Ислом дини ва ҳадисларнинг инсон маънавий камолотининг таркиб топишидаги ўрни - Педагогиka - Рефераты

Ислом дини ва ҳадисларнинг инсон маънавий камолотининг таркиб топишидаги ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

114 KB

Ислом дини ва ҳадисларнинг инсон маънавий камолотининг таркиб топишидаги ўрни Режа: 1. Ислом динида маънавий-ахлоқий тарбия. 2. Қуръони Каримда инсон камолоти масалалари. 3. Ҳадис ва ҳадис турлари. Ҳадиси Шарифда одоб-ахлоқ намуналари. 4. Муҳаддис (ҳадис тўпловчи)лар фаолияти ҳақида. 5. Тасаввуф ва тасаввуф таълимотида инсон камолоти масалалари.

Таянч сўз ва иборалар : Дин, ислом, Қуръони карим, Ҳадиси шариф, пайғамбар (сав), муҳаддис, саҳиҳ, сунна, одоб, ахлоқ, тарбия, камолот, тасаввуф, тариқат, сўфий, шариат, поклик, ҳалоллик, саҳийлик, ҳақиқат, адолат. 1. Ислом динида маънавий-ахлоқий тарбия Дин нима? Дин тушунчасига жуда кўп ва турлича таъриф берилган. Жумладан, «Ислом» энциклопедиясида: Дин (араб.) – мулк, ҳукм, ҳисоб, жазо, тадбир, бўйсуниш, итоат қилиш, ибодат, парҳез, йўл тутиш, одат қилиш, эътиқод қили шва б. Динда банданинг оллоҳга бўйсуниши, итоат қилиши, ибодати, парҳезкорлиги, оллоҳ кўрсатган йўлни тутиши, маълум ишларни одат ва эътиқод қилиш каби маънолар бор. Мусулмон уламолар динни «Соғлом ақл эгаларини уларни ўз ихтиёрларига биноан бу дунёда салоҳиятга, у дунёда нажотга элтувчи илоҳий кўрсатмалар», деб таърифлаганлар. А.Абдураҳмоновнинг «Саодатга элтувчи билим» китобида дин ҳақида қуйидаги таърифлар келтирилган: Дин –арабча сўз бўлиб, ўзбекча «ишонмоқ, танимоқ» деган маънони билдиради. Дин инсоннинг муқаддас илоҳий куч – Худо мавжудлигига асосланган онгли дунёқараши, ҳиссиёти, эътиқод қилиши ва хатти-ҳаракатлари мажмуидир. Дин комил инсонни тарбиялашда улкан қудратга эга бўлган маънавий, ахлоқий кучдир. Ислом (араб.- бўйсуниш, итоат этиш, ўзини Оллоҳ иродасига топшириш) – жаҳонда кенг тарқалган уч диндан биридир. Ислом дини одамларни тўғри йўлга солиш учун Оллоҳ томонидан юборилган таълимотдир. Ислом динининг асоси бўлмиш Қуръони

каримда ҳам ва пайғамбаримиз Муҳаммад мустафо с.а.в. нинг суннатлари бўлмиш Ҳадиси шарифда ҳам инсонларни доимо гўзал хулқли бўлишга тарғиб қилинган. Гўзал хулқларнинг натижаси, яъни чин мўмин, комил инсоннинг савобли ишлари мукофоти жаннат ва аксинча ёмон хулқларнинг, яъни мунофиқларнинг гуноҳлари натижаси дўзах эканлиги ислом динининг асосий ғоясидир. Ахлоқнинг шаклланишида ва унинг ижтимоий ўрнида диннинг аҳамияти катта. Дининг асосий мақсадларидан бири, инсондаги ёмонликнинг зарарларини баён қилиш ҳамда ёмон йўлга кириб кетганларни тўғри йўлга даъват этишдир. Исломда, унинг муқаддас китоби Қуръони Каримда ахлоқ масаласига алоҳида эътибор берилган. Исломда олижаноб ахлоқнинг энг муҳим тушунчалари таърифланиб, инсониятни уларга амал қилиш сари ундалади. Булар – эҳсон, кечиримли бўлиш, сабр-тоқат, ростгўйлик, ширинсўзлик, ота-онани, ўзидан катта ёшдагиларни ҳурмат қилиш, ор-номус, садоқат ва бошқалардир. Шу тарзда инсониятнинг бутун Амалий фаолияти яхшилик ва ёмонликка ажралади. Мусулмонлар бир-бирларини яхшилик ва олижаноб ахлоққа чақиришлари, ножўя ишлардан қайтаришлари Оллоҳ тарафидан фарз қилинган. Ислом ахлоқининг асосида ҳалоллик ва тақво ётади. Кимки, жисмоний ва маънавий пок бўлса, ундай кимса ахлоқсизлик йўлига кирмайди. Ислом динининг асоси қуйидагилар: 1) калима келтириш; 2) намоз ўқиш; 3) рўза тутиш; 4) закот бериш; 5) имконият топилса ҳаж қилиш. Шулардан биринчиси имон ва қолганлари ибодат деб эътироф этилган. Имон 7 ақидани – Оллоҳга, унинг фаришталарига,

