VII-VIII асрларда Мовароуннаҳрда маданият ва педагогиканинг яратилиши - Педагогиka - Рефераты

VII-VIII асрларда Мовароуннаҳрда маданият ва педагогиканинг яратилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

229 KB

VII-VIII асрларда Мовароуннаҳрда маданият ва педагогиканинг яратилиши Режа: 1. Халқ оғзаки ижодиётида таълим ва тарбия 2. Ислом динида баркамоллик ғояси 3. Зардуштийлик дини ҳақида 4. «Авесто»нинг яратилиши 5. «Қуръони Карим»да ифодаланган тарбиявий ғоялар 6. Пайғамбаримиз Муҳаммад Алайҳиссалом инсон тарбияси ҳақида 7. Ҳадис илми ва унинг тарбиявий аҳамияти 8. Ҳадисшунослик ва таълим-тарбия 9. Ҳадис илмининг ривожланишида Имом-ал 10. Бухорийнинг ўрни 11. Имом-ал Бухорий ҳадислари, уларнинг таҳлили 12. Имом-ат Термизийнинг ҳадислари ва уларнинг аҳамияти

Халқ оғзаки ижодиётида таълим ва тарбия Халқимиз ўз тарихий-ижтимоий тараққиёти мобайнида бой оғзаки ижодий мерос яратган. Халқ оғзаки ижодиётида таълим-тарбияга оид илғор педагогик фикрлар илгари сурилган. Халқ оғзаки ижодиёти асрлар бўйи меҳнат жараёнида инсонни орзуси негизида шаклланиб борган, баркамол инсонга қаратилган халқ оғзаки ва ёзма ёдгорликларида, яъни эртак, достон, қўшиқ, топишмоқ, тез айтиш, масал, матал, мақол, ривоят ва ҳикоятларда ўз аксини топган. Халқ оғзаки ижодиёти аста-секин кенг тус олиб, ривожланиб борган. Натижада ҳар бир инсонда педагогик маданият ва меросга ихлос ва интилиш вужудга келган ва унга а м а л қилина бошланган. Халқ оғзаки ижодиётида аввало комил инсон учун илм ва ҳунар зарурлиги таъкидланади. Маълумки, ота-боболаримиз қадим замонлардан яхшиликн и ёмонликка, маърифатни жаҳолатга, нурни зулматга қарама-қарши қўйиб, ҳамиша маърифату зиёни, адолату эзгуликни олқишлаб келган. «Девону луғотит турк» китобидаги шеър ларда бахиллик, мол-дунёга ҳирс қўйиш, ўзи оч бўла туриб, сахийлик қиламан дейиш, ғирромлик ва ҳоказолар қаттиқ қо раланган, ота-она, қўни-қўшниларнинг панду-насиҳатларига қулоқ солиш, оғиздан ёмон сўзлар чиқармаслик, доимо камтар, ғамгинларнинг дардига малҳам бўлишга ундалган: Хуллас, Маҳмуд Қошғарийнинг девонида ота-боболаримиз нинг инсон хулқи, одоби, хатти-ҳаракати, турмушдаги уриниш ларига доир жуда кўп панд- насиҳатлар, маърифий фикрлар мужассамланган. Марказий Осиё халқларининг дастлабки ёзма ёдгорликла рида, масалан, «Авесто»да аждодларимизнинг қадимги ахло қий-дидактик қарашлари, таълим- тарбия ҳақидаги фикрлари у ёки бу даражада ўз аксини топган. «Авесто» таълимотига кўра, икки куч: яхшилик (яхшилик кучларига Ахура Мазда) ва ёмонлик (ёмонлик кучлари Ангра Манью) мавжуд бўлиб, улар бир-бирларига абадий муроса сиздирлар. Яхшилик кучларида инсонларни

