Инсон ва жамиятнинг маънавий хаёти - Педагогиka - Рефераты

Инсон ва жамиятнинг маънавий хаёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124 KB

И нсон ва жамиятнинг маънавий ҳ аёти Режа: 1. Маънавиятнинг жамият ҳ аётидаги ўрни. 2. Мустақиллик ва халқимиз маънавиятининг қайта тикланиши. 3. Диннинг инсон ҳ аёти ва жамиятдаги ўрни . 4. Диний экстримизм ва фундаментализм хавфи . 1. Маънавиятнинг жамият ҳ аётидаги ўрни

Инсоният яратилибдики у мукаммалликка интилиб келади. Албатта бу ўринда маънавиятнинг, билим ва тарбиянинг ўрни беқиёсдир. Чунки инсон боласи билим ва тарбия воситасида улғаяди. Агар у билим олмаса, яхши тарбия топмаса ҳ аётда ўз ўрнини топиши даргумон. Демак, олинган билим ва тарбиянинг инсон онгида уйғунлашиб унинг турмуш тарзига айланиши инсон маънавиятини юзага келтиради. Маънавият деганда ҳ ар қандай табиий, ахлоқий, ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий билимларнинг инсон тафаккурида мужассамлашуви ва бу билимларнинг кўникма, малака ва ҳ аёт тарзларига айланиб кетиши тушунилади. Ёки бўлмаса, маънавият – инсоннинг ру ҳ иятини, ўз-ўзини англаш, диди, фаросати, адолат билан разилликни, яхшилик билан ёмонликни, гўзаллик билан хунукликни, вазминлик билан жо ҳ илликни ажрата билиш қобилиятини, ақл-заковатини, мақсад ва ғояларни қўя билиш, уларни амалга ошириш учун ҳ аракат қилиш ва интилиш сало ҳ иятидир. "Маънавиятга мазмун жиҳатидан яқин келадиган маърифат, маданият, ахлоқ, тамаддун (цивилизация) тушунчалари мавжуд. Маънавият улар орасида умумийроқ мазмун-моҳиятга эга. Гарчи бу тушунчаларнинг ҳар бири маънавият иборасидан озми-кўпми фарқ қиладиган муайян маънони англатса ҳам, кенгроқ нуқтаи назардан қараганда, улар маънавият тушунчаси доирасига киради." 1 Шундай қилиб маънавият (арабча, маънолар мажмуи) кишиларнинг фалсафий, сиёсий, ҳуқуқий, илмий, бадиий, ахлоқий, диний тасаввурлари ва тушунчалари мажмуини ташкил этади. Шу жи ҳ атдан олиб қараганда, И.А.Каримовнинг "маънавият ҳ ақида гап кетар экан, мен аввало, инсонни ру ҳ ий покланиш ва юксалишга даъват этадиган, инсон ички оламини бойитадиган, унинг иймон-иродасини, эътиқодини муста ҳ камлайдиган, виждонини ўйғотадиган қудратли ботиний кучни тасаввур қиламан", деган фикрлари му ҳ им а ҳ амиятга эгадир. 1 С.Олим. Уч буюк мезон: қонун, мафкура ва маънавият диалектикаси. "Тафаккур", 2003, № 3, 13-бет. 2

Маънавият инсоннинг онги, туйғуси, ҳ иссиёти, билими ва эътиқодида мужассамлашган ру ҳ ий сифат бўлиб, у шахс камолоти ва баркамоллигини белгилаб берувчи асосий мезонлардан бири ҳ исобланади. Чунки фуқаролари маънавий баркамол жамиятгина ижтимоий-иқтисодий жи ҳ атдан юксак чўққиларга кўтарилади. Инсон ва жамият маънавий ҳ аётининг ривожланишида ижтимоий ва индивидуал онгнинг роли каттадир. Чунки табиат ва жамиятда юз бераётган турли-туман ўзгаришлар, ҳ ар хил со ҳ алардаги янгиликлар фуқаролар онгида ўз аксини топади. Кишилар онгига таъсир этган воқеа- ҳ одисаларга нисбатан улар ўз қарашларини, фикрларини ифодалайдилар. Ана шу ифодалаш ижтимоий ва индивидуал онг ма ҳ сули сифатида намоён бўлади. Ижтимоий онг табиий ва ижтимоий воқеликнинг инъикоси, жамиятнинг муайян даврига ёки қисмига тегишли бўлган умумий ҳ ис-туйғулар, кайфиятлар, қарашлар, ғоялар, назариялар мажмуидир. Масалан, Ўзбекистон Республикаси фуқаролари мустақилликка нисбатан ўз ҳ ис-туйғулари, яъни мустақиллик туфайли юртимизда озодлик, эркинлик, демократия кенгаяётгани, одамлар руҳияти, мақсадларининг эркин баён қилиниши, долзарб муаммолар хусусида ўзларининг фикрларини айта олишларига имкониятларнинг тобора кучайиб бораётгани хусусида фикр билдирмоқдалар. Бу ижтимоий онгнинг ифода этилишидир. Индивидуал онг эса муайян гуру ҳ , элат ва миллатга мансуб бўлган айрим кишининг онги бўлиб, жамиятдаги воқелик ва реал борлиқнинг ало ҳ ида олинган шахснинг онгида акс этишидир. Ижтимоий ва индивидуал онгнинг мо ҳ ияти шундаки, жамият уларнинг мазмунига кўра ўз-ўзини англайди, ривожланиб, такомиллашиб боради. Масалан, агар жамиятимизда бирон-бир ижобий ёки салбий ҳ одиса содир бўлса, у кишилар онгига таъсир кўрсатади ва унинг онгдаги инъикоси, албатта, ҳатти-ҳаракатлар, муносабатлар, баҳолар кўринишида ана шу воқеликка қайта таъсир кўрсатади. Чунончи Ўзбекистонда диний эктремистларнинг қилмиши халқимизнинг нафратига сазовор бўлиб, 3