муқаддас китобларига, пайғамбарларига, охират кунига, тақдир (яхшилик ва ёмонлик Оллоҳ иродаси билан бўлиши)га ва ўлгандан кейин тирилишга ишонишни ўз ичига олади. Ислом динининг асосчиси ва тарғиботчили пайғамбаримиз Муҳаммад ибн Абдуллоҳ с.а.в. дирлар. У киши милодий 571 йил 21 апрелда Мака шаҳрида туғилганлар ва 632 йил 8 июнда 63 ёшда Мадина шаҳрида вафот этдилар.25 ёшларида бева Ҳадичага уйланганлар, 40 ёшларида пайғамбарлик келган, 23 йил пайғамбарлик, 19 марта жиҳод, 4 марта умра ва 1 марта ҳаж қилганлар. Оталари – Абдуллоҳ, Оналари – Омина. 2. Қуръони Каримда инсон камолоти масалалари Ислом ақидаларининг, унинг ахлоқий-ҳуқуқуий тамойилларининг асосий манбаи «Қуръон»дир. Қуръон – дунё маданиятининг улкан бойлиги, барча мусулмонларнинг муқаддас китоби бўлиб, араб тилида «қироат» маъносини англатади. Қуръон 114 сурадан иборат. Қуръон кишиларни тенгликка, биродарликка, тинч-тотув яшашга, эзгуликка ундайди. Шунга кўра у катта ахлоқий қимматга эга. Қуръоннинг ахлоқий қиммати ҳақида фикр юритилар экан, унинг инсоннинг маънавий камолга етишида қай даражада муҳим ўринга эга эканлигига амин бўламиз. Шунинг учун у мана неча асрлардан бери инсониятнинг энг улуғ қадрияти сифатида эзозланиб келнмоқда. Ислом одамларни яхшиликка даъват этади, ёмонликдан

қайтаради. Инсонпарварликни тарғиб этиб, разолатни қоралайди, одоб-ахлоқ, руҳий-маънавий поклик ва етукликка, маҳнат қилишга ҳамда ер юзини обод ва гўзал этишга ундайди. У адолат, тинчлик, тенглик, эркни тараннум этади. Буни биз Қуръоннинг инсон камолотга эришишига қай даражада ўрин эгаллашини, унинг инсонга, бутун борлиққа муносабатини, турмуш тарзи ва зулқ-одоб меъёрларини таркиб топтиришда улкан аҳамиятидан ҳам билсак бўлади. Ислом мусулмонларни тараққиёт сари ундаб, инсонларни илм олишга йўллайди. Чунки, илм билан инсон шахси камолга етади, жамият тараққий этади. Оллоҳ таоло ояти каримасида «Бу сўзларни фақат олимлар тушунгайдирлар», дейилган бўлса, яна бир оятда «Билган зотлар билан билмаган кимсалар тенгми?!» дейилган. Кўриниб турибдики, Қуръонда илм олишга, илм ўрганишга ва илмли кишиларни ҳурмат қилишга даъват этилади. Зеро, илм туфайлигина инсон шахси камолотга эришиб боради. Исломда инсоннинг ақлий камолоти ва тафаккурини ривожлантиришга катта эътибор берилади. Булар илм ва ҳақиқатни далиллар билан исботлашда намоён бўлади. Қуръонда илмни ишончли далиллар билан асослаш, тақлид қилишга йўл қўймаслик масалалари талқин этилади, ҳар бир фикрни кўр-кўрона, моҳиятига етмасдан асослаш қораланади. Исломда билим, ақл инсон камолоти мезони ҳисобланиб, инсон кўриш, эшитиш, ақлни ишлатиш воситасида билиш қобилиятига эга бўлади, дейилади.