юксак фазилатла рига асосланиб жисмоний, ахлоқий, ақлий, табиатни ҳимоя қилиш каби гўзалликка доир жуда кўп муаммолар мужас самлашган. Жумладан, зардушт муножотларида Яздондан ерда деҳқончилигу- чорвачиликни ривожлантириш учун киши ларнинг бақувват бўлишини таъминлаши илтижо қи линган, яхши иш, яхши хулқ, яхши одат уларда барқарор бў лиши тиланган. «Авесто»да оила гигиенаси, атроф муҳитни, аҳоли яшайди ган жойларни тоза тутиш, кўча, ҳовли, сув ҳавзалари, ариқ ва чашмаларни ифлос қилмаслик ҳақида махсус боблар мавжуд. Чунончи, кўча эшиги ёнига ахлат тўплаб қўйган хонадон соҳибига жамоанинг ҳукми билан 25 дарра, ҳовуз ёки чашмадан нопок кўза ёки челакда сув олган шахсга 5 дарра урилган. Сувнинг устига уч марта ёмғир ёғиб ўтгач, у олдингидек одам ва ҳайвонлар ичадиган сувга айланади, деб ҳисобланган. Ерни ифлос қилган, уни асраш қоидаларини бузган шахслар «400 марта қамчи уриш» жазосига маҳкум этилган. «Авесто»да беморларни даволашнинг турли усули кўрса тилган. Улардан оила, шахсий гигиена, ҳамда қиз ва ўғил бо лаларни парваришлаш, тарбиялаш қоидалари ҳақидаги фикр- мулоҳазалар ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Туркий халқлар тарихи, маданияти, тили, ёзуви ва адабиё тини ўрганиш учун энг нодир манба - Ўрхун-Энасой ёзуви ёд горликлари қадимги аждодларимизнинг таълим-тарбия ҳа қидаги фикрлари тарихини ўрганишда ҳам муҳим аҳамиятга эга. Улар орасида «Тўнюқуқ битиги» (712 -716 йилларда ёзилган) ҳамда «Кул Тегин битиги» (732 йилда ёзилган) ай ниқса қимматлидир. Ҳар икки битик-тахта тошларга ўйиб ёзилган ва қабрлар устига ёдгорлик сифатида ўрнатилган. Мазкур ёдгорликларда, бир томондан, бизга турк ҳоқон лигининг пайдо бўлиши, мустаҳкамланиши, атрофдаги элат лардан ҳимоя қилиниши, ҳудудини кенгайтириш учун олиб бо рилган курашлар ҳақида батафсил маълумотлар бор. Ана шу жангу жадалларнинг тафсилотларида халқнинг ҳамжиҳатлиги, бирлиги, жўмардлик фазилатлари ёритилган бўлиб,

кишиларни жасоратга, Ватан йўлида фидойилик кўрсатишга чақирилган. Тўнюқуқ фаолияти ҳушёрликка, тадбиркорликка, билимдон ликка: эл-юрт учун, Ватан ҳимояси учун жонини фидо қилиш га чақирса, Кул Тегиннинг ҳаёти, мустақилликни, марказий ҳокимиятнинг бутунлигини сақлаб қолиш йўлидаги шижоати ва матонати ватанпарварлик ҳиссини тарбиялайди. Мазкур би тиклардаги «Илмсиз кишининг сўзига ишониб, унга яқинлашиб кўп киши ўлди», «Эй, дунёгагина қарайдиган, кўзига фақаг мол-мулк кўринадиган беклар, сизлар гумроҳсизлар», «Ундан кейин тангрим ёрлақасин, бахтим бор учун, насиба бор учун, ўлаётган халқни тирилтириб, тарбият қилдим, яланғоч халқни кийимлик қилдим, камбағал халқни бой қилдим» каби жумлал ар ҳамон ўзининг тарбиявий аҳамиятини сақлаб келмоқда. Умуман, Ўрхун-Энасой ёзувларида туркий халқларнинг ўзи га хос жасурлиги, матонати, ер юзида яхшилик уруғини кўпай тириш, юртининг осойишталиги йўлидаги фидойилиги сезилиб туради. Ислом динида баркамоллик ғояси VIII асрда Марказий Осиё а р а б халифалиги томонидан бо сиб олинди ва бу ердаги халқларга ислом динини зўрлик билан қабул қилдирди. Марказий Осиё ерларини эгаллаш ҳаракати 704 йилда Қутайба ибн Муслим Хуросон ноиби этиб тайинланганидан сўнг авж олди. У 705 йилдан бошлаб Марказий Осиё ҳудудига бос тириб кириб, бирин-кетин Бухоро, Самарқанд, Сўғд, Фарғона, Сирдарё ва Еттисув вилоятларини эгаллади. Арабларнинг яша ши учун Афросиёб қисман бўшатиб берилди. Араб зодагонлари катта- катта ўлжалар талаб қилиб, халқни анчагина оғир аҳволга солди. Арабларнинг исломчилик сиёсати хусусан, халқ ўртасида ислом динини ёйиш ва унга итоат эттиришда кўпроқ намоён бўлди. Араб босқинчилари ислом динини тарқатиш учун халққа солиқларни жорий этдилар. Одамлар ўз дарома дининг ўндан бир қисмини уларга солиқ сифатида тўлашга мажбур бўлдилар.