халқнинг фикри ижтимоий онг сифатида намоён бўлди ва экстремистларга қарши қаттиқ амалий чоралар кўрилди. Жамиятда осойишталик ўрнатилди. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Ижтимоий онгнинг тузилиши ижтимоий муносабатлар ва кишилар фаолиятининг турларига мос бўлади, баъзан улардан илгарилаб кетади, аммо, баъзан улардан ортда ҳам қолиши мумкин. Ижтимоий муносабатлар қанчалик ривожланган бўлса, кишилар фаолияти турлари ҳ ам шунча ривожланади. Иккаласи ўзаро диалектик боғлиқ бўлиб, бир-бирини бойитиб, тўлдириб боради. Воқеликни акс эттириш даражасига кўра, ижтимоий онг одатий ва назарий онгга бўлинади. Одатий онг ҳ аётий тажриба асосида вужудга келган оддий хулосалар, қарашлар мажмуидан иборат бўлиб, кишиларнинг кундалик ҳ аётидаги воқеаларни акс эттиради ва ривожлантиради. Назарий онг деганда, назариётчилар, олимлар ишлаб чиққан назарий қарашлар ва илмий билимлар тизими тушунилади. Назарий онг воқеалар мо ҳ ияти ва ривожланиш қонуниятларини акс эттириб жамият тараққиётига нисбатан тенг бўлиши ҳам, юқорида таъкидлаганимиздек, илгарилаб кетиши ҳам, ёки ортда қолиб кетиши ҳам мумкин. Ижтимоий психология ижтимоий му ҳ ит, кундалик турмуш шароитлари таъсири остида вужудга келади ва ривожланади. У муайян ижтимоий гуруҳ, элат, халқ ёки миллатнинг одатлари, урфлари, анъаналари, яшаш тарзидан келиб чиққан психологик ўзига хосликларини акс эттиради. Ижтимоий психологиянинг яна бир хусусияти шуки, унда муайян бир ҳудуддаги айнан шароитларда яшайдиган ва бир-бирига бевосита таъсир қилувчи бир неча элат, миллатларга мансуб кишиларнинг онгидаги ўхшаш хусусиятлар ҳам акс этади. Бунга баъзи миллат вакилларининг яшаб турган жойларидан кўчиб кетишгани, аммо янги жойда улар кўпинча ўз миллатдошлари томонидан тушунилмагани, у ерда чиқиштирилмагани ... ва ниҳоят уларнинг яна илгариги ҳудудга, мамлакатга қайтиб келишганига оид кўплаб мисолларни келтиришимиз мумкин. 4

Мафкура (фикрлар мажмуи) ижтимоий психологиядан фарқ қилиб муайян ижтимоий гуру ҳ , қатлам, миллат, жамият, давлат манфаатлари, орзу-истак ва мақсад-муддаолари ифодаланган ғоявий-назарий қарашлар ва уларни амалга ошириш тизими ни англатади . Унда манфаатлари ифодаланаётган куч ва қатламларнинг ўтмиши, бугунги куни ва истиқболи ўз ифодасини топади. Мамлакатимизда миллий истиқлол мафкураси худди шу вазифани бажаради. Ислом Каримов таъкидлаганидек "халқни буюк ва улуғвор мақсадлар сари бирлаштириш, мамлакатимизда яшайдиган, миллати, тили ва динидан қатъи назар, ҳ ар бир фуқарони ягона Ватан бахт-саодати учун доимо масъулият сезиб яшашга чорлаш, аждодларимизнинг беба ҳ о мероси, миллий қадрият ва анъаналаримизга муносиб бўлишга эришиш, юксак фазилатли ва комил инсонларни тарбиялаш, уларни яратувчилик ишларига даъват қилиш, шу муқаддас замин учун фидойиликни ҳ аёт мезонига айлантириш миллий истиқлол мафкурасининг бош мақсадидир." Гарчи шундай бўлса-да, Конституциямизда "ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси сифатида ўрнатилмайди", деб белгилаб қўйилган. Бу демократиянинг муҳим элементидир. Ижтимоий психология ва мафкура жамиятнинг у ёки бу даражада ривожланганлиги билан ҳ ам боғлиқ бўлиб, агар у тўғри йўлга қўйилса жамият тараққиётини тезлаштиради. Инсонларни комиллик сари етаклайди, ўз ватани, қадриятларини эъзозлашга ўргатади, шу билан бирга ватанпарварлик, юрт тинчлиги, халқ фаровондиги йўлида хизмат қилишга чорлайди. Айни пайтда ижтимоий психология ва мафкура ўзига хос хусусиятларга ҳ ам эгадир. Ижтимоий психология ижтимоий гуру ҳ лар ҳ аётини муайян ҳ ис- туйғулар, кайфиятларда бевосита акс эттирса, ижтимоий мафкура (бизда миллий истиқлол мафкураси) ижтимоий гуру ҳ лар э ҳ тиёжлари, манфаатларининг ички мо ҳ иятини, сабабини ҳ ар хил ғоялар, назариялар, таълимотлар шаклида акс эттиради. Айни пайтда мафкуранинг ўзига хослиги 5

