьем") ва бошқалар. Августин дунёқараши теоцентристик характердадир. Худонинг бирламчилиги тамойилидан у яратган руҳнинг, жоннинг танадан, ирода ва ҳиссиётнинг ақлдан устунлиги қоидалари келиб чиқади. Худо олий моҳиятдир. Фақат унинг мавжудлигигина ҳеч нарсага боғлиқ эмас, бошқа ҳамма нарсалар унинг иродаси туфайлигина мавжуддир. Худо барча нарсалар мавжудлигининг, улар ўзгаришларининг сабабидир; у дунёни нафақат яратди, балки уни доимо сақлаб туради, уни яратишда давом этади. Августин дунё бир мартагина яратилган, кейин унинг ўзи ривожланади, деган фикрни инкор қилади. Жонни Августин Платоннинг идеяси руҳида тушунади ва у фикрлаш, ирода, хотира каби функцияларни бажаради ҳамда ҳеч қандай биологик функцияларга эга эмас, деб ҳисоблайди. Жон танадан мукаммаллиги билан ҳам фарқланади ва бу мукаммаллик худодандир, демак жон, руҳ худога яқин ва ўлмасдир . Биз танадан кўра жонни, руҳни яхшироқ биламиз, худони ҳам тана эмас, руҳ орқали биламиз, тана билишга халақит беради. Руҳнинг танадан устунлиги 2

сабабли инсон фақат у ҳақдагина ғамхўрлик қилиши, ўзидаги ҳиссий завқланишни бостириши керак. Руҳий ҳаётда асосий нарса ақл, тафаккур эмас, иродадир. Инсоннинг моҳиятини пассив ҳисобланмиш тафаккур эмас, фаол бўлмиш ирода белгилаб беради. Августин бу тамойилни психологиягагина эмас теологияга ҳам жорий қилади: ироданинг фаоллиги илоҳий моҳиятга ҳам тегишлидир. Шу маънода унинг фалсафаси интеллектуализм ва рационализмдан волюнтаризмга боради. Августин дунёқарашида ҳамма нарса ягона, мукаммал, абсолют борлиқ бўлган худога тақалади, унингсиз ҳеч нарсани амалга ошириб ҳам, билиб ҳам бўлмайди, моддий дунё эса худонинг маҳсули, ва унинг акс этишидир. Табиатда ҳеч бир нарса ғайритабиий кучлар иштирокисиз содир бўлмайди. Худо ягона борлиқ ва ҳақиқат сифатида метафизиканинг мазмунидир; худо билишнинг манбаи сифатида билиш назариясининг предметидир; худо ягона бўлмиш яхшилик ва гўзаллик сифатида этиканинг предмети ҳисобланади; худо барча нарсага қодирлик ва меҳр-саховатга тўлалик сифатида диннинг асосий масаласи саналади. Августин фикрича инсон ҳаётининг мақсади ва мазмуни бахтга эришишдир. Бахтга эса ягоналик бўлмиш худода эришиш мумкин. Шу маънода инсоний бахтга эришиш энг аввало худони англаш, билишни ва жонни синаб кўришни тақазо қилади. Худо ҳақидаги ҳақиқат ақл билан эмас, ишонч билан англанади. Ишонч эса ақлга эмас, кўпроқ иродага тааллуқлидир. Ишонч ва тафаккур бир-бирини тўлдириши керак. "Ишониш учун тафаккур қил, ва аксинча, тафаккур қилиш учун ишон",- дейди Августин. Августин этикасига кўра ёмонлик инсондан келиб чиқади, у ушбу мавжуд дунёга оид характердадир, яхшилик эса худодан вужудга келади, у худонинг меҳр-саховатидир. Инсон яхшилик учун эмас, ёмонлик учун масъулдир. Августин ижтимоий-сиёсий таълимоти тенгсизлик ғояси асосига қурилган, бу ҳолат ижтимоий ҳаётнинг абадий ва ўзгармас тамойилидир. Тенгсизлик худо томонидан яратилган ижтимоий организм иерархияли (қуйининг 3

юқорига бўйсуниши) тузилишининг бир томонидир. Ердаги иерархия – худо "монарх" ҳисобланмиш осмоний иерархиянинг аксидир. Аммо у кишиларнинг еретик таълимотларга мурожаат қилишларининг олдини олиш учун барча кишилар битта отадан вужудга келгани сабабли худо олдида тенгдирлар, деган ғояни илгари суради. Инсоният барча даврларда турли шакллардаги ижтимоий тартибларга асосланган жамиятларда яшашсада, улар Августин фикрича доимо икки даражага бўлинади: инсонга монанд яшайдиганлар ва худога монанд яшайдиганлар. Ер шаҳри одамлари (инсонга монандлар) дастлабки инсонлар Одам Ато ва Момо Ҳавонинг гуноҳлари туфайли, улардан вужудга келганликлари сабабли доимо гуноҳкордирлар, шунинг учун улар муносабатларида жуда кўп камчиликлар (тенгсизлик, эксплуатация, ахлоқсизлик, урушлар, қийинчиликлар ва ҳ.к.) мавжуд. Демак, бошланғич гуноҳнинг пайдо бўлиши сифатида Ёмонлик учун худо эмас, одамлар жавобгар. Осмоний шаҳар одамлари эса (худога монандлар) руҳонийлар ва худо йўлига ўз умрини тиккан черков ходимлари эса худо чизган йўлдан чиқмай яшайдилар, улар муносабатларида тенгсизлик йўқ, уларнинг мақсади оллоҳга етишишдир. Августин фикрича инсон заиф мавжудот, у ўз кучи билан гуноҳдан қочишга ҳам, ерда анча-мунча етук бўлган жамият қуришга ҳам қодир эмас. Лекин барибир бир пайт келиб яхшилик ва адолат ғалаба қозонади ва аввалдан белгиланган абадий тартибга кўра илоҳиётга мос даврга ўтилади. Унинг фикрича инсоният ўз тараққиётида олти босқични босиб ўтади: чақалоқлик даври, болалик даври (хотира ривожланадиган пайт), ёшлик ("тубан ақл", ахлоқий онг), етуклик (диний онгнинг тарқалиши), кексаликнинг бошланиши (руҳнинг худони англаши даври). Августин етуклик, кексаликнинг илк даврларини диний томоннинг ғалабаси даври сифатида кўрсатади. Сўнгги давр эса Христоснинг туғилган давридан унинг иккинчи марта пайдо бўлишигача ўтган даврни ўз ичига олади. 4