Араблар Марказий Осиёда кўз кўриб, қулоқ эшитмаган ёвузликларни амалга оширдилар. Шулар ҳақида Беруний «Осорул боқия...» номли асарида жуда кўп ва аниқ маълумот ларни ёзган. Араблар Марказий Осиё халқларини ислом динига бўйсун дириш мақсадида уларни а р а б тилида ўқиш ва ёзишга мажбур этган, деярли ҳар бир хонадонда биттадан араб оиласини жойлаштирган. Бундай оилалар ўша хонадонда унинг эгаси ва фарзандлари а р а б тилини ва ислом дини ибодатларини тўла ўргангунича яшаган. Араблар ташкил этган масжид ва мадрасаларда асосан «Қуръони Карим», «Аш Шурут», «Ҳафтияк», «Ақоид» каби китоблар мутолаа қилинган. «Ақоид» рисоласи Аҳмад Ибн Муҳаммад Абу Жаъфар Та ҳовий (858- 933) қаламига мансубдир. Таҳовий фозил зотлардан бўлиб илму маърифатга доир жуда кўп асарлар яратган. Масалан, «Аҳкомул Қуръон», «Мух тасар» (ислом ҳуқуқшунослиги), «Аш Шурут», «Тарих», «Их- тилофул уламо», «Ақоид» ва бошқалар ана шулар жумласидандир. Ақоид исломнинг асосларини ўргатувчи энг муҳим диний фанлардан биридир. Бу фан орқали Оллоҳнинг зоти ва сифат лари, таҳвид, дунё ва охират тўғрисидаги исломий таълимот ғоялари, гуноҳ ва савоб, жаннат ва дўзах, илоҳий китоблар ва пайғамбарларга қандай муносабатда бўлиш қоидалари, хул лас, ҳар бир мўмин-мусулмон учун энг зарур диний маълумот лар талқин этилади. Зардуштийлик дини ҳақида Абулқосим Фирдавсий «Шоҳнома»нинг алоҳида боблари ҳамда Гуштасп достонида Марказий Осиё ва Эрон халқларининг исломгача бўлган дини зардуштийлик ҳамда унинг асосчиси Зардўшт ҳақида меҳр билан ёзади, уни донишмандлар пешвоси, пайғамбар деб таърифлайди, у асос солган қомусий китоб - «Авесто»ни кўп тилга олади. Чет эл ва ўзимизнинг шарқшунослардан Ян Рипка, К.В.Тревер, Е.Э.Бертельс, С.П.Толстов, И.С.Брагинский, Б./офуров, Ҳ.Мирзазодаларнинг