шундаки, у вайронкор мафкура сифатида ҳ ам майдонга чиқиши мумкин. У ҳ олда у ҳ алокатли кучга айланади. Ижтимоий психология ва мафкуранинг ўзига хослиги билан бирга уларнинг умумийлик томони ҳ ам мавжуд бўлиб у жамият тараққиётига хизмат қилишида кўринади. Шунингдек улар бир-бири билан боғлиқ бўлиб, ўзаро таъсирга ҳ ам эгадир. Юксак маънавият ҳ ақида одамлар асрлардан бери орзу қилиб келадилар. Жа ҳ он тарихида юксак маънавият эгалари ни ҳ оятда кўпдир. Шунингдек маънавияти юксак бўлган жамиятда тараққиётнинг ўзига хослиги ҳ ам яққол кўринади. Масалан, Япония бунга яққол мисол бўла олади. Юксак маънавиятнинг белгиси шуки, унда илм ва билим инсоний қадриятлар ва инсоний ахлоқ билан уйғунлашади. Маънавий қашшоқлик масаласида мисоллар истаганча топилади. У оддий ахлоқ қоидаларининг бузилишидан тортиб геноцидгача боради. Атрофимизни ўраб турган нарса ва ҳ одисаларга биз ҳ ар куни, ҳ ар соатда дуч келамиз ва ундан албатта маънавий қашшоқликдан маънавий юксаклик устун эканлигининг гуво ҳ и бўламиз. Агар жамиятда маънавий қашшоқлик устун турса бундай жамият ҳ алокатга ма ҳ кумдир. Чунки маънавий қашшоқлик устун бўлган жойда инсон манқуртга айланади ва ундан ёвуз кучлар ўз ғаразли мақсадлари учун фойдаланиши осонлашади. Демак тараққиёт, яратувчанлик, ривожланиш бор экан маънавий юксаклик маънавий қашшоқлик устидан ғолиб бўлиб бораверади. Зеро, инсоннинг орзуси ҳ ам шудир. Маънавий фаолиятни такрорлаб бўлмайди. Чунки вақтни ва ҳ ар бир инсоннинг жисмоний борлиғини такрорлаб бўлмаганидек, маънавий фаолият ҳ ам бетакрордир. Инсон бугун шуғулланган маънавий фаолиятни, унинг ўзига хослиги ва бетакрор жи ҳ атларини эртага такрорлай олмайди, балки шунга ўхшаш, ундан кучлироқ ёки кучсизроқ тарзда бошқа бир нарса билан шуғулланади, чунки ҳ аётда эртанинг ҳ ам ўз ўрни бор. Шу сабабли инсон маънавий мавжудот сифатида доимо, у буни англайдими, йўқми, бундан 6

қатъи назар, ўз олдига қўйган мўлжалларига мувофиқ ҳ атти- ҳ аракат қилади, фаолият кўрсатади. Одатда, яъни нормал инсон маънавиятининг мўлжали – комилликка эришиш, баркамол инсон бўлишдир. Комил инсон - ҳ ар томонлама баркамол, юксак маънавиятли шахсдир. XXI аср бўсағасига келганда жа ҳ он тараққиётининг барча жаб ҳ аларида глобаллашув жараёнлари тезлашди. Жа ҳ онда иқтисодий, ҳ арбий тараққиёт шу қадар тезлашган пайтда маънавий омиллар таъсирининг етишмаётганлиги кўзга ташланмоқда. Бўлаётган ўзаро урушлар, жа ҳ он бозори учун талашиш, ёш ривожланаётган мамлакатлар устидан қудратли давлатлар ҳ укмронлигининг ўрнатилишига интилиш, бойлик ва дунё тўплаш учун ҳ еч қандай разилликдан қайтмаслик ҳ олатлари бунга яққол мисол бўла олади. Шу сабабли дунё тараққиёти ва маънавий омиллар уйғунлиги муаммоси долзарб масалага айланмоқда. Илғор фикрли зиёлилар ўз мамлакатлари тарихини қайтадан назардан ўтказиб, халқлари маънавий меросини тиклаш ва кўпайтириш, уни бойитиш ҳ амда одамлар қалбига сингдириб, уларни эзгуликка ва адолатга етаклаш ҳ ақида ҳ аракат бошладилар. Бундай ҳ аракатлар бир қатор мамлакатларнинг Давлат дастурларига ҳ ам киритилдилар. Жумладан, бизнинг мамлакатимиз ҳ ам ана шундай хайрли, эзгу ишларни ўз ҳ аракат дастури қилиб олган давлатлар сирасига киради. 2. Мустақиллик ва халқимиз маънавиятининг қайта тикланиши Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан кейин мамлакатни иқтисодий жи ҳ атдан ривожлантириш чораларини кўриш билан бир қаторда маънавий қадриятларимизни тиклаш, миллий ўзликни англашни тиклаш вазифасига ало ҳ ида эътибор қаратди. Чунки чор мустамлакачилиги ва мустабид шўро ҳ укмронлиги йилларида маънавий қадриятларимиз камситилган, жа ҳ онга маш ҳ ур алломаларимиз ал-Бухорий, ат-Термизий, Мотуридий, А. Ғиждувоний, Яссавий ва бошқа буюк зотлар унутилган, ҳ атто 7