Августиннинг таълимоти қадимги даврдаёқ катта таъсирга эга бўлган эди. Рим-католик черкови ундан ўзининг теократик фикрлари ва давлатга таъсирини кучайтириш мақсадларида фойдаланди. Черков олдидаги хизматлари учун унга Авлиё номи берилган. XIII асрда Рим-католик черковини янада мустаҳкамлаган кишилардан бири доминикан монахи Фома Аквинский (1225/26-1274) ҳисобланади. Унинг асарлари кейинчалик ўрта аср черкови расмий мафкурасининг энциклопедияларига айланган. Асосий асарлари "Теологиялар суммаси" ва "Мажусийларга қарши сумма". Христианлик ҳақиқати тафаккурдан устун туради, аммо у ақлга зид эмас. Ҳақиқат битта бўлади, чунки у худодандир. Фалсафа динга унинг ҳақиқатларини тафаккур категориялари орқали тушунтириш билан хизмат қилиши керак. Фалсафанинг ўзи ғайритабиий ҳақиқатни исбот қила олмайди, аммо у унга қарши бўлган асосларни заифлаштириши мумкин. Шунинг учун у теологиянинг қуролидир. Дунё муайян тартибдаги системадир, у бир неча иерархик даражадаги босқичлардан иборат. Энг кенг босқич – жонсиз табиат, унинг устида ўсимликлар ва ҳайвонот дунёси туради. Улардан эса олий босқич бўлмиш одамлар дунёси ўсиб чиқади. Одамлар дунёси эса ўз навбатида ғайритабиий ва руҳий соҳаларнинг асосидир. Энг етук реаллик, барча реалликларнинг чўққиси, уларнинг абсолют сабабчиси, мазмуни ва мақсади худодир. Барча алоҳида нарсалар бошқа омиллар билан яратилгандир, яъни улар нималар биландир шартланганлик, тасодифийлик хусусиятига эга. Фақат худогина абсолют, ҳеч нима билан белгиланмаган. Худо оддий борлиқдир, воқедир; яратилган нарса ва ҳодисалар эса мураккаб борлиқдир. Инсоннинг жони, руҳи моддий эмасдир, у соф материясиз шаклдир, у моддийлик, материяга умуман боғлиқ эмас. Худди ана шу нарса унинг йўқолмаслиги ва ўлмаслигини таъминлайди. Руҳ танага боғлиқ бўлмаган субстанция бўлгани сабаб тана томонидан йўқотила олмайди, соф шакл бўлгани учун ўз-ўзидан йўқола олмайди. 5

Фома руҳнинг бир қанча турлари борлигини таъкидлайди: ўсимликларга хос вегетатив руҳ (кўпайиш ва модда алмашинуви), ҳайвонларга оид сенситив руҳ (сезиш, тасаввур, эркин ва сабабли ҳаракат), одамларга хос – тафаккур. Демак, инсон ақлли руҳга эга, у ўзида икки паст даражадаги руҳларни қамраб олади. Шу маънода иродани тан олган Августиндан фарқли равишда, Фома ақлга катта эътибор беради. Унингча, интеллект иродадан устун туради. Ахлоқий хислатлар, фазилатлар ҳақида гапирганда у донишмандлик, мардлик, адолат, ўртамиёналик ни таъкидлаган анъанавий юнон қарашларига ишонч, умид, муҳаббат каби христиан сифатларини ҳам қўшади. Ҳаёт кечиришлан мақсад бахтга эришишдир, у эса худони англаш ва у билан уйғунлашиб кетиш демакдир. Билиш инсоннинг энг улуғ функциясидир, худо эса – билишнинг чексиз предметидир. Инсон мавжудлигининг сўнгги мақсади худони билиш, уни кузатиш ва унга муҳаббатдир. Бу йўл синовларга бойдир, ақл инсонни илоҳий қонунни ифодаловчи ахлоқий тартиботга олиб келади; ақл инсонга ўзини қандай тутганда абадий роҳат-фароғат ва бахтга етишиш мумкинлигини ўргатади. Фома давлат умумий фароғат ҳақида қайғуриш учун мавжуддир, дейди. Аммо у ижтимоий тенгликка кескин қарши чиқади, унингча табақавий тенгсизлик абадийдир. Фуқаролар бошқарувчиларга бўйсуниши керак. Монархия – давлатнинг энг яхши шаклидир. Руҳ танада, худо оламда қандай аҳамиятга эга бўлса, монарх ҳам ўз давлатида шундай бўлиши керак. Адолатли ва яхши қиролнинг ҳокимияти худонинг оламдаги ҳукмронлигини акс эттириши керак. Черковнинг роли давлатникидан устун бўлиши керак, шунинг учун дунёвий давлат ҳукмдорлари черков иерархиясига бўйсунишлари лозим. Рим папаси худонинг ердаги вакилидир. Давлат черковга бўйсунмоғи лозим. XII аср охири - XIV аср бошларида Фома Аквинский таълимоти асосида вужудга келган томизм назарияси ғалаба қилади. Аквинский унинг "биринчи доктори" деб тан олинади, 1323 йили у авлиё деб эълон қилинади, 1567 йили эса черковнинг бешинчи устози деб тан олинади. 1879 йили папа Лев XIII 6