тадқиқотларидаги мулоҳазаларга қараганда, Зардўшт эрамиздан олдинги 6 асрда яшаган. У Хоразм ҳокимлигига қарашли вилоятда чорвадорлик билан шуғулланган. Спитама уруғидан бўлган. Отасини Паурушаспа, онасини эса Дугдова деб аташган. Болалигиданоқ от ва туя боқиш билан шуғулланган. Зардўшт чорвадор қавмлар орасида юриб, уларнинг урф-одатлари, дину удумларини ўрганган, ҳар хил эътиқоддаги кишилар пешволарнинг суҳбатларида бўлган. Маълумки, қадимги ота-боболаримиз турли-туман динларга эътиқод қилганлар, у билан боғлиқ кўплаб расм-русмларни бажарган. Ана шулардан бири ҳар бир қабиланинг ўз худосига қурбонлик қилиш одатидир. Чорвадорлар орасида кезиб юриб, мўйсафидлар гурунгида бўлган Зардўшт кўп қурбонлик натижасида борган сари молларнинг камайиб, қирилиб кетаётганини кўриб азият чекади, бунинг оқибатида хунук бўлишини кўра билади; қабилалар орасида тез-тез содир бўладиган низо, қирғин урушларнинг негизи ҳам мана шу одат билан боғлиқлигини ҳис этади. Турфа дунёқарашдаги кексалар билан бўлган суҳбат, баҳслар натижасида Зардўшт кўпхудоликнинг зарарини тўла тушуниб етади ва йигирма ёшида ўзининг нор туясига миниб (Зардўшт-сариқ тўн эгаси демакдир) қишлоқма-қишлоқ, шаҳарма-шаҳар кезади, яккахудолик ғоясини тарғиб этади; уч ўғил, уч қизи билан оиласини хавф остида қолдириб, бўлса- да бу йўлда фидойилик кўрсатади. Натижада, ўн йилдан кейин ягона худо Ахурамаздани кашф этади ва қабила, уруғчилик эътиқодларига қарши яккахудолик ғоясини тарғиб қилишни асосий мақсад қилиб қўяди. Зардўшт илгари сурган ғоянинг негизини икки нарса ташкил қилади: мутлақ ғоя Хурмузднинг яккаю-ягоналигини тан олиш; яхшилик билан ёмонлик, ростгўйлик билан ёлғончилик, зулмат билан нур ўртасидаги доимий кураш ҳақидаги таълимот-борлиқни иккига бўлиб қараш-дуалистик қарашга содиқ қолишдир. Зардўшт таълимоти тобора халққа таъсир ўтказаётганини сезган мухолифлари унга қарши қатъий курашга киришадилар. Ҳаёти хавф остида

қолган Зардўшт бир гуруҳ тарафдорлари билан Хоразмдан Эронга қочиб ўтади ва ўз таълимотини узил-кесил шакллантиради. Зардўшт шоҳ Гуштаспнинг вазири Фрашаштранинг қизи Ҳавовига уйланган бўлиб, Иставатра, Урвататнара, Хваречитра исмли уч ўғил ҳамда Френи, Трити, Поуричиста исмли уч қизи бўлган. Доро 1 ҳукмронлиги даврида (Эрамиздан олдинги 522-486 йиллар) хохомашинлар сулоласининг расмий дини зардуштийлик бўлган. Фирдавсий ва Берунийларнинг тасвирича, Зардўшт биринчи бўлиб ўз динини Эрон шоҳи Виштаспга асослаб кўрсатиб унинг эътирофини қозонади. «Шаҳристонҳои Эрон» китобида Виштасп фармонига кўра Зардўшт 1200 бобдан иборат панднома-«Авесто»ни олтин тахтачаларга ёзиб, шоҳнинг оташкадасига топширган», деб ёзилган. Шундан сўнг шоҳ пайғамбарнинг тарафдори сифатида янги диннинг ашаддий тарғиботчисига айланди. Бу орада Амунинг икки соҳилидаги юртларнинг ҳокими Аржасп акаси Виштаспни аждодлар эътиқодидан қайтганликда айблаб, унга қарши лашкар тортади. Тенгсиз муҳорабада Аржасп ўлдирилади. Натижада Эрону Туронда оташпарастлик-зардуштийлик дини тўла жорий этилади. Зардўштнинг хоҳиши ва Виштаспнинг фармонига мувофиқ барча шаҳарларда отаашкадалар – ибодатхоналар қурилади. Ана шундай оташкадаларнинг бири- энг улкани Балх шаҳрида қад кўтаради. Зардўшт 77 ёшида ўша олтин суви билан зарҳалланган бинода ибодат пайтида кўпхудолик тарафдори Братарвахш томонидан чавақлаб ўлдирилади. Марказий Осиё халқлари орасида турли маросимларда, баъзи удумлар юзасидан шам ёқиб қўйиш, тўйларда гулхан ёқиб, унинг атрофида базм уюштириш, келинни кўчага гулхан ёқиб, унинг атрофида бир айлантиргач, уйга олиб кириш; чавандозларни катта гулхан алангасидан сакраб ўтишлари, йўргакланган чақалоқни гулхан устидан у ёқ-бу ёққа отиб олиш ва бошқа анъаналар ҳам оташпарастликнинг ҳамон сақланиб келаётган удумларидандир.