Амир Темурдек буюк саркарда ҳ ам "босқинчи" ниқоби остида қора бўёқларга бўяб ташланган эди. Ундан ташқари халқимизнинг маш ҳ ур тарихий обидалари, масжидлар, мадрасалар, хонақо ҳ ларнинг кўплари бузиб ташланган, омборларга, ишхоналарга айлантирилиб, қаровсиз ҳ олга келтирилган эди. Бундан асосий мақсад халқнинг тарихини йўқотиб, ўзлигини камситиш ва унга қуллик бўйинтуруғини кийдириш ҳ амда ҳ ар томонлама тобе қилиш эди. Келгусида буюк халққа ассимиляция қилиб бутун-бутун миллатларни йўқ қилиб юборишдек манфур ният кўзланган эди. Шу сабабли буюк истиқлолнинг биринчи навбатдаги вазифаси халқимиз онгида қуллик психологиясини йўқ қилиш, унинг тарихи, ота-боболари буюк эканлигини уқтириш, ҳ еч бир халқдан кам эмаслигини улар онгига сингдириб Ўзбекистонни буюк давлатга айлантиришда халқни маънавий- ру ҳ ий жи ҳ атдан тайёрлаш бўлди. Илғор миллат ва ривожланган давлат бўлишнинг зарурий шартларидан бири бой маънавиятга эга бўлиш эканлиги англаб етилди. Шу сабабли Президент И.А.Каримов: "Маънавият – инсоннинг, халқнинг, жамиятнинг, давлатнинг куч-қудратидир. У йўқ жойда ҳ еч қачон бахт-саодат бўлмайди", деб таъкидлайди. Шу сабабли мамлакатимиз ра ҳ барияти маънавият ва маърифатни кўтариш, тарғиб қилиш, бойитиш, ҳ ар бир фуқаронинг юксак маънавий даражасини таъмин этиш йўлида катта ишларни амалга оширмоқда. Мустақиллик арафасида ҳ али собиқ Иттифоқ ҳ укм суриб турган пайтда 1990- йилдан бошлаб 21 март "Наврўз" байрами нишонланадиган кун, 1991 йил 20 июнда "Диний байрам – Қурбон ҳ айитни дам олиш куни деб эълон қилиш ҳ ақида"ги Фармонлар Президентнинг катта жасорати эди. Мустақиллик йилларида маънавий қадриятларимизни тиклаш йўлида дастлабки қадамлардан бири 1992 йил 22 мартда Ўзбекистон Президентининг "Рамазон ҳ айитини дам олиш куни деб эълон қилиш тўғрисида"ги Фармони бўлди. 8

Ўзбекистон мустақиллигини муста ҳ камлашда, истиқлол йўлида буюк давлат барпо этишда маънавият ва маърифат омилларини ҳ исобга олган ҳ олда, умуминсоний ва миллий қадриятлар уйғунлигига асосланган фуқаролик жамиятини қуриш борасидаги фикр-муло ҳ азаларни ва таклифларни эътиборга олиб 1994 йил 23 апрелда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони билан Республика "Маънавият ва маърифат" жамоатчилик маркази ташкил этилди. 1996 йил 9 сентябрдаги Президентнинг бу со ҳ адаги Фармонида ҳ ам "Маънавий-маърифий исло ҳ отлар давлат сиёсатининг асосий, устувор йўналиши деб ҳ исоблансин" дейилади. Ундан ташқари бошқа бир қатор қонуний ҳ ужжатларда, шунингдек И.Каримовнинг "Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда" асарида иккинчи устувор йўналиш – жамият маънавиятини ривожлантиришдан иборат дейилса, "Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт – пировард мақсадимиз" номли асарида маънавият со ҳ асида еттита бош вазифа аниқ кўрсатиб берилди. Шундай қилиб мустақиллик йилларида ўтган тарихан қисқа вақт ичида тилимиз, динимиз халқимизга қайтарилди. Буюк бобокалонларимизнинг номлари тикланди, маш ҳ ур тарихий обидаларимиз таъмирланди. "Авесто" сингари буюк асарлар, унутилган кўплаб илмий ёдгорликлар қайта нашр этилди. Энг му ҳ ими халқимиз онгига у ўз юртининг эгаси эканлиги, келажакни ўз кучига ишониб қуриши мумкинлиги, ҳ еч бир халқдан кам эмаслиги ғояси сингдирилди ва бу улкан ишлар давом эттирилмоқда. Лекин бу улкан ишларнинг амалга оширилиши баъзи бир мунофиқ, Ўзбекистонни мустақил, қудратли давлат сифатида кўришни ёқтирмаётган, унинг келажагидан қўрқаётган кимсаларга ёқмади. Натижада турли экстремистик кучлар динни ниқоб қилиб олиб юртимизни ўрта аср жа ҳ олатига қайтармоқчи бўлдилар. Маънавий тамойилларга экстремистларнинг қарашлари бутунлай зид эканлигини халқимиз тушунди ва уларга етарли зарбалар берилди. 9

Шарқнинг буюк маънавият ўчоғи эканлигини тарихнинг ўзи аллақачон исботлаган. "Нур Шарқдан" – бу Рим империясида кенг тарқалган мақол. Шарқда "Авесто" каби буюк асар майдонга келган пайтда Ғарб дунёси ҳ али уйқуда эканлигини айтишнинг ўзи кифоя. Лекин ўқувчи фақат ўтмиш ютуқлари билан мақтаниб яшамаслиги, Ўрта асрлардан сўнг Ғарбнинг улкан қадамлар билан ривожланганлигини ва тараққиётнинг му ҳ им омили – интеллектуал ақл эканлигини, шунинг учун ҳ ам ўқиш, яратиш устида тинмай ме ҳ нат қилиш лозимлигини тушуниши ва бунга амал қилиши зарур. Ўзбек халқи бошқа халқлар каби ўз тарихига, маънавияти ва маданиятига эга. Бу халқнинг бошқа халқлардан устунликка эришиш, ёки уларга ўз таъсирини ўтказиб "катта ака"га айланиш нияти йўқ. Президентимиз И.Каримов "Туркистон" газетаси мухбирининг саволларига берган жавобида: "Биз ўзимизни доимо мустақил миллат – ўзбек халқи сифатида ҳ ис этиб келганмиз ва бу билан фахрланамиз", - деган эди. Маш ҳ ур сайё ҳ Вамбери ўзбекларнинг "маънавий томонлари энг аввало уларнинг очиқ кўнгиллилиги, мардлиги, жиддийлиги, ҳ ақиқий туркий ҳ имматга эгалигида яққол кўзга ташланиб турибди", дейди ва ўзбеклар камгап, оғир-вазминлиги билан қўшниларидан ажралиб туришини таъкидлайди. У ўзбеклар аввал ўйлаб сўнгра гапиради ва ўз сўзларида муқим турадилар, дейди. Унинг ўзига хос характери, бошқа халқлардан ало ҳ ида ажралиб турадиган белгилари: сабр-қаноатлилиги, бағри кенглиги, чидамлилиги, толерантлиги, ме ҳ мондўстлиги, ўзга халқларни ҳ урмат қилиши ва бошқа ахлоқий жи ҳ атлари мавжуд. Шу сабабли бу халқ дунёга ал-Хоразмий, Ибн Сино, ал-Беруний, ал-Фарғоний, ал-Форобий, ал- Бухорий, Алишер Навоий, Амир Темур каби минглаб буюк сиймоларни етказиб берди. Ҳар қандай озгина саводли инсон бу халқнинг буюк келажагига умид боғласа бўлади. XXI аср – маънавият асри бўлиши шуб ҳ асиздир. Чунки инсоният ўзи қирилиб битиши учун етарли даражада оммавий қирғин қуролларини яратиб қўйди ва яна яратмоқда. Бу да ҳ шатли қуролларни маънавиятсиз инсоннинг қўлига топшириб қўйилса Ер юзига қандай офатлар келтириши мумкинлиги 10