Фома Аквинский таълимотини бутун католик черкови учун мажбурий деб эълон қилади. 2. Уй ғ ониш даври мутафаккирларининг инсон ва ижтимоий ҳ аёт тў ғ рисидаги фикрлари Европа Уйғониш даври – Ренессанс шу вақтгача ер юзида бўлиб ўтган революциялар ичида энг буюги бўлди. Ана шу революция вазиятида ривожланиб борган табииёт илми ҳам бошдан-оёқ революцион бўлиб, буюк италянларнинг уйғониб келаётган янги фалсафаси билан биргаликда ривожланар ва унинг жафокашлари гулхан ва зиндонларда қурбон бўлиб кетар эди. Шуниси характерлики, уларни таъқиб қилишда протестантлар билан католиклар ўзаро рақобат қилганлар. Протестантлар Мигель Серветни ( 1509 /1511-1553 йиллар. Испан мутафаккири, врач. Кичик қон айланиш доирасининг мавжудлигини айтган) ўтда куйдирган бўлсалар, католиклар Жордано Брунони (1548-1600. Италиялик пантеист файласуф, дунёнинг чексизлиги ва кўплиги ҳақидаги қарашларни баён қилган) ўтда куйдирганлар. Бу давр гигантларга муҳтож бўлган ва гигантларни, билимдонлик, руҳ ва характер гигантларини вужудга келтирган давр бўлди. Бу шундай давр эдики, уни французлар Ренессанс, яъни антик маданиятнинг, фан ва фалсафанинг қайта тикланиши, уйғониши, деб тўғри атадилар. Уйғониш даври тафаккури, мафкураси ва маданияти учун ҳал қилувчи тенденция дунёни теоцентристик тушунишдан антропоцентристик тушунишга ўтилганлигидир . Ўрта аср диний дуёқарашига қарши курашда Уйғониш даври маданиятида инсонпарварлик, антропоцентристик мотивлар олдинги планга чиқади. Ердаги ҳаётга паст назар билан қараш ўз ўрнини инсоннинг ижодий имкониятларини, унинг ақл-тафаккурини, ерда бахтли яшашга интилишини тан олишга бўшатиб беради. Инсонийликнинг амалга оширилишини эса ўтмиш маданияти эришган ютуқларсиз кўз олдига келтириш мушкул, шу маънода Уйғониш даври гуманизми (инсонпарварлиги) ўтмиш маданий меросига, антик фалсафа ютуқларини 7

эгаллашга қизиқиш уйғотади. Шу сабабли яна Афлотун ва Аристотелнинг, стоиклар, эпикурчилар, Цицероннинг ҳамда бошқа антик мутафаккирларнинг фалсафаси янгича жозиба билан юз оча бошлайди. Антропоцентризм томонга бурилишни "соф" материалистик қарашларнинг ғалабаси сифатида ҳаддан ортиқ юзаки тушунмаслик керак. Гап шундаки, Ренессанснинг инсонпарварлиги инсоннинг ички оламига, унинг ердаги "илоҳийлигига" эътибор берганликда, ташқи илоҳий "қоидалардан" чекинилганликда, инсонни ҳаётий фаолликка чақирганликда, инсонни ўзига ишонишни таъкидлаганликда ўз ифодасини топади. Аммо мана шу прогрессив ҳисобланувчи янгиликларнинг ўзи ҳам тарихий жиҳатдан белгиланган бўлиб, у ёки бу шаклларда диний рамкаларда юзага чиқиши мумкин эди. Шу билан бирга Уйғониш даври гуманизмини идеаллаштириш ҳам нотўғри бўлади ва ундаги ички зиддиятларни ҳам кўрмаслик мумкин эмас. Улар XII – XV аср тарихий воқелиги билан белгиланади. Ана шу ўзига хосликлар ушбу ғояларнинг элитарлигида (яъни, сараланган, юқори табақага оид кишиларга мўлжалланганлигида), "аристократик" (оқсуяклик) тенденцияларида яққол кўзга ташланади. Масалан, ахлоқнинг инсонпарварлик ғоялари таълим олишга имконияти бўлган юқори табақаларга мўлжалланган. Шуни таъкидлаш жоизки, гуманизмни кўтариб чиққан кишиларнинг ўзлари ҳам антик маданият ва фалсафа ютуқларини ўрганиш имкониятларига эга бўлган кишилар эдилар, бир неча чет тилларини, айниқса Ренессансда алоҳида ҳурматга эга бўлган лотин тили ва адабиётини эгаллаган кишилар эдилар. Кўпинча Ренессанс ва Реформациянинг ўзаро муносабати ҳақида баҳслар олиб борилади. Баъзан уларни бир-бирига қарама-қарши қўйишга ҳаракат қилинади. Бунда Ренессанс – халқаро ҳодиса, умумевропа ҳодисаси сифатида, Реформация эса – миллий, хусусан, немис ҳодисаси сифатида тушунилади. Нима бўлганда ҳам, муҳими уларнинг антифеодал йўналишга эга оқим эканлиги, уларни ҳаракатлантирувчи кучлар чириб бораётган феодал жамиятидаги шаҳар қатламлари эканлигидадир. Агарда Ренессанс 8

жамиятни оқсуякларга оид маорифни ёйиш орқали жамиятни ўзгартиришни мўлжаллаган бўлсалар, Реформация эса ўрта аср доирасидаги киши нуқтаи назаридан худонинг жамолига етишишнинг янги йўлини таклиф қиладилар. Демак, Ренессанснинг ғояларини фақат юқори табақа кишилари фаоллаштиришлари мумкин эди (умуман олганда унда ўрта ва паст табақа вакилларининг манфаатларини ифодаловчи инсонпарварлик ғояларининг ўзи йўқ эди), аксинча, асосий мақсади черков ва унинг ғояларини ўзгартириш саналган Реформация ғояларини ўз аҳволи ва кун кечириши билан диний тасаввурларга жипс боғланиб қолган жамиятнинг ўрта ва паст табақалари кўтариб чиқишга қодир эди. Ренессанс ғоялари асосан шаҳарларнинг юқори табақалари, ҳунармандлар ва диний йўналиш олимлари томонидан ҳимоя қилинар эди. Шу маънода Ренессанс мафкураси икки йўналишда – бир томондан, антифеодал, иккинчи томондан, антиплебей (камбағал қатламларга қарши) эди. Ўрта аср консерватив мафкураси билан кураш жараёнида сифат жиҳатдан фарқ қилувчи ижтимоий-фалсафий қарашлар тизими вужудга келди. Унинг марказида шахснинг энг улуғ қадрият эканлиги, ҳар қандай индивиднинг қадр-қиммати, эркинлиги, инсоннинг эркин ривожланиши учун етарли шароит яратилиши лозимлиги, ҳар кимга ўз бахт-саодатига етишиши учун имконият берилиши кераклиги ҳақидаги фикрлар туради. Уйғониш даври дунёқарашида инсон тақдири унинг оилавий келиб чиқиши, даражаси, конфессионал мавқеи билан эмас, балки соф шахсий жасорати, фаоллиги, фикрлари ва амалий фаолиятининг олийжаноблиги билан белгиланади. Уйғониш даври ўз тараққиётининг илк босқичида, яъни XIV - XV асрларда асосан "гуманистик" шаклда Италияда тараққий топди, XVI - XVII асрларда эса асосан "табиий илмий йўналиш" шаклида бошқа Европа мамлакатларида ривожланди. Данте Алигьери (1265-1321) ўзининг инсонпарварлик дунёқарашини "Комедия", "Пир", "Монархия" асарларида акс эттирган. Данте христиан ақидаларини ўзгармас ҳақиқат сифатида тан олса-да, илоҳийлик ва инсонга 9