«Авесто»нинг яратилиши «Авесто» зардуштийлик динининг муқаддас китоби бўлиб, унинг илк саҳифалари Зардўшт томонидан 548-529 йиллар орасида Амударё соҳилларида яратилган. Кейинчалик Жанубий Эронда оташпарастлик дининг уламо-қоҳинлари томонидан тўлдирилиб, такомиллаштирилган. Бу китоб 12 минг ҳўкиз терисига битилган. Македониялик Александр Шарқни забт этганда унинг нодир нусхасини Элладага элтиб, ўзига керакли жойларини таржима қилдирган, қолганини эса ёқтирган. Араблар VIII асрда Эронни забт этганда зардуштийликка садоқатини сақлаган бир неча минг маҳаллий аҳоли Жанубий Ҳиндистонга қосиб ўтадилар. Улар қадимга маданият, адабиёт ва эътиқодга доир ёдгорликларни ҳам ўзлари билан элтадилар. Жумладан, «Авесто»нинг тўртдан бир қисмининг энг нодир нусхасини ҳам ўзлари билан сақлайдилар. Бизга қадар «Авесто»нинг қуйидаги қисмлари етиб келган: 1. Ясна-ибодат пайтида ижро этиладиган матнлар. 72 бобдан иборат бўлган бу қисмининг 17 боби Зардўшт қўшиқлари-Гот-мадҳиялардан иборат. 2. Яшт-оташпарастларнинг Аллоҳни тавсиф этадиган махсус оҳанглар асосига қурилган мадҳиялари. 3. Вендидод-девларга-зулмат тимсолига қарши қонунлар мажмуаси. Мазкур бўлимда диний қонунлар матни, қадимги достонлар, мифларнинг мазмуни, парчалари сақланган, мифологик қаҳрамонларнинг номлари зикр этилган. 4. Виспарад-бутун борлиқ Аллоҳники. Ибодатлар тўплами, ибодат йўсинлари. «Яшт» ҳамда «Вендидод»да Зардўштнинг шахсияти, руҳий олами, ижтимоий келиб чиқишига оид далиллар, зардуштийликнинг тарқалиши йўлидаги зиддиятлар ҳақида маълумотлар мавжуд. «Авесто»да эрамиздан олдинги икки мингинчи йиллардан тортиб то олтинчи асрларгача бўлган даврдаги Марказий Осиё ва Эрон халқлари