Маълумки, илм-фан тараққиёти инсоннинг ахлоқий камолга етишида катта аҳамиятга эга. Шунга кўра хулқ-одоб қоидаларини таркиб топтиришга Қуръонда асосий эътибор берилади. Ҳар бир шахснинг, жамиятнинг равнақ топишида ахлоқнинг асосий роли тасвирланади. Зеро, жамият аъзоси бўлган ҳар бир кишининг ахлоқсизлиги жамиятга қай даражада зарар етказса, яхши ахлоқли кишилар унинг равнақига шунча ҳисса қўшадилар. Қуръонда ҳар бир мўмин-мусулмон бажариши зарур бўлган яхши хулқлар инсонни ҳақиқий камолотга ундовчи инсоний фазилатлардир, деб тушунтирилади. Чунки, ислом динининг асосий мақсади ҳам ёмонликнинг олдини олиш, кишиларга ёмонликнинг ҳунук оқибатларини тушунтириш ҳамда уларни доимо тўғри йўлдан юришга чақиришдан иборатдир. Қуръонда инсонда имоннинг ўзига хос мезони саналган саҳоват, меҳмоннавозлик, жасорат, сабр ва қаноат, тўғрилик, вафодорлик ва содиқлик, садоқат, саҳийликка катта эътибор берилган. Қуръонда ота-она ҳурмати юқори ўринда туради, яна оиланинг бошқа аъзоларига, қариндошлар, етимлар, камбағаллар, қўни-қўшниларга ҳам яхшилик қилиш таъкидланади. 3. Ҳадис ва ҳадис турлари. Ҳадиси Шарифда одоб-ахлоқ намуналари

Ҳадис (араб. «хабар», «янгилик») – Муҳаммад (сав) нинг айтган сўзлари, қилган ишлари, кўрсатмалари тўғрисидаги ривоятлар. Икки қисмдан иборат бўлади: матн ва иснод. Матн – ҳадис истилоҳида санаднинг ниҳояси, яъни маънолардан ташкил топган ҳадиснинг лафзлари. Иснод (араб. – тиргак, далил, асос) – ҳар бир ҳадиснинг таркибий қисми. Иснод айтилган сўзни айтувчисига боғлашлик. Муҳаддис олимлар санад билан иснодни бир маънода қўллайдилар. Ҳадиснинг бошланишида уни биринчи бўлиб айтган ва эшитган кишидан бошлаб ҳадисларни тўпловчига қадар барча шахсларнинг исмлари Бирма-бир кўрсатиб чиқилади ва бу ҳадиснинг асоси, далили ҳасобланади. Ҳадиснинг ҳақиқий ёки сохта эканини уламолар шу илмларни таққослаш йўли билан текширган. Ҳадисни нақл қилувчи кишиларнинг яшаган йиллари ва ижобий сифатлари шартга тўғри келса, иснод тўғри, демак ҳадис ҳам тўғри деб ҳисобланган. Ҳадис икки турга бўлинади: 1. Ҳадиси Қудсий. 2. Ҳадиси Набавий. Ҳадиси Қудсий – маъноси оллоҳ таолоники бўлиб, айтилиши Русулуллоҳ (сав)дан бўлган ҳадислар. Уни Оллоҳ таоло ўз набийсига илҳом бериш, тушида кўрсатиб билдириш орқали хабар беради, Пайғамбар (ас) эса, бунинг маъносини Оллоҳ номидан, Оллоҳ таоло айтди, деб саҳобаларига етказганлар. Ҳадислар эътиборга олиниши жиҳатидан эса яна уч қисмга бўлинади: 1. Саҳиҳ. 2. Ҳасан. 3. Заиф.