хос хусусиятларнинг ўзаро муносабатини янгича талқинда акс эттиради. У ушбу муносабатларни бир-бирига қарши қўймайди, балки уларни ўзаро бирликда кўради. Худони инсоннинг ижодий кучларига қарши қўйиб бўлмайди. Инсон икки ёқлама белгиланган: бир томондан, худо томонидан, бошқа томондан – табиат томонидан. Шу маънода бах-саодатга, фароғатга ики йўл орқали борилади: фалсафий таълим, яъни инсон тафаккури кучи билан борувчи ва муқаддас руҳдан келувчи "илоҳий таълим". Унинг фикрича инсон ўз ҳаётининг яхшилиги ёки ёмонлиги учун ўзи масъулдир, бунда инсоннинг шахсий хусусиятлари белгиловчи аҳамиятга эга ва бунда унинг бойлиги ёки меросий аҳволи ҳеч қандай рол ўйнамайди. Инсониятнинг вазифаси тафаккурнинг имкониятларини амалга ошириш, айниқса назарий тафаккур имкониятларини амалий фаолиятга айлантиришдир. "Монархия" асарида у черков "абадийлик" масалалари билан шуғулланиши, амалий ҳаёт, ердаги ишлар эса кишиларнинг вазифаси бўлиши, кишилар интилишлари эса бахт-саодат, тенгликка ва умумий тинчликка асосланган жамият қуришга сарфланиши лозим. Франческо Петраркани (1304-1374) кўпинча "биринчи гуманист", "гуманизмнинг отаси" деб аташади. У "абадийлик"ни Дантедан фарқли равишда умуман инкор этади. Петраркани кўпроқ инсоннинг ички, ахлоқий масалалари қизиқтиради. "Менинг сирим" фалсафий диалогида у инсондаги ички зиддиятларнинг қанчалик мураккаблигини очиб беради ва уни енгиб ўтишнинг йўлларини кўрсатади. Петрарканинг ижоди реаллиги, инсон хурсандчиликлари ва азобларини чуқур тушуниши билан ажралаб туради. Пико делла Мирандола (1463-1495) дунёни пантеистик тушунган. Дунё иерархия тарзида тузилган: у фаришталар, осмоний, элементар сфералардан ташкил топган. Ҳиссий дунё "ҳечнима"дан эмас, балки олий, аммо "танасиз" ибтидо бўлмиш "хаос"дан вужудга келган, унга эса ўз навбатида худо "туртки берган". Дунё ўзининг мавжуд зиддиятлари ва гармонияси билан гўзалдир. Унинг зиддиятлилиги шундаки, бир томондан у худодан ташқаридадир, иккинчи томондан эса – унинг вужудга келиши илоҳийдир. 10

Худо табиатдан ташқарида мавжуд эмас, у доимо табиатда амал қилади. Буни пантеистик руҳда тушунмаслик керак. Пиконинг назарида худо дунё моҳиятининг ниҳояси, чўққиси сифатида тушунилган. Пико "ёлғон" фан ҳисобланмиш "пайғамбарлик астрология" син и танқид қилади. У фанларни ўрганишдан мақсад амалий ва фойдали бўлмоғи лозим, дейди. У инсоннинг тақдирини юлдузларнинг ғайритабиий тўплами белгиламайди, тақдир инсон томонидан амалга ошириладиган эркин фаолиятнинг натижасидир, дейди. Пико "Инсоннинг қадри ҳақида"ги асарида инсон ўзига хос микрокосмосдир, уни неаплатончиларнинг уч "горизонтал" дунёси (элементар, осмоний, фаришталар) билан тенглаштирмаслик керак, чунки у ана шу дунёларнинг барчаси орқали вертикал равишда ўтади, дейди. Инсон ўз шахсини ўзи қарор топтириш, ўз ҳаётини ўз иродаси билан эркин ва мақсадларига мувофиқ белгилаш ҳуқуқига эга. Шундай қилиб инсон табиатнинг бошқа қисмларидан фарқ қилади ва ўз "илоҳий етуклиги" сари боради. Инсон ўз бахтининг яратувчисидир. Шундай қилиб, Пико инсонни дунёнинг марказига қўяди. Инсон табиати ҳайвонот дунёси табиатидан фақли ҳолда юқори даражада ташкил топган, етукроқ; инсон "илоҳий" етукликка интила оладиган мавжудотдир. Бундай ҳолат туғма эмас, балки уни инсон ҳаракати вужудга келтиради. Никколо Макиавелли (1469-1527) итальян Уйғониш даврининг йирик вакили бўлиб, "Подшоҳ", "Тит Ливийнинг биринчи декадаси (ўн китоби) ҳақида мулоҳазалар", "Флоренция тарихи" каби асарлар қолдирган. Макиавелли сиёсий ҳодисалар, ижтимоий воқеалар ҳақида гапирганда теологияга, диний асосларга умуман ўрин қолдирмайди. Шу маънода у ўрта асрлар ва антик дунёда кузатилмаган янги бир қонун билан чиқади: сиёсий воқеалар, давлат шаклларининг ўзгариши худонинг иродаси билан ёки кишиларнинг истаги ва фантазияси билан эмас, балки объектив равишда "ҳодисаларнинг тасаввурдаги эмас, табиий равишдаги кечиши" таъсирида юз беради. У давлатга хос ҳаётни теологиядангина эмас, балки ахлоқдан ҳам ажратиб ташлайди. 11