аён. Шу сабабли ҳ ам маънавият, маънавий маданият, анъаналар, қадриятлар масаласига янгича ёндошув, халқлар дўстлигини муста ҳ камлаш, инсоф- адолатга эришув, бошқа халқлар билан ҳ исоблашиш XXI аср барқарорлигини таъминлашнинг кафолати ҳ исобланади. Жамиятнинг маънавий ҳ аётида маънавий сиёсатнинг концептуал асосларини яратишда инсонпарварлик, тараққийпарварлик, халқчиллик, ватанпарварлик ва юрт тинчлиги мезонларига таянилади. Мамлакатимизда маънавий ҳ аёт со ҳ аларида ҳозирги пайтда бажарилиши керак бўлган вазифалар қуйидагиларни ўз ичига олади: а. халқнинг маънавий-маданий меросини ўрганиш; б. шарқона ва умуминсоний қадриятлар асосида мамлакат, миллат келажагини белгилайдиган илғор ғояларни юзага чиқариш ҳамда ҳаётга татбиқ этиш; в. жамиятдаги соғлом кучлар – юксак истеъдод ва тафаккур соҳибларининг ақлий ижодий салоҳиятини Ватан истиқболи сари йўналтириш; г. миллатлараро дўстлик, ҳамжиҳатликнинг аҳамиятини, юртимизда тинчлик ва барқарорликни сақлашни, ёшларни Ватанимизнинг ҳар томонлама етук фарзандлари руҳида тарбиялаш ва уларни истиқлол ишининг фаол давомчилари бўлиб етишишларини таъминлаш; д. маданий-маърифий, ижтимоий-иқтисодий ва ҳуқуқий тараққиёт йўналишлари билан боғлиқ омилларни, миллий давлатчилик қадриятларини ўрганиш ва оммавийлаштириш; е. умумбашарий қадриятлардан фойдаланиш мақсадида мамлакат ва дунёдаги хилма-хил мафкура, эътиқод, ғояларни ўрганиш, соғлом дунёқарашни ҳамда сиёсий маданиятни шакллантириш; ж. жамоат бирлашмалари, илмий, ижодий муассаса ва ташкилотларнинг, оммавий ахборот воситаларининг ўзаро самарали ҳамкорлигини таъминлаш; з. ҳурфикрлилик, виждон ва дин эркинлигини қарор топтириш; и. жамиятнинг ахлоқий ҳаётини яхшилаш. 11

Албатта, ҳар бир жамиятнинг, халқнинг ахлоқий қоидалари, ўзига хос ҳаёт тарзи мавжуд. Бу ахлоқий ҳаёт бошқа диндаги, бошқа ҳаёт тарзидаги, демакки, бошқача қарашлардаги халқларга тўғри келмаслиги ҳ ам мумкин. Лекин барча халқлар учун умумий бўлган оддий ахлоқий қоидалар ҳ ам мавжуд. Ахлоқ – кишиларнинг яхшилик ва ёмонлик, виждон, ор-номус ва шу кабилар нуқтаи назаридан бир-бирига, оилага, Ватанга, жамиятга бўлган муносабатларида намоён бўладиган ҳ атти- ҳ аракатлар йиғиндисидир. Ахлоқ ҳ ар бир кишининг хулқини, ички дунёсини кўрсатади. Ахлоққа миллий урф- одатлар, анъаналар таъсир қилади. Ахлоқнинг юксак даражада бўлиши жамиятнинг ривожига бевосита таъсир қилади ёки аксинча. Амалий ахлоқий муносабатлар ахлоқ нормалари билан тартибга солинади, улар ҳ уқуқий нормалардан фарқ қилиб, мажбурий характерга эга эмас. Ахлоқий нормалар урф-одат, намуна кучи, жамоатчилик фикри таъсирида вужудга келади. Ахлоқий нормаларни бажариш ихтиёрий, виждонга боғлиқ. Унинг бузилишига нисбатан оммавий муносабат билдириш, жамоат иззаси қўлланилади. Ахлоқ ишонтириш, тушунтириш билан таъминланади. И.Каримов таъкидлаганидек "Ахлоқ – маънавиятнинг ўзаги". Ахлоқ маънавиятнинг амалидир. У инсоф ва адолат туйғуси, иймон ва ҳ алоллик каби тушунчалар билан боғлиқ. Ҳусайн Воиз Кошифий қуйидагиларни айтади: "Инсоннинг ахлоқсизлиги унинг ўзигагина эмас, балки ўзгаларга ҳ ам салбий таъсир қилади... Дилозорлар, номуносиб фазилатлилар, пасткаш ва разиллар, ту ҳ матчилар, хоинлар, ёлғончилар, лақмалар давр учун ҳ ам, давлат учун ҳ ам хавфли кишилардир. Ҳеч қачон одобли-ахлоқли инсон бу каби салбий фазилатларга яқин юрмаслиги керак." 3. Диннинг инсон ҳ аёти ва жамиятдаги ўрни Дин – ижтимоий-тарихий ҳ одиса бўлиб, кишилик жамияти тараққиёти жараёнида маълум босқичда пайдо бўлган ижтимоий онг шаклларидан 12