Қуръони каримда барча ҳуқуқий ва ахлоқий масалалар умумий тарзда баён этилади. Уларга аниқлик киритиш ва изоҳлаб уқтириш учун Муҳаммад (сав) ўз ҳадисларини айтганлар. Бу ҳадисларни пайғамбарнинг сафдошлари ёдда сақлашга ҳаракат қиларди. Расулуллоҳ (сав) ҳаётлик чоғларида саҳобаларнинг Қуръони каримга ҳадисларни аралаштириб юборишларидан қўрқиб, ҳадисларни ёзишдан қайтарар эдилар. Расулуллоҳ (сав) вафотларидан кейин ҳадисларни нақл қилиш одат тусига кирди. Шу муносабат билан Пайғамбаримиз (сав) ҳадисларига бегона сўзлар аралашиб қолишидан ва ҳадис нақл қилувчи саҳобалар вафот этишлари билан ҳадис зое бўлишидан қўрқиб, уни ёзма шаклда тўплай бошладилар. Ҳадисларда инсоннинг камолга етиши учун талаб этиладиган инсоний фазилатлар акс эттирилган бўлиб, булар меҳр-оқибат кўрсатиш, саҳийлик, очиқ кўнгиллилик, ота-она ва катталарга, қариндошларга ғамхўрлик, ҳурмат, фақир-бечораларга мурувват, ватанга муҳаббат, меҳнат ва касб-ҳунарни улуғлаш, ҳалоллик, поклик, ўзаро дўст, тинч-тотув бўлиш ва бошқалардан иборатдир. Бундан ташқари, инсоннинг ўзини ёмон иллатлардан тийиш, яхшилик сари интилиш кераклиги борасидаги панд-насиҳатлар ҳам ўз ифодасини топганки, буларнинг барча Қуръони карим кўрсатмаларидан келиб чиқади ва комил инсонни шакллантириш мезони саналади. Пайғамбаримиз Муҳаммад с.а.в. дўст-биродарларига қуйидаги ўгитларни айтганлар, ушбу ўгитларда ҳам одоб-ахлоқнинг яққол намунасини сезишимиз мумкин:

1. Сиз ёлғиз тангри – ягона Аллоҳга сиғининг. 2. Ота-онангизга ҳамиша меҳрибон бўлинг. 3. Қариндош-уруғларга ёрдамлашинг, бева-бечоралар ва мусофирларга мададкор бўлинг. 4. Хасис бўлманг, лекин исрофгарликка ҳам йўл қўйманг. 5. Болаларингизни фақирлик туфайли ўлдирманг (меҳнат қилиб, уларни боқинг). 6. Хаёсиз, ахлоқсиз бўлманг. 7. Бекор-беҳудага қон тўкманг. 8. Етим-есирларнинг моли ва пулига кўз тикманг. 9. Тоат-иботадни канда қилманг. 10. Савдогар бўлсангиз тўғри ўлчаб тўғри тортинг. 11. Эшитган ҳар гапга кўр-кўрона ишонаверманг. 12. Такаббур, шуҳратпараст ва мақтанчоқ бўлманг. 1 Ҳадисларда инсоннинг маънавий камолоти мезони, унинг тафаккур доираси, дунёқарашининг кенглиги, илмий билимларни қай даражада эгаллагани, ўз билими билан атрофдагиларга, жамиятга фойда келтирувчи шахс бўлиб етишишида муҳим омил – билим деб кўрсатилади. Ҳадисдан намуналар Мўмин кишида қуйидаги икки хислат бўлмаслиги керак: бахиллик ва ахлоқсизлик . Савобли иш қилганингизда хурсанд бўлсангиз, гуноҳ иш қилганингизда хафа бўлсанги, демак, сиз ҳақиқий мўминдирсиз. 1 Ызбек педагогикаси антологияси. Т., 1995, 50-бет