Подшоҳ ҳокимияти мустаҳкам асосга қурилмоғи керак, акс ҳолда у қулайди. "...барча давлатларда ҳокимият асосида яхши қонунлар ва яхши армия туради. Яхши армия бўлмаган жойда яхши қонунлар бўлмайди ва аксинча яхши ярмия бўлган жойдаги қонунлар яхши бўлади". Шундан кўриниб турибдики, Макиавеллида қонунларнинг (демак, давлат ҳокимиятининг) суянчиғи – армия, қуролли кучлардир. Бунда ҳуқуқ, адолат ва шу кабилар ҳақида сўз ҳам йўқ. Макиавелли ҳар қандай ташқи таъсирлардан, шу жумладан, ахлоқий сифатларнинг таъсиридан холи бўлган ва фақатгина подшоҳнинг истагига мос фаолият юритадиган ҳокимият яшашга қобил деб билади ва уни мустаҳкамлаш йўлида подшоҳнинг ҳар қандай ҳатти-ҳаракати оқланади, деб ҳисоблайди. Буни амалга оширишнинг икки йўли бор: бири – подшоҳни севиш, иккинчиси – ундан қўрқиш. Албатта уларнинг ҳар иккиси бўлишига эришиш яхши, аммо Макиавелли кўпроқ қўрқитишни танлашни маъқул кўради. Чунки Макиавеллининг фикрича одамлар "яхшиликни билмайдиган, иккиюзламачи ва ёлғончидир, улар хавфдан қўрқадилар ва бойликка ҳирс қўювчидирлар". Ўз ҳокимиятини сақлаш учун подшоҳ ҳар қандай усулларни қўллашга ҳақли. Шафқатсизликни ҳамма вақтда, тинч даврда ҳам, уруш даврида ҳам қўллаш мумкин. Давлат ҳокимиятига душман бўлган кишиларни подшоҳ ўлдириб юборишда эркиндир. У жавобгарликдан қўрқмаслиги керак, чунки подшоҳ суд юрисдикциядан, яъни жавобгарликка тортиш тизимидан ташқарида ва унга бўйсунмайди. Шундай қилиб, олий ирода ҳеч кимга ва ҳеч нарсага боғлиқ бўлмаслиги керак ва абсолют ўз ҳукмини ҳамманинг устидан юритиши лозим. Ана шундай иродагина давлатнинг амал қилишини, унинг қудратини ва мамлакатдаги тартибни таъминлаши мумкин. 3. Х а ё лий социализм ҳ ақидаги таълимотлар XVI - XVII асрларда Европа мамлакатларидаги ижтимоий фикрлар таркибида жамиятнинг келажаги тўғрисидаги социалистик қарашлар ҳам вужудга 12

келди. Социал-утопистлар номини олган мазкур йўналиш вакиллари давлат, ҳокимият, ҳуқуқ муаммоларига ўтмишдаги озчиликнинг иродасини ифодаловчи бошқариш шаклларини тугатиб, моддий тенгсизликка чек қўйган ва хусусий мулкка барҳам бериб, умумий мулкчиликка асосланган жамиятнинг сиёсий-юридик соҳалари қандай бўлиши керак, деган масалалар сабабли эътибор қаратдилар. Паст табақа вакилларининг асрлар мобайнида ижтимоий адолатга интилишининг акси сифатида қарор топган ана шу ҳаракат таркибида бир- биридан фарқланувчи турли-туман қарашлар вужудга келди. Уларнинг баъзилари келгуси жамият амал қилишининг асосий тамойили сифатида тафаккурни, бошқалари – эркинликни, учинчилари – тенгликни ва ҳоказоларни илгари сурардилар. Томас Мор (1478-1535) инглиз гуманисти, "Утопия" асарининг муаллифи, хаёлий социализм сарчашмаларидан бири. У парламент аъзоси сифатида қирол Генрих VIII нинг молиявий кирдикорларига, унинг зулмкорлигига қарши чиқади ва бу ҳаракати билан Лондон майда буржуазияси ўртасида ҳурмат қозонади. У Генрих VIII нинг кацлери сифатида қиролнинг реформаторлик интилишларига қаршилик қилгани учун қатл қилинади. "Утопия" асарида у ўз даврининг ижтимоий ва сиёсий масалалари ҳақида фикр юритади. Бу асар диалог шаклида ёзилган бўлиб, унда расмий сиёсий қарашларни ёқлаш ва уларни инкор қилиш ўз аксини топади. Асарнинг биринчи қисмида Англия ижтимоий ҳаёти танқид қилинади, иккинчи қисмида эса хаёлий Утопия оролидаги жамият ва ҳаёт ҳақида гапирилади. Англия воқелигида шафқатсизликлар билан содир бўлган капиталнинг дастлабки тўпланишини танқид остига олган Мор уларнинг сабабчиси хусусий мулк эканлигида, ҳаётни худди Утопия оролигидагидек ташкил қилиш учун ижтимоий мулкчиликка ўтиш кераклигини таъкидлайди. Бунда ижтимоий мулкчилик, юқори даражада ташкил қилинган ишлаб чиқариш, бошқарувнинг мақсадга мувофиқлиги натижасида ижтимоий бойликларни 13

адолатли ва баравар тақсимланишига эришилган. Барча кишиларнинг ҳуқуқлари тенг ва улар меҳнат қилишлари керак. У ана шу жамиятни маърифатли подшоҳ ёрдамида яқин келажакда амалга ошириш мумкин, деб ҳисоблайди. Худди ана шу ҳолат мазкур дунёқарашнинг хаёлий бўлиб қолганлигини белгилаб берди. Унинг фикрича, жамият – бойларнинг фитнаси натижасидир. Давлат эса – уларнинг оддий қуролидир. Ундан бойлар халқни итоатда тутиб туриш, ўзларининг ғаразли мақсадларини ҳимоя қилиш учун фойдаланадилар. Улар алдов, куч ва айёрлик билан камбағалларни ўзларига бўйсундирадилар. Бу нарсаларни улар қонун ёрдамида, ҳокимиятнинг буйруғи, давлатнинг иродаси сифатида ва давлат номидан амалга оширадилар. Утопия оролида хусусий мулк йўқ. Ер – ижтимоий мулкдир. Ишлаб чиқарилган барча маҳсулот жамиятники. Уларни эса бирор бир нарса ишлаб чиқаришга ихтисослашган ҳунарманд-оилалар ишлаб чиқаради. Иш куни 6 соатдан иборат. Барча ишлайди. Утопияда муҳтожлик нималигини ҳеч ким билмайди. Бунга эса ўзига хос йўл билан эришилади. Биринчидан, барча эркак ва аёллар мажбурий равишга меҳнатга жалб қилинади. Иккинчидан, эҳтиёжларнинг энг минимал даражага қисқартирилишига эришилади, яъни ҳар қандай дабдабабозлик, тақинчоқлар, ортиқча кийим-кечак, уй-жой ва овқатланишга чек қўйилган. Шуни таъкидлаш керакки, Утопияда қуллар ҳам мавжуд. Морнинг фикрича мазкур орол одамлари учун энг ифлос ишларни бажариш уят, шунинг учун қассоблик, турли-туман чиқиндиларни чиқариш каби ишлар қуллар зиммасига юклатилган. Бундай ишларни бажаришга кўнгиллилар деярли бўлмаганлиги сабабли қулларга эҳтиёж туғилган. Ҳарбий асирлар, жазони ўтаётган жиноятчилар, бошқа давлатларда ўлимга ҳукм қилинган, аммо ўтопияликлар томонидан сотиб олинган кишилар қуллар ҳисобланишади. Қуллик авлоддан авлодга ўтмайди, уларнинг фарзандлари – озод одамлардир. Уларнинг ўзлари ҳам қулликдан озод бўлиш имкониятларига эга. 14