тарихига доир, Сирдарё ва Амударё соҳилларида яшайдиган халқларнинг ижтимоий турмушига оид маълумотлар бор. «Авесто»даги муҳит тозалигини сақлаш ва касалликларни олдини олиш воситаларини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 1. Ахлатларни бекитиш, ифлосланган жойларни тупроқ, тош, кул билан кўмиб ташлаш. Шу йўл билан микроблар ўлдирилган ёки камайган. 2. Оташ, иссиқлик ва совуқлик йўли билан йўқотиш. «Авесто»да оташ покловчи ва офатни кетказувчи восита. У билан ҳатто кийим- кечакларни зарарсизлантирилган. 3. Кимёвий йўл: кул, сирка, шароб, турли гиёҳлар тутатиш йўли билан: буларнинг кўпи ҳозир ҳам микроқушдир. «Авесто»да иссиқлик, совуқ ҳаво, очлик ва порахўрлик, руҳий изтироб, бузилган таомни ейиш, тозаликка риоя қилмаслик; Ахриман юборган қурт, пашша ва бошқа ҳашаротлар ёмон ҳаво касалликларнинг асосий манбаи дейилади. Унда 9999 касалликни Ахриман пайдо қилди дейилади. Хуллас, қадимги аждодларимиз яратган «Авесто» дунёдаги энг қадимий, ноёб билимлар хазинасидир. Унда оламдага барча-диний, дунёвий, табиий фанлар бўйича теран мулоҳазалар мавжуд. «Қуръони Карим»да ифодаланган тарбиявий ғоялар “Қуръони Карим” — мавжуд динларнинг энг сўнггиси бўлган Ислом динининг асоси ва дастуруламалидир. “Қуръон” бундан қарийб 1500 йил бурун териларга, тахталарга, сопол парчала рига ёзилиб ёдда сақланган фикрлар мажмуасидир. Унда қадимий хилма-хил ривоятлар, (исломдан олдинги диний ки тоблар Забур, Таврот ва Инжилдан олинган ажойиб ҳодиса лар) , тарихий воқеалар, ислом динига амал қилувчилар учун қатъий кўрсатмалар, турли йўл-йўриқлар баён этилган. Кўпчиликка маълумки, “Қуръони Карим” мусулмон мамла катларидаги мўминлар ҳаётининг мазмунидир. Шунга кўра, “ Қуръон”нинг таржимаси ҳам

халқнинг маънавий бойлиги ҳи собланади. “Қуръони Карим” - ислом динининг дунёда энг кўп тарқалган ва энг кўп ўқиладиган китобидир. Унинг ҳақида ҳозиргача, мингдан ортиқ китоблар, мақолалар, тафсир ва тар жималар ёзилган, жаҳондаги тилларнинг деярли барчасига таржима қилинган. “Қуръони Карим”, турли вақтларда туркий (уйғур, турк, та т а р ) тилларига ва ниҳоят, 1990 йилда Алоуддин Мансур томо нидан ўзбек тилига таржима қилинди ва нашр этилди. “Қуръони Карим” мусулмонларнинг ҳаётидаги ягона инсонийликни шакллантирувчи йўлбошчига айланди. Оллоҳ таоло ўз хоҳиши билан тўғрини нотўғридан, ҳақни ноҳақдан ажратиб, одамларга тушунтириш учун пайғамбарлар юборди ва одам ларга тўғри йўлдан юриш ихтиёрини берди. “Қуръони Карим”даги «Инсон» сурасида шундай дейилгаи: «Биз инсонга тўғри йўлни кўрсатиб қўйганмиз. Хоҳлагани шукр келтирувчи бўл син ёки куфр келтирувчи бўлсин» (3-оят). “ Қуръон”нинг кўпчи лик оятларида инсонни ихтиёри ўзи билан бўлиб у қилган яхши ва ёмон ишларига ҳам ўзи жавобгардир. «Шўро» сурасида эса: «Сизларга бирор мусибат етса, унга ўз қўлингиз билан қилган гуноҳингиз сабабчидир», - дейилади (30-оят). «Фус- силат - ]Муфассал баён қилинган сура» деб аталади. Ушбу сурада: «Ким бирон яхши а м а л қилса, ўзи учундир. Ким ёмон лик килса, ўз зиёнига қилур» (46- оят) дейилади. «Қуръони Карим»да келажак авлодни доимо яхши йўлга йў налишини, уни ўз ихтиёрига қўйиб бериш муҳимлигини кўриб турибмиз. «Қуръон»да ҳар бир инсон борлигидан ғурурланмоғи ло зим, лекин ўзидаги сифатларидан ғурурланмаслик керак, дейи лади. «Ҳадид» сурасида шундай ёзилган: «Билки бу дунё ҳаёти ўйин-кулгу, зеб-зийнат ўзаро фахрланиш, кўп мол ва фарзанд билан мақтанишдан ўзга нарса эмас. Бу худди бир ёмғирга ўхшайдики, у ёғиб ўтгандан сўнг ўсган ўсимликлар, кофирларни ажаблантиради, сўнг ўсимликлар қурийди, сарғаяди. Охиратда эса қаттиқ азоб ёки Оллоҳнинг мағфирати ва розилиги бор. Бу