Учрашганда қайси бирларингиз биринчи бўлиб салом берсангиз, ўша одам Тангрига ҳам итоатлироқдир. Имоннинг афзали – сабр ва кенг қалбли бўлишдир. Тангри сахийдир, сахийларни дўст тутади. Ахлоқи олий кишиларни ёқтириб, ахлоқсизларни ёқтирмайди. Мўминларнинг бир-бирларида олтита ҳақлари бор: салом бериш, чақирса бориш, аксирса жавоб айтиш, маслаҳат сўраса бериш, касал бўлса бориб кўриш, ўлса бориб дафнига қатнашиш. Кишидаги энг ёмон хислат ўта бахиллик ва ўта қўрқоқликдир. Гарчи Хитойда бўлса ҳам илмга интилинглар, чунки илм олишга ҳаракат қилиш ҳар бир мўминга фарздир. Садақанинг афзали мўмин киши илм ўрганиб, сўнг бошқа мўмин биродарларига ҳам ўргатишидир. 1 Кимки илм олган бўлса, пайғамбар алайҳиссаломдан тўлиқ мерос олибдир. Кимки илм истаб қадам қўйса, Оллоҳ таоло унга жаннат йўлини осон қилғай. Уламолар илм ўргатишга, илм тарқатишга киришсинлар, билмаганларга ўргатсинлар, зеро илм сир тутилмас экан, ҳалокатга учрамайди! 2 4. Муҳаддис (ҳадис тўпловчи)лар фаолияти ҳақида Ҳадис илми билан шуғулланувчи олимни муҳаддис деймиз. Муҳаддислар, асосан, аҳдисни Пайғамбари (сав)дан қайси йўллар 1 Ызбек педагогикаси антологияси. Т., 1995, 55-бет. 2 Абу Абдуллощ Мущаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-жомиъ ас-сащищ. Щадис. 1. Т.: 1991, 32-41 бетлар.

билан, кимлар орқали ривоят қилиниб ўзларигача етиб келганини аниқлайдиган олимлардир. Улар бу улкан масъулитли ишни амалга оширишдажуда ҳам аниқ ва ишончли йўлларни танлашган. «Ҳадис» ва «суннат» сўзлари муҳаддислар ўртасида бир маънода қўлланилиб, жаноб Пайғамбаримизнинг айтган сўзлари, феъл-аторлари, ахлоқлари, тақдирлари ва пайғамбарликка қадар бўлгн ҳамда пайғамбарлик йилларидаги сийратларини, яъни ҳаёт йўлларини англатади. Расулуллоҳ (сав)нинг турли шаротларда шариат аҳкомларига оид айтган сўзлари ҳам ҳадис бўлиб, феъл- атфорлари эса ул зот қилган ва соҳобалар тарафидан нақл этилган амаллардир. Саҳобаларнинг Пайғамбаримиз маъқуллаган сўзлари ва хатти-ҳаракатлари тақрир дейилиб, улар шаръийлик ҳуқуқига эгадир. Зеро, жаноб Расулуллоҳ шариатга хилоф нарсаларни ҳеч қачон маъқуллаган эмаслар! Ҳадислар жаноб Расулуллоҳнинг ҳаётликларида жамланган эмас эди. Чунки, жаноб Пайғамбаримиз саҳобаларига «Мендан Қуръони Кариймдан бўлак ҳеч нарсани ёзиб олманглар, агар кимки бирор нарса ёзиб олган бўлса, уни йўқ қилсин!» - дер эдилар. Бундан албатта Пайғамбаримиз ҳаётликларида ҳадислар мутлақо ёзиб борилмаган, деган хулоса келиб чиқмайди. Чунки, баъзи ҳолларда Пайғамбаримизнинг ўзлари саҳобаларга мол-ҳоллардан олинадиган закот миқдори ҳақида жойлардаги ҳокимларга ёзиб юборишни амр қилганлар. Шунингдек, айрим саҳобаларга ўз шахсий мақсадлари учун ҳадисларни қайд қилиб боришга ижозат ҳам берилган эди. Абдуллоҳ ибн Амир ибн Анас, Али бин Абу Толиб ва бошқалар тўплаган ҳадислар бунга далилдир. Дастлабки