Морнинг Утопия давлати федеративми ёки унитарлиги унчалик аниқ акс эттирилмаган. Аммо унда боқарув тизими аниқ ифодаланган: ҳар 30 оила филарх деб аталувчи бошқарувчини сайлайди, 10 филарх эса битта протофилархни сайлайди. Махсус йиғилишда филархларнинг барчаси ёпиқ овоз бериш йўли билан давлат бошлиғини (принцепсни) сайлашади, у умрбод сайланади. Аммо у зулмкорликка интилса, уни бўшатадилар. Қолган мансабдорлар эса тажрибали кишилар бўлиб, ҳар йили сайланадилар. Муҳим ишлар принцепс, сенат ва халқ вакиллари билан биргаликда ечилади. Бундай муҳим ишлар жумласига маъмурият ишлари, хўжалик режалари, ижтимоий омборлардан ишлаб чиқарилган маҳсулотларни тарқатишни ҳисобга олиш ва ҳисобот ишлари ва бошқалар киради. Томмазо Кампанелла (1568-1639) итальян гуманисти, "Қуёш шаҳри", "Христиан монархияси ҳақида", "Черков ҳокимияти ҳақида", "Испан монархияси ҳақида" асарларининг муаллифи. У черков ҳокимияти ва оқсуяклар ҳокимиятининг бирлигини ҳимоя қилади, протестант Реформацияси ғояларини инкор қилади ва папанинг барча христианлар устидан ҳукмронлигини эълон қилади. У илоҳиёт подшоҳлигининг ерда ҳукмрон бўлишига эришиш учун кўплаб ижтимоий ўзгаришларни амалга ошириш зарурлиги ҳақидаги фикрни баён қилади, христианлик виждонига мос равишда хусусий мулк ва эксплуатацияни йўқотишга чақиради. Мордан фарқли равишда у ана шундай ҳолатга оммавий қўзғолон орқали эришиш мумкинлигига ишонади. У Калабрияда испанлар ҳукмронлигига қарши фитнага бошчилик қилади, фитна муваффақиятсизликка учрагач, у умрбод қамоққа ҳукм қилинади. Кампанелла турмада 25 йилдан ортиқроқ вақт бўлади, ўша ерда ўзининг асосий асарларини ёзади. Т.Мордан фарқли равишда у ўзига маъқул бўлмаган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий-ҳуқуқий тартиботларни тўғридан-тўғри ва очиқ танқид қилмайди. Унда қуёш шаҳар-давлатларининг ифодаси илгариги ўринга чиқади ва танқидий фикрлар ана шу фон ортига яширилган. 15

Ҳокимият тармоқлари фаолият турларига мрс келувчи уч йўналишга бўлинади. Бу фаолият турлари: биринчидан, ҳарбий ишлар, иккинчидан - илм-фан, учинчидан – аҳолини ишлаб чиқариш, уни озиқ-овқат, кийим-кечак билан таъминлаш ва тарбиялаш. Ушбу ҳокимият тармоқларини Қудрат, Донишманд, Муҳаббат деб аталувчи уч бошқарувчи ирода қилади. Уларнинг ҳар бири уч раҳбарга бошчи, улардан пастда эса яна уч мансабдор мавжуд. Ҳокимият тепасида Метафизик номли бошқарувчи туради, у ўз фуқароларидан олимлик, талант, тажриба ва амалиётда устундир. У руҳонийлик ва фуқаролик ҳокимиятларининг бошлиғи, у барча муаммоли масалаларни ҳал қилиш ҳуқуқига эга, яъни сўнгги сўз унга тегишли. Олий ҳукмронликда Метафизик илм-фан, давлатни бошқариш ишлари ва ҳоказоларда ундан кўра юксакроқ киши пайдо бўлгунча туради. Ана шундай киши пайдо бўлса, Метафизикнинг ўзи унинг фойдасига ҳукмронликдан воз кечиши керак. Метафизикка давлатни бошқаришда унинг ақлда, ташкилотчиликда, ахлоқда беназир бўлган уч ёрдамчилари: Қудрат, Донишманд, Муҳаббат ёрдамлашадилар. Ана шу тўртлик халқ иродаси билан алмаштирилмайди ва уларнинг ўзаро муносабатларига халқ таъсир қила олмайди. Бошқа барча раҳбарлар ва мансабдорлар сайлов йўли билан амал қиладилар. "Қуёш шаҳри"нинг мазмуни илк социалистик қарашлардаги бир-бири билан келиштириб бўлмайдиган икки томонни акс эттиради. Инсоннинг интеллектуал, ахлоқий сифатлари унинг жамиятдаги ўрнини аниқловчи нарсалар эканлиги ҳақидаги фикрлар доимо авторитарлик, аскетизм, алоҳида олинган киши ҳаётига эътиборсизлик билан қараш, шунга мос ташкилий ва ҳуқуқий шароитлар яратилишига бефарқлик билан ёнма-ён туради. Ана шу зиддиятларнинг бирини олиб кўрайлик: Солярийлар сиёсий жараёнларда қатнашадилар, аммо улар бунда статистлар сифатида бўладилар, чунки уларнинг овози ҳал қилувчи эмас, нари борса маслаҳат овозига эга. Барча нарсани ягона бошлиқ-руҳоний (Метафизик)ва унга ёрдамчи бўлган Қудрат, Донишманд ва Муҳаббат ҳал қиладилар. Солярийлар ҳаёти икир-чикиригача 16