биридир. Бундай ёндошувга кўра, у муайян таълимотлар, ҳ ис-туйғулар, тоат- ибодатлар ва диний ташкилотларнинг фаолиятида намоён бўладиган олам, ҳ аёт яратилишини тасаввур қилишнинг ало ҳ ида усулидир. Диннинг мо ҳ ияти турлича изо ҳ ланса-да, унинг асосида ишонч, эътиқод туйғуси ётиши деярли барча томонидан тан олинади. Дин (арабча – ишонч, ишонмоқ) борлиқни яратувчи ва бошқарувчи, адолатнинг юксак намунаси, моддий оламга хос бўлмаган ва айни вақтда баркамолликнинг олий кўриниши сифатида тушунилувчи олий мавжудотга, яъни худога нисбатан муносабат, тасаввур, урф-одат ва маросимлар мажмуидир. Ибодат объектларига кўра – жониворларга, ру ҳ ларга, жин- алвасти, бутларга, турли ило ҳ ларга сиғинувчи диний таълимотларни фарқлаш мумкин. Миллий, этник, тил, ирқ, туғилган жойи, фуқаролик каби хусусиятларидан қатъий назар бутун ер юзи бўйлаб ёйилган жа ҳ он динларига эътиқод қилувчилар ҳақида қуйидагиларни айтиш мумкин. Христиан динига эътиқод қилувчилар миқдори 2 миллиарддан ортиқ, исломга эътиқод қилувчилар – 1,3 миллиард атрофида, буддавийликка эътиқод қилувчилар эса 700 миллион атрофида. Ҳозирги замонда ушбу динларнинг жамиятдаги ўрни жуда каттадир. Диннинг инсон ру ҳ иятига таъсири жуда кучли бўлиб, натижада диний психология вужудга келади ва у инсон онгида муста ҳ камланади. Айни пайтда дин – табиат, жамият, инсон ва унинг онги, яшашдан мақсади ҳ амда тақдири, инсониятни бевосита қуршаб олган атроф-му ҳ итдан ташқарида бўлган, уни яратган, айни замонда инсонларга бирдан-бир тўғри, ҳ ақиқий, одил ҳ аёт йўлини кўрсатадиган ва ўргатадиган ило ҳ ий қудратга ишонишни ифода этадиган қарашлар, ғоялар йиғиндиси ўлароқ диний мафкура майдонга келади. Диний онг – диний ғоялар, диний даъватлар, ақидалар, қадрият ва мақсадлар ифодаланган қарашлар натижасида юзага келади ва кишилар ҳ аётида му ҳ им ўрин тутади. Диний онги умуман онгининг "бошқа таркибий қисмларига" 13

нисбатан асосий мазмун ташкил этувчи кишиларда одатда диний эътиқод мустаҳкам бўлади. Диний эътиқод – диний ақидаларга ишониш ва унга мувофиқ амалларни тўла-тўкис бажаришдир. Ҳар бир динда унинг руҳига ва мазмунига мос кўплаб маданият обидалари мавжуддир. Диний маданият анча кенг тушунча бўлиб, у нафақат диний амалларни бажариш, балки диннинг обрусини сақлаш, эътиқодда, ҳ аётда диний талабларга амал қилиш, унинг поклигини ҳ ар қандай шароитда сақлаш ҳамдир. Диний маданиятнинг юксаклиги тасаввуф намоёндаларида яққол ўз ифодасини топган. Ҳар бир динда диний маросимлар тизими ҳам мавжуд. Улар ўша диннинг мо ҳ иятидан келиб чиқади. Жумладан, христиан динидаги маросимлар ислом динидагидан фарқ қилади. Кишилар амалий ҳ аётда бу маросимларни бажарадилар. ХХ аср охирига келиб атеистик дунёқарашни тарғиб қилган собиқ Шўро давлатининг қулаши билан, айниқса собиқ Иттифоқдан ажралиб чиққан ёш мустақил давлатларда, жумладан, бизнинг мамлакатимизда ҳам диний қадриятлар қайта тикланди ва диний онг қайта ўйғонди. Бунга сабаб жуда кўплаб масжид-мадрасаларнинг қурилиши, диний ибодат, диний амаллар учун қулай шароитнинг юзага келиши ва кўплаб диний адабиётларнинг эркин нашр қилиниши бўлди. Диннинг ижтимоий-маънавий роли кучайиб ундан фуқароларни одоб- ахлоқли қилиб тарбиялашда фойдаланиш кучайди. Ислом Каримовнинг "дин инсон ру ҳ ини поклаши, одамлар ўртасида ме ҳ р-оқибат туйғуларини муста ҳ камлаши, миллий қадрият ва анъаналарни асрашга хизмат қилиши билан ҳ ар қандай жамият ҳ аётида му ҳ им ўрин тутади. Айниқса, инсоният мураккаб тараққиёт жараёнини бошидан кечираётган ҳ озирги даврда диннинг турли халқлар ўртасида мулоқот ўрнатиш, уларни маънавий ва ру ҳ ий жи ҳ атдан яқинлаштириш, зулм ва зўравонликка қарши биргаликда курашга даъват этиш борасидаги а ҳ амияти беқиёсдир" деган сўзлари айниқса а ҳ амиятлидир. 14