дунё ҳаёти алдагувчи матодир (20-оят)». Лекин инсон ғурурини безатувчи, уни ахлоқий фазилатларга амал қилиши алоҳида таъкидланилади. Пайғамбаримиз Муҳаммад Алайҳиссалом инсон тарбияси ҳақида Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг хешу-ақра боларини, авлод-аждодларини мукаммал билмак, ҳар бир мў мин-мусулмоннинг биринчи галдаги одамийлик вазифасидир. Чунончи, пайғамбаримиз Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи васал ламнинг болалар таълим-тарбияси, ахлоқ-одоби ҳақида айтган хадиси шарифлари ҳар бир инсон учун ҳаёт мактаби вазифа сини ўтайди. У замондаги шаҳарлик (арабларнинг одати янги туғилган болаларни) саҳролик бадавлат қабилаларга эмизишга берар эдилар. Атрофдаги бадавийларга, ҳар йили кузда, кўкламда, эмизишга бола олиш учун Макка шаҳрига келиш одат эди. Шунинг учун Бани Саъдли уруғидан Ҳалима исмли аёл ҳам шаҳарга келди. Эмизишга бола сўроқлаб юрганида пайғамба римизнинг боболари - Абул-Мутоллиб уни кўриб қолиб Оми нанинг уйига бошлаб келди. Ҳазрат Омина Ҳалимани кўриб айтдиким: - бизни камбағал, болани етим демасанглар, эми зишга берайин, деб оқ жун йўргакка ўролғон пайғамбаримиз ни Ҳалимага кўрсатдилар. Ҳалима хотун бу муборак ўғилни олиши билан уларнинг уйлари хайру баракага тўлди. Шундай қилиб, Ҳалима хотун пайғамбаримизни тўлиқ икки ёшга ет гунча эмизди. Энди одоб бўйича сутдан чиқар вақти яқин лашди. Шундан кейин болани онасига қайтариш расми бор эди. Болага чексиз меҳр қўйган Ҳалима хотун Оминадан пайғамбарни беш- ўн ёш бўлгунча тарбият қилишни сўради. Ҳаз рати Омина Ҳалимага розилик бердилар. Ҳалиманинг қўлида яна икки йил туриб ёшлари тўртга тўлди, бешга қадам қўйғон эдилар оналари бағрига қайтдилар. Оналари ҳам вафот этдилар. Ота-онасиз қолган Муҳаммад Абу Толиб тарбиясида қо ладилар. Муҳаммад пайғамбар ўз умматларини яхшиликка, имон ва инсофга чорлагувчи исломия йўлига бошлади. Уларга, оллоҳ таоллодан етиб келган