аввалдан ҳал қилиб қўйилган. Фуқароларнинг барча ҳатти-ҳаракати йўналтирилган ва назорат остида. Аммо бу бир хиллик уларни зериктирмайди. Улар шунга ўрганиб қолишган. Ҳамма нарса автоматизмга келтирилган. Уларнинг уй-жойи, кийим-кечаги, фаолияти, ўйин-кулгилари ва бошқалари бир хил. Алоҳидалик, ҳар бир шахснинг қайтарилмас хислатлари, мустақилликка интилиши, фаоллиги, ўзига хос манфаат ва қизиқишлари борлиги ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. Ҳамма соҳада давлат манфаатлари устун. Шундай бўлса-да унда ижобий элементлар ҳам мавжуд. Масалан, у фаннинг катта аҳамияти, аҳоли таълими даражасининг роли, урушларга чек қўйилиши, хусусий мулкнинг тугатилиши, адолатли ва ақлга мувофиқ бошқарув ҳақида гапиради. XIX асрнинг дастлабки ўн йилликларида Ғарбий Европа мамлакатларида либералистик ҳаракат вакилларининг буржуа тартиботларини (хусусий мулкчиликни, ишбилармонлик ва конкуренция эркинлигини ва шу кабиларни) мустаҳкамлашга интилишлари билан бир қаторда ана шу жамиятни танқид остига олган А.Сен-Симон, Ш.Фурье, Р.Оуэнлар қарашлари ҳам ривожланди. Анри де Сен-Симон (1760-1825) инсоният жамияти қонуний равишда илгарилаб, юқори даражага томон тараққий қилади, деб ҳисоблаган. Бир босқичдан бошқасига, ундан учинчисига ўтиш билан жамият ўз тараққиёнинг "олтин асрига" томон боради. Антик ва феодализм даврини ўз ичига олган теологик босқич ўз ўрнини буржуа даврини ифодаловчи метафизик босқичга бўшатиб беради. Ундан сўнг кишиларнинг барча эҳтиёжларини қондирадиган, уларни бахтли яшашларини таъминлайдиган позитив (ижобий) босқич бошланади. Агар биринчи босқичда жамиятда ҳукмронлик руҳонийлар ва феодалларда, иккинчи босқичда – юристлар ва метафизикларда бўлган бўлса, учинчи босқичда у олимлар ва саноатчиларга ўтади. 17

Сен-Симон фикрича ижтимоий тараққиёт доимий жараён эмас, унда нисбатан секин ривожланиш даврлари ҳам, баъзан эса ижтимоий мувозанатни остин-устин қилиб юборадиган кескин тараққиёт пайтлари ҳам бўлади. Унинг учун ижтимоий ривожланишнинг ҳал қилувчи кучи ғоядир. Билимлар ва ахлоқий тараққиёт Сен-Симон томонидан ижтимоий прогресснинг ҳал қилувчи кучи деб талқин қилинади. Жамиятни ўзгартиришни у баъзи бир хусусий реформалардан бошлашни таклиф қилади: бойликлари авлоддан-авлодга ўтувчи кишиларни бошқаришдан четлаштириш, қишлоқ хўжалиги билан шуғулланмайдиган ер эгаларидан ерларни сотиб олиш, деҳқонлар аҳволини енгиллаштириш ва ҳ.к. Ана шундан сўнг сиёсий соҳани ўзгартиришга ўтилади: ишлаб чиқармайдиган синфлар (феодаллар ва "ўрта синфлар": юристлар, ҳарбийлар, ижарачи ер эгалари) ҳокимиятдан четлатилади ва сиёсий ҳокимият "саноатчи"ларнинг талантли вакилларига берилади. Халқ оммаси ҳеч нарсага аралашмайди, ҳамма нарса унинг учун қилинса-да у четда пассив кутиб туради. Тарихнинг позитив босқичида илгариги монархлик, ҳукумат (министрликлар) сақланиб қолади. Аммо ҳокимият янгидан ташкил топган Саноатчилар Кенгаши қўлида тўпланади. У хусусий мулкчиликни тугатиш тарафдори эмас, мазкур муносабатлар саноатчилар ассоциацияси билан уйғунлашиб кетади. Шарл Фурье (1772-1837) таълимотида ижтимоий тараққиёт хусусий мулкчилик ҳукмронлигига ва халқ оммасининг эзилишига олиб келганлиги ва уни ўзгартириш зарурияти асосланади. Хусусий мулкчилик шароитида қонунлар ва декларацияларда эълон қилинган турли ҳуқуқ ва эркинликлар аслида қоғозда қолиб кетади. Шу маънода Фурьенинг энг қимматли фикрларидан бири шуки, жамиятда энг аввало расмий равишда "меҳнат қилиш ҳуқуқи" қабул қилиниши керак ва у амалга оширилиши лозим. Чунки ана шу ҳуқуқсиз бошқа ҳуқуқлар ўз аҳамиятини йўқотади. 18

Фурьенинг фикрича халқ суверенитети ҳам, барчага тенг бўлган сайлаш ҳуқуқи ҳам, республика муассасалари ва бошқалар ҳам халқнинг азоб- уқубатларига чек қўя олмайди. Аҳвол жамият асосига ишлаб чиқарувчилар- истеъмолчилар ҳамкорлиги бўлмиш ассоциациялар (бирлашмалар) қўйилсагина кескин ўзгариши мумкин. Унинг таркибига турли ижтимоий гуруҳларнинг (мулк эгалари, пролетарийлар, эркин касб эгалари, ишчилар, деҳқонлар ва бошқалар) аъзолари кирадилар. Ассоциация тузуми – "янги хўжалик ва социетар дунё" ячейкалари – фаланга ҳисобланади. Уларнинг ҳар бирида тахминан 1600 кишидан иборат коллективлар бўлади. Фалангалар тармоғи бир хил тузилишга эга бўлади, бир-биридан мустақил бўлади ва бутун мамлакатни, қитъаларни ва ер шарини қамраб олади. Мазкур тизим барча ишлаб чиқариш воситаларини умумлаштиришни талаб қилмайди. Фалангаларда муайян шаклларда хусусий мулк, меҳнатсиз фойда олиш, мулкий тенгсизлик мавжуд бўлади. Аммо саноат ва қишлоқ хўжалиги меҳнати шакллари, хизмат соҳаси ва тарбия фаланга аъзоларига ижтимоий бойликни кўпайтириш, жамоа ва шахсий манфаатларни мувофиқлаштириш, аста секинлик билан синфий зиддиятларга барҳам бериш, ҳар кимга ўз интилишларини, имкониятларини юзага чиқариш, эркин ва дўстона яшашга имкон беради. Бу жамиятда ҳар кимнинг шахсий эркин бўлиши энг асосий талабдир. У "ҳеч қандай мажбурий Низомларнинг, ҳеч қандай монастирларча чекловларнинг бўлишига йўл қўймайди." Фалангада ўзининг зарурий нормаларига эга, албатта, аммо улар жамоа аъзоларининг барчаси билан келишилган ҳолда ишлаб чиқилади, шу маънода улар барча томонидан онгли равишда, ихтиёрий бажарилади. Фурье назаридаги фалангалар – бир-биридан мустақил бўлган ва бир-бирига боғланмаган ижтимоий муассасалардир. Улар ўз фаолиятларини мувофиқлаштириб турсаларда, бир-бири билан боғланиб ягона бир тизимни ташкил қилишмайди. Келажакда сақланиб қоладиган марказий ҳокимият ва унинг муассасалари фалангаларнинг ички ишларига аралаша олмайдилар, 19