ҳадис тўпламлари тўғри (саҳиҳ) бўлган. Аммо, кейинчалик, миллий-сиёсий ихтилофлар, динга фойда келтириш мақсадида Пайғамбаримиз номларидан ёлғон ҳадислар тўқиш, фиқҳ ва илми калом соҳасидаги зиддиятлар, амир ва ҳокимларга ҳушомадгўйлик оқибатида кўплаб ишонарсиз ҳадислар ҳам юзага келган. Ана шундай бир шароитда ўзларирининг бутун билим ва ҳаётларини тўғри ҳадисларни аниқлаб, жамлашдек эзгу ишга сарфлашни ўзларига мақсад қилиб қўйган муҳаддислар пайдо бўлди. Бу борада илк қАдам қўйган шахс – халифа Умар ибн Абдулазиз бўлди. У жойлардаги ўз ноибларига Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳадисларини жамлашни амр қилди. Биринчи ҳадис китобини Ибн Шиҳоб аз-Зуҳрий ёздилар. Ундан кейин бирин-кетин кўплаб ҳадис тўпламлари тасниф этила бошлади. Бироқ, Ибн Шиҳоб аз-Зуҳрий ва у кишидан кейинги муҳаддисларнинг ҳадис тўпламлари муайян тартибга солинмаган, бобларга ажратилмаган бўлиб, уларда Пайғамбаримиз ҳадислари саҳобалар ва тобеинларнинг фатволари билан чалкаштириб юборилган эди. Хижрий 3-аср, дарҳақиқат, илми ҳадис учун олтин давр бўлди. Бу даврда ҳадис таълиф этиш соҳасида «муснад», «саҳиҳ» ва «суннан» деб аталмиш турли йўналишлар вужудга келлди. 1) «Муснад» йўналишида тасниф этилган тўпламларда турли мавзудаги ҳадислар бир жойда келтирилиб, улар ҳадис ривоят қилувчи саҳобаларнинг ислом динини қабул қилган вақтига кўра ёки алифбо тартибида жойлаштирилган. Абдуллоҳ ибн Мусо, Имом Аҳмад ибн Ҳанбалнинг ҳадис китоблари ана шу йўналишга мансубдир.

2) «Саҳиҳ» йўналишига буюк муҳаддис Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий асос солганлар. Бу йўналишда таълиф этилган тўпламларга фақат тўғри, ишонарли ҳадислар киритилган. 3) «Суннан» йўналишидаги тўпламларда эса, тўғри, ишонарли ҳадислар билан бир қаторда «заиф» ҳадислар ҳам келтирилган. Абу Довуд, Исо ат-Термизий, ан-Насоий, Ибн Можанинг муаллафотлари ана шу йўналишга мансубдир. Мувароуннаҳрда биринчи бўлиб ҳадис тўплами таълиф этган муҳаддис – Имом Абдуллоҳ ибн Муборак ал-Марвазийдирлар. Бундан ташқари ватандошларимиздан Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ал- Марвазий, Исҳоқ ибн Раҳовайҳ ал-Марвазий, Имом ал-Ҳайсам ибн Кулайб аш-Шоший, Абу Бакр Аҳмад ибн Муҳаммад ал-Баракотий, Иброҳим ибн Маъқил ан-Насафий, Наъима ибн Ҳаммод ал- Марвазий, Хофиз ал-Хоразмий, Жамолуддин ан-Насафий, Имом Абулҳасан Аҳмад ибн Муҳаммад ас-Самарқандий ва бошқалар ҳам ҳадис тўпламлари тасниф этишган. Иккинчи – «саҳиҳ» йўналишининг асосчиси, ислом оламида энг етук ва машҳур муҳаддис Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий ҳижрий 194-йилда Бухорода таваллуд топганлар. Ўн ёшга тўлмасларидан илми ҳадис ўрганмоққа киришганлар. Ўн олти ёшларида оналари ва акалари билан бирга ҳажга бориб, тўрт йил Маккада яшаганлар. Сўнг, Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳадиси шарифларини тўплаб тартибга солмоқ ниятида бир қанча ислом мамлакатларини кезиб, шайху уламолардан кўплаб ҳадислар ёзиб олганлар. Жами – 600