Инсоният тарихидан шу нарса маълумки, дин, диний тасаввурлар билан бирга дунёвий фикр ва дунёвий турмуш тарзи ёнма-ён, тотувликда яшаб келмоқда. Ҳозирги ривожланган мамлакатларнинг кўпларида деярли шундай. 4. Диний экстримизм ва фундаментализм хавфи Диннинг жамиятдаги ўрнига эътибор берадиган бўлсак, унинг бир қатор мамлакатларда давлат сиёсатини белгилашини кўрамиз. Ҳатто баъзи давлатлар номи ҳ ам шунга бориб тақалади. Масалан, Эрон ислом республикаси ва ҳ .к. Ўзбекистон Республикасида ҳ амма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хо ҳ лаган динга эътиқод қилиш ёки ҳ еч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳ уқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди. Лекин кўпгина давлатларда ислом омилининг ўсиши билан диндан сиёсий ниқоб сифатида фойдаланиб ҳ окимиятга интилиш кучайганлигини кўрамиз. Шу сабабли илмий тилда диний экстремизм сўзи тез-тез кўзга ташланмоқда. Диний экстремизм – экстремизмнинг дин ниқобида намоён бўлиш шакли бўлиб, у мавжуд муаммоларни ҳ ал қилишда ўта кескин чора-тадбирларни, фикр- қарашларни ёқловчи назария ва амалиётни англатади. Диний экстремизм намоён бўлишига кўра ҳ удудий, минтақавий, халқаро шаклларга бўлинади. Бундай қарашлар жуда қадимий илдизларга эга бўлиб, ҳ еч қачон чегара билмаган, миллат ва ҳ удудни тан олмаган. Диний экстремизм барча динлар доирасида ривожланган. Диний экстремистлар қаерда ва қайси дин байроғи остида фаолият кўрсатишмасин, мақсади диний давлатни барпо қилиш бўлиб, бу мақсадга ўзаро низолар, ихтилофлар, қуролли тўқнашувлар орқали, яъни қон тўкиш ва зўрлик билан эришишни кўзлайдилар. Бундай ҳ аракатнинг ташаббускорлари "Ҳизбут- та ҳ рир" деб аталмиш бузғунчи, ғайриқонуний партия вакилларидир. "Ҳизбут- та ҳ рир ал-исломий" норасмий, сиёсийлашган диний партия 1953 йилда Исроилда пайдо бўлди. Унинг асосчиси Қуддус суди аъзоси Тақийиддин 15

Наба ҳ оний (1909-1979) Иорданиядаги "Мусулмон биродарлари" ташкилоти ра ҳ барларидан бири эди. Бу партияга мансуб кишилар ўзларининг қонунга хилоф ҳ атти- ҳ аракатлари билан жамиятдаги барқарор ҳ олатга салбий таъсир кўрсатишга интилмоқдалар. Ўз мо ҳ иятига кўра "Ҳизбут-та ҳ рир" партияси диний ақидапарастликнинг ошкора ифодаси бўлиб, унда диний фанатизм ва экстремизмнинг барча усуллари мавжуд. Бу усуллар фуқаролар ўртасидаги ва умуман жамиятдаги муносабатларни кескинлаштиришга қаратилгандир. Бу эса мустақилликка ҳ ам, жамият тараққиётига ҳ ам катта ғов бўлади. Экстремистик гуру ҳ ларнинг ягона мақсади ҳ окимиятни қўлга олиш бўлиб, бу йўлда улар энг жирканч усулларни қўллашдан ҳ ам тап тортмайдилар. " Фундаментализм " атамаси илк бор расмий равишда 1908 йилда АҚШнинг Калифорния штати протестантлари тузган " Христиан динининг фундаментал тушунчалари конференцияси " томонидан қўлланилиб Исонинг туғилиши , қурбон бўлиши , қайта тирилиши , иккинчи бор келиши ва китобнинг дастлабки соф ҳ олига келтирилиши каби маънолар ни ўз ичига олади . Ислом фундаментализми – соф ислом асосларига қайтиш , анъанавий ислом ақидаларига риоя қилишга қайтиш демакдир . Бир қараганда бу ижобий ҳ одисага ўхшайди , лекин ҳ аётда бунинг акси юз бермоқда . Улар исломни тобора сиёсийлаштирмоқдалар , сиёсат қуролига айлантирмоқдалар . Ислом фундаментализми асосида Мисрда биринчилардан бўлиб 1928 йилда " Ал - Ихван - ал - муслимин " ( Мусулмон биродарлиги ) номли сиёсий ҳ аракат вужудга келиб ўз ташкилотини тузди . Бу оқим ёшлар орасида Ислом фундаментализмини кенг ташвиқот қилишни бошлади. Бу ташкилотнинг асосий ғояси мусулмон бирлиги, тараққиётнинг Ислом йўли ва Ислом демократиясидир. "Ҳизбут-та ҳ рир"чилар "Демократия куфр низоми, буни ҳ аётга татбиқ қилиб бўлмайди, халифаликни тиклаш билан ҳ ақиқий исломий ҳ аётни қайтариш мумкин",- деб даъво қилади. Ва ҳҳ обийлар – динни Пайғамбаримиз (с.а.в.) давридаги "асл ҳ олати"га келтириш лозим, деган ниқоб остида ҳ аракат қилиб, шу йўлда кураш олиб борадилар. Ва ҳҳ обийликка Му ҳ аммад ибн Абдулва ҳҳ об (1703-1792) томонидан асос 16