уларни ҳимоя қилиш ёки уларни бошқариш имкониятларига эга эмаслар. Ана шу анархистик характердаги фикр Фурьенинг Янги давр объектив воқелигига очиқ қарши борганлигини кўрсатади. Роберт Оуэн (1771-1858) инглиз социалисти, 1810 йилларда капиталистик жамият шароитларида ишчилар аҳволини яхшилаш тўғрисидаги филантропик (фило, грекча –севиш, антропос - инсон), яъни камбағалларга ёрдам бериш, хайрия фаолияти олиб бориш тўғрисидаги режалари билан чиқади. Ушбу режани у Шотландиянинг Нью-Ланарк шаҳридаги тўқимачилик фабрикасида амалга оширишга уринади. Оуэн томонидан АҚШда ва Буюк Британияда ташкил қилинган коммунистик колониялар муваффақиятсизликка учради. Оуэн қарашларининг марказий бўғини – инсон характери ҳақидаги ғоядир. Унинг фикрича инсон характери индивиднинг табиий тузилиши ва уни қуршаб турган муҳитнинг ўзаро таъсири натижасидир, бу муносабатда муҳит белгиловчи рол ўйнайди. Худди шу каби, яъни жамоалар, синфлар уларни қуршаб турган турмуш кечириш ташқи шароитларининг белгиловчи таъсири остида ўзларига хос характер касб этадилар. Оуэн ўзи ишлаб чиққан инсон характери ҳақидаги ғоя орқали кишиларга тўғри йўл кўрсатяпман ва бу йўл ақлга мос ва адолатли жамиятни қуришга олиб келади, деб ишонган эди. Капиталистик муносабатлар ташқи муҳит сифатида кишиларнинг онги ва тақдирини белгилар экан, уларнинг тубанлиги ва билимсизлигининг, ахлоқнинг тубанлашувининг, очкўзлик ва нафрат руҳи ҳукмронлигининг, эҳтимолки, инсон ҳаётидаги баъзи тубанликларнинг сабабчиси сифатида, уларнинг барчаси учун ана шу муносабатлар жавобгардир. Барча ижтимоий камчиликларнинг асосий сабабчиси – хусусий мулкчиликдир. Шу маънода Р.Оуэн Сен-Симон ва Фурьедан фарқли равишда хусусий мулкчилик муносабатларига фаол ва изчил қарши чиқди. Оуэн янги жамият қуришда икки ҳолатдан қочишга умид қилади. Биринчидан, революцияни зўравонликка асосланган давлат тўнтаришига айлантириб юборишдан. Иккинчидан, инқилобни маданиятсизлик шароитида 20

саводсиз кишилар томонидан амалга оширилишидан. Унинг фикрича, зўравонлик ҳолларига йўл қўйилиши ва ижтимоий тартибсизлик шундоқ ҳам абгор бўлиб турган жамиятнинг ҳолатини янада ёмонлаштиради, инсониятни орқага тортади, нурли келажак вужудга келишини ортга суради. Инқилобни унга тайёр бўлмаган ва фақатгина синфий қасосга ташна кишилар амалга оширсалар оқибат табиий равишда ана шундай бўлади. "Мавжуд тузум ҳар қандай тубан бўлса ҳам, - дейди Оуэн, - уни ушбу масалаларда билимсиз бўлган ва қўпол кишилар қўли билан бузиб бўлмайди". Ана шу келажак жамиятига ўтиш бўлғуси коммунистик жамоалар қуриш учун етарли капиталга эга бўлган ва ижобий истаклар раҳнамолигида ҳаракат қилувчи алоҳида индивидлар ва кишилар гуруҳи томонидан амалга оширилади. Монархлар, министрлар, архиепископлар, ер эгалари, саноатчилар, умуман олганда бой ва сахий савобталаб кишилар (филантроплар), шунингдек, графликлар, ўрта ҳол кишилар ассоциациялари, фермерлар, савдогарлар, ҳунармандлар, фабрика ишчилари ана шундай кишилар бўлиши мумкин. Бу нарсанинг ҳаддан ортиқ хаёлийлиги шундай кўриниб турибди. Келажак жамиятининг энг кичик асоси, "молекуласи" – ўз-ўзини таъминловчи коммунадир. Улар миллий даражадаги федерацияларга бирлашадилар, сўнгра эса дунёвий масштабда бирлашув юз беради. Ер шарида бир вақтнинг ўзида барча учун бир хил бўлган қонунлар тўплами фаолият кўрсата бошлайди, бир хил бошқарув тартиби жорий этилади. Ер аҳолиси катта бир оилага бирлашади. Оуэн ана шундай "жамоа поселкалари" конституциясини ҳам ишлаб чиқди. Унга кўра ана шу коммуналарда 300 дан 3000 гача аъзолар бўлади, улар коллектив меҳнат, ижтимоий мулкчилик, унга кирувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларининг тенглиги асосига қурилади. Кишилар ўртасида ўзаро самимий ёрдамга асосланган муносабатлар таркиб топади. Касаллар, ногиронлар, қариялар ва меҳнатга яроқсизларга нисбатан коллектив 21

ғамхўрлик вужудга келади. Ахлоқ софлашади ва бу нарса мукофотлаш ёки жазолашнинг йўқолишига олиб келади. 22

Похожие

Инсон ва жамиятнинг маънавий хаёти

Жамият тараққиётининг ғоя, мафкуралар билан ўзаро боғлиқлиги

Гоя ва мафкура тушунчалари ва уларнинг мохияти. бунёдкор ва вайронкор гоялар. махаллийчилик, миллатчилик, диний экстремизм, диний фундаментализм

Педагогик гоялар тарихи ва таълим концепциялари

Жамиятнинг сиёсий ва хукукий тизими