минг ҳадис тўплаб, шундан 100 синг «саҳиҳ» ва 200 минг «ғайри саҳиҳ» ҳадисларни ёд олганлар. Ҳадис илми бобида қуввату иқтидорлари бениҳоят ортиб, ислом оламида катта ҳурмат қозонганлар. Минглаб шогирдлар етиштирганлар. Муслим ибн Ҳажжож, Исо ат-Термизий, ан-Насоий, Абу Зуръа, Юсуф ал- Фаробий, Абу Бакр ибн Ҳузайма каби машҳур муҳаддислар шулар жумласидандир. Имом Бухорий, она юртлари Бухорога қайтиб келгач, ҳадис илмини тарғиб этишга киришадилар. Аммо, ул зотнинг бошлаган бу саъйу ҳаракатлари ҳукмдорга хуш келмайди, шул боисдан Бухорони тарк этиб, Самарқанд яқинидаги Хартанг қишлоғига равона бўладилар ва ўша ерда истиқомат қилиб қоладилар. Ҳижрий 256-йили Рамазон ҳайити куни 62 ёшда вафот этадилар ваш у ернинг ўзига дафн қилинадилар. Имом Бухорийнинг «Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ» («Ишонарли тўплам») деб номланган 4 жилддан иборат ҳадислар тўплами ислом оламидаги бошқа муҳаддислар тузган ҳадис тўпламлари орасида энг ишонарли ва мукаммалидир. Тўпламда Пайғамбар (сав) ҳадисларидан ташқари, фиқҳ (ислом ҳуқуқшунослиги), ислом маросимчилиги, ахлоқ-одоб, таълим-тарбия ҳамда ўша давр тарихи ва этнографиясига доир маълумотлар ҳам мавжуд. Унга 600 минг ҳадисдан фақат 7275 та энг «саҳиҳ» ҳадислар киритилган. Мазкур тўплам Миср ва бошқа бир қанча мамлакатларда жуда кўп марта Чоп этилган, унга йирик уламолар томонидан шарҳлар битилган. 5. Тасаввуф ва тасаввуф таълимотида инсон камолоти масалалари

Тасаввуф, суфийлик – исломда инсоннинг руҳий дунёси тўғрисидаги қараш. Тасаввуф узоқ асрлар давомида халқимиз маънавиятини бойитишга хизмат қилиб келган. Инсоннинг руҳий- ахлоқий покланиши, илоҳий муҳаббат билан юксалиб бориш бу таълимотнинг асосий ғояларидир. Шу боис тасаввуф чуқур инсонпарварлик ғоялари билан омухта бўлиб, ҳақиқат талабида юрган одамлар қалбига йўл топди, одамларнинг поклик, абадий ҳаёт, кўнгил ҳуррияти ҳақидаги орзуларини ифодалаб келди. Халқимиз суфий дарвешларга ҳурмат-эҳтиром орқали Аллоҳ таолога, унинг инсонни улуғлаган қудрати ва файзу футуҳига эътиқодларини изҳор этганлар. Шайхларнинг кароматлари, сўзлари ва сийрату сурати юксак ахлоқ ва илоҳий муқаддаслик намунаси сифатида қабул қилинган. Тасаввуф шайхлари халқнинг маънавий раҳбарлари, руҳоний мураббий сифатида майдонга чиқиб, пайғамбар фаолияти, ҳолатларини давом эттириша жазм этганлар. Улуғ суфий ва шоир Фаридиддин Аттор ўзининг «Тазкиратул авлиё» асари муқаддимасида қайд этадики, авлиёларнинг сўзи киши қалбининг малҳами ва руҳининг қувватидир. Кимки авлиё сўзини дилига жо этса, у Қуръон ва Ҳадислар мағзига эшик очади, ўзининг ҳолати, ахлоқини, қилаётган ишларининг яхши- ёмонлигини ўйлайдиган бўлиб қолади ва ҳаёт, охират, инсонийлик тўғрисида мулоҳаза юритиб, ички оламини тартибга солади. Суфийлик бутун Шарқ маънавий ҳаётида комил инсон ҳақидаги ғояларнинг шаклланишида муҳим рол ўйнади. Суфийлик мусулмон Шарқи халқларининг кўп асрлик маънавия ҳаётининг