солинган. У улуғ са ҳ обалар қабрига қўйилган сағана тошларни бузишни, қабрларни зиёрат қилмасликни, авлиёларга назр қилмасликни, тамаки чекмаслик, қа ҳ ва ичмаслик, расм чизмасликни тарғиб қилди. У ўз даъватларини ёйишда кўпроқ қиличга таянар эди ва Ибн Сауд бошчилигида Саудия Арабистонини бирлаштиришга катта ҳ исса қўшди. Ва ҳҳ обийлик таълимоти илдизи А ҳ мад ибн Ханбал (786-865), Тақиаддин ибн Таймия (1263-1328), Ибн Қаййим ( XIV аср)қарашларидан озуқа олган. Улар исломни бидъатдан тозалаш масаласини илгари сурдилар. Қуръон ва Суннадан ташқари барча таълимотларни бидъат (янгилик) санадилар. Ҳозирги даврга келиб бу ҳ аракат ҳ ар қандай халқни, ҳ ар қандай дунёвий давлатни куфрда, ширкда айблаб унга қарши курашиш қуролига айланиб қолди. Ва ҳҳ обийлар кўпчилик давлатларда яширин сиёсий фаолият билан шуғулланадилар. Ўз фаолиятига диний ҳ иссиёти кучли ёшларни тортишга ҳ аракат қиладилар, кишиларда муросасизлик, ўзгалар фикрига ҳ урматсизлик ру ҳ ини сингдиришга интиладилар. Ва ҳҳ обийлар ва "Ҳизбут-та ҳ рир" орасида катта фарқ мавжуд. Масалан, ақида масалаларида ва ҳҳ обийлар давлатни халифа бошқаришини ғоя қилиб олмайдилар. Ҳизбийлар халифалик давлатини тиклашни ғоя қилиб олиб, демократия бўлишини инкор этадилар. Улар асосан фикрий, фалсафий курашга эътиборни қаратадилар. Гарчи бу ҳаракатлар араб давлатларида пайдо бўлган бўлса-да, барча араб давлатларида уларнинг фаолияти тақиқланган. Чунки бу оқимлар исломга зид ақидаларни илгари сурмоқдалар. Дунёдаги бир қатор расмий ва норасмий ташкилотлар, жумладан, ҳ избут- та ҳ рирчилар, таблиғчилар, нурчилар, тавбачилар ва бошқа ташкилотлар ислом динини ташвиқот қилиш ниқоби билан Ўрта Осиё давлатларига ўз таъсиларини ёйишга интилмоқдалар. Лекин ислом дини арконларини оламга маш ҳ ур қилган ал-Бухорийлар, ат-Термизийлар, Мотурудтйлар юрти Ўрта Осиёга ислом динини ташвиқот қилиб ўтиришнинг ҳ ожати бормикан? Бунинг устига Ўзбекистонда динга, шу жумладан ислом дини ва диндорларга мустақилликдан кейин бутунлай янги, ҳ урмат билан муносабатда бўлиш 17

бошланди. Мамлакатда минглаб янги мачитлар қурилди, ҳ аж амалларини бажаришга кенг йўл очилди. Бу сиёсатдан барча мусулмонлар хурсанддирлар. Ўзбекистонда динга, диндорларга нисбатан давлат муносабати Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 31-моддасида белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикасида дин давлатдан ажратилган. Давлат диний ташкилотлар зиммасига ўзининг ҳ еч қандай вазифасини бажаришни юкламайди. Диний ташкилотлар давлат вазифаларини бажармайди. Таълим тизими диндан ажратилган. Шунингдек Ўзбекистон Республикасининг "Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида" (1991 йил 14 июнь, янги та ҳ рирда 1998 йил 1 май) Қонунида "виждон эркинлиги – фуқароларнинг ҳ ар қандай динга эътиқод қилиш ёки ҳ еч қандай динга эътиқод қилмасликдан иборат кафолатланган конституциявий ҳ уқуқидир" дейилади. Динга ишониш ёки ишонмаслик учун таъқиб қилинмаслик, жазоланмаслик, камситилмаслик виждон эркинлигининг амалда бўлишидир. Бирон-бир динга эътиқод қилишга мажбурлаш ҳ ам виждон эркинлигига зиддир. Виждон эркинлиги дунёвий давлат принципларидан келиб чиқади. Ушбу қонунда виждон эркинлиги ҳ уқуқи, фуқароларнинг динга муносабатидан қатъий назар тенг ҳ уқуқлилиги, диннинг давлатдан ажратилганлиги, давлат органларининг ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг диний ташкилотлар билан ўзаро муносабат борасидаги ваколатлари, таълим тизими ва дин, диний ташкилотлар мақоми, диний ўқув юртлари, диний урф-одатлар ва маросимлар, диний ташкилотлар мулки ҳ амда бошқа ҳ уқуқлари белгилаб қўйилган. Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистон хавфсизлигига диний экстремизм ислом фундаментализми хавфининг қай даражада эканлигини халқимиз ўз бошидан кечирди. 1999 йил 16 февралдаги бегуноҳ одамларнинг ўлимига олиб келган воқеаларни, кейинчалик Тошкент вилояти, Сариосиё ва Узун туманларидаги, 2004 йил Тошкентдаги июль воқеаларини унутишга ҳ еч кимнинг ҳ аққи йўқ. Ислом фундаментализмини рағбатлантирувчи ташқи омилларнинг фаолияти ҳ али тугагани йўқ. Шу сабабли мамлакатимизда диний фундаментализм 18

хавфининг олдини олиш, халқимизнинг ҳ ушёрлигини оширишга доир ишлар амалга оширилмоқда. Ўзбекистон турли динларнинг, турли маданиятларнинг ёнма-ён яшашлари, тинч-тотув, ўзаро ҳ урмат ру ҳ ида фаолият кўрсатишлари қонун билан муста ҳ кам белгилаб қўйилган. Ҳозиргача бирон диний можаро рўй бермаган. Бу нарса бошқа давлатлар учун ижобий мисол бўла олади. 19

Похожие

Европада инсон ва жамиятнинг мохияти тугрисидаги гоялар

Ислом дини ва ҳадисларнинг инсон маънавий камолотининг таркиб топишидаги ўрни

Алишер Навоий хаёти ва таьлимий ахлокий карашларида етук инсон тарбияси мазмуни , шакл ва услуби )

Жамиятнинг сиёсий ва хукукий тизими

Маънавий баркамол инсон тарбияси. Ватанпарвар-лик, инсонпарварлик ўз миллатига садоқат – шахс маънавиятининг муҳим мезонлари