ғоявий асосини белгилаб берган таълимот бўлиб майдонга чиқди. У илоҳий поклик ва инсоний гўзалликни идрок этиш йўли, ҳақ ва ҳақиқатни ҳимоя этиш воситаси бўлиб хизмат қилди. Суфийлар инсон маънавий-руҳий комилликка эришиш йўлида тўрт босқични ўтиши керак, деб ҳисоблайдилар: Биринчиси – шариат . Шариат қонун-қоидаларига қатъий амал қилиш, чунки шариат қонун бўлиб, бу қонун – вужудни ва қалбни тарбиялайди. Икккинчиси – тариқат – нафсни тийиш, маънавий муҳаббатни чуқурлаштириб, Худо тўғрисида ўйлаш, яъни тариқат кўнгилни поклаб, руҳни нурлантирувчи фаолият. Учинчиси – маърифат – ҳамма нарсанинг, бутун борлиқнинг асоси – Худо эканлигини англаш. Бунда одам унинг барча кибру ҳаво, манманлик, шон-шуҳрат бемаъни бўлиб кўринади. Шунда у ориф, яъни билимли, худони таниган бўлади. Тўртинчиси – ҳақиқат – бунда суфий худонинг даргоҳига эришади, Аллоҳнинг васлига етади, Аллоҳ розилигига эришади. Суфийларнинг энг олий мақсади ҳам шудир. Суфийлик кўп қиррали оқим бўлиб, «соф», «ягона» суфийлик ҳеч қачон бўлмаган. У турли кўринишларда, оқимлар тарзида намоён бўлмаган. Аммо ҳар бири ҳам инсон камолоти муаммосига турлича ёндашиб, уни ўз йўли, қарашлари орқали талқин этган. Шунга кўра тадқиқотчилар суфийликни уч оқимга мансуб деб биладилар. 1-оқим Мансур Ҳаллож, Фаридиддин Аттор, Жалолиддин Румийларга мансуб бўлган оқим.

2-оқим га мансуб суфийлар биринчи оқим намоёндалари қарашларини қабул қилган, аммо уларни ислом дини тартиб- қоидаларига мослаштирган. Бу оқимнинг энг машҳур назариётчиси Зайниддин бинни Муҳаммад Имом Ғаззолий (1058-1111), Аҳмад Яссавий (1041-1166)лардир. 3-оқим Нақшбандия таълимоти билан боғлиқ. Бу оқим XIII асрнинг охирларида шакллана бориб, XIV - XV асрларда Марказий Осиёда кенг ривожланган. Нақшбандия тариқати тасаввуф оқимлари ичида энг охирги, такомиллашган тариқатдирким унинг асосчиси Хожа Бахоуддин Нақшбанддир. Нақшбандия тариқатининг асосий ғояларидан бири, маълумки, «Дил ба ёру даст ба кор», яъни ҳар доим инсон қандай дунёвий иш билан банд бўлмасин, дилида Аллоҳни ёд этиб, зинҳор уни утунмаслиги керак. Нақшбандия ўзидан олдинги тариқатлардан бевосита ҳаётга яқинлиги билан ажралиб туради. У тасаввуфдаги илгари ўта қаттиқ оқимни юмшатиб, мўътадиллаштирди. Бу тариқат касбу кор кишиларига жуда мос келади. Чунки бундай кишилар тирикчилигидан воз кечиб, фақат тариқат билан машғул бўлсалар, ҳеч ким уларга ўз-ўзидан бир бурда нон бермайди. Нақшбандия тариқатининг таркидунчилик қилмай, дунёвий ишлардан юз угирмай туриб ҳам Аллоҳга етишиш мумкинлигини кўрсатиб берганлиги Ислом оламида унинг мавқеини ошириб жаҳон узра кенг тарқалишига сабаб бўлди. Баҳоуддин Нақшбанд даврларидан бошлаб мавқеи орта борган бу тариқатнинг шуҳрати жаҳонни тутди. XV асрда яшаб ўтган машҳур шайхлардан бири –

Хожа Убайдуллоҳ Ахрор Валий, тасаввуф адабиётининг йирик намояндалари Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоий ҳам бевосита Нақшбандия тариқатининг вакиллари эдилар.

Похожие

Инсон ва жамиятнинг маънавий хаёти

VII-VIII асрларда Мовароуннаҳрда маданият ва педагогиканинг яратилиши

Шарк педагогик талимоти (Юсуф Хос Хожиб)

Педагогика тарихининг методологик асоси

Кадриятлар, уларнинг жамият хаетидаги урни