ваҳийларни одамларга сўзлаб ёддан айтиб бера бошладилар. Ҳар бир кимсага маълумдирки, олам да инсоннинг энг севган қадр қимматли тўрт нарсаси бор деган эдилар: 1. Ҳар бир одам ўз эрки ва ихтиёрига эга бўлиши. 2. Шаърий ва қонуний касблар орқали топган молу дунёси унинг ҳақиқий мулкидир. 3. Ҳар бир миллатнинг ҳақиқий онаси, у миллатнинг туғи либ ўсган ота- бобосидан мерос қолган Ватани борлиги. 4. Ҳар бир инсонни эътиқодидаги дини мавжуддир. Ислом динига мансуб бўлган мусулмонларни ақл-заковат билан иш кўриши, иродали, ўз сўзига қатъий бўлишликка, ҳалол меҳнат эвазига яшаш, ўз она Ватани ва авлод-аждодла рини эъзозлашга чорлайди. Шунингдек, инсонда уч сифат бор лигини кўрсатган эдилар: 1. Ҳайвонийлик. 2. Шайтонлик. 3. Фаришталик. Бу сифатларни энг юксаги фаришталикдир. Бу сифат эгасида илмлик, дўст-биродарини тушуна билади ганлик, тақводорлик, раҳмдиллик, олийжаноблик, кўркам ахлоқийлик мужассамланади. Агар инсонларда фаришталик си фатлари тарбия топса ҳақиқий мўмин инсонлар кўпаяди. Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ахлоқий тарбияни ҳам ёмон ва яхшилик тушунчалари орқали асослаб берган эдилар. Яхшилик - адолатли бўлиш, савоб ишларга қўл уриш. Сабр, меҳнат ва ҳунар эгаси бўлиш, қаноат, иффат, ҳаё каби лардир. Ёмонлик - инсонлар ўртасидаги ўзаро уруш-жанжаллар, беҳуда қон тўкишлар, дилозорлик, қаноатсизлик, миннат қи лиш, бахиллиқда ўз аксини топади. Одамларни бундай иллатлар дан қутқарувчи илмдир. Илм одамларни нодонлик ва гуноҳкорликдан сақлагувчи жаҳолат ботқоғидан асрагувчи восита сифатида берилади. Илмга эътиборли бўлиш имондандир. Илмни ўрганиб бўлганидан сўнг уни бошқаларга ўргатмаслик гўёки молу-дунёни йиғиб, уни сарф қилмай кўмиб қўйиш билан баравардир. Илм ҳосил қи лиш - бу энг олий фазилатдир. Илмни эгаллагандан кейин эса ўзи ва жамият кишилари

фойдаланиши керак. Нафсиз илм ва амалсиз олимдан фойда йўқ, деб уқтирилади. Пайғамбаримиз болалар тарбиясига ҳам алоҳида эътибор бериб, бу соҳадаги ота-онанинг бурчи ва вазифасини белгилаб берганди. Кун ботгандан кейин болаларнинг кўчаларда дайдиб юри шидан кўпгина кўнгилсиз воқеалар юз беради. Махсус маш ғулотларга қатнашиш учун ота-онадан рухсат сўраб тайинли жойларга бориб келишлари мумкин. Ота-оналар болаларини кечаю кундуз назорат қилишлари шарт, деган эдилар. Пайғамбаримиз вафотидан сўнг, мусулмонлар уларнинг ҳаётига ва фаолиятларига доир жуда кўп қимматли маълумот ларни, мингдан ортиқ ҳадисни Ойша онамиздан эшитишга муваффақ бўлганлар.Ҳадис илми ва унинг тарбиявий аҳамияти Ислом дини таълимотида “Қуръони карим”дан кейин асосий манба ҳадислардир. Ҳадис илми билан шуғулланиш асосан VIII асрнинг иккинчи ярмидан бошланиб, унга энг билимдон, мўътабар шахсларгина таъриф берган. Маълумотларга қараганда, VIII-XI асрларда тўрт юздан ортиқ муҳаддис ҳадис илми билан шуғулланган. Биз бу манбаларнинг кўпи билан таниш эмасмиз. Кейинги йилларда Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳаёти ва фаолияти ҳамда унинг диний-ахлоқий кўрсатмаларини ўз ичига олган ҳадислар, Имом Исмоил ал-Бухорийнинг “Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ”, “Ал-адаб ал- муфрад” асарлари таржима қилиниб нашр этилди. Ат-Термизийнинг “Аш- Шамоили ан-Набавия” асари ҳамда уларга ёзилган сўзбошилар, баъзи кичик рисола ва мақолалар чоп этилди. Биз ана шу манбаларга таянган ҳолда фикрларимизни баён этамиз. “Ҳадис” ёки “сунна” сўзлари бир маънони англатиб, Расулуллоҳнинг ҳаёти ва фаолияти ҳамда диний ва ахлоқий кўрсатмалари ҳақидаги ривоятлардан иборат.

Муҳаммад алайҳиссаломнинг ибратли ишлари, эътиқод, поклик ва инсонга хос маънавий-ахлоқий хислатларни ифодаловчи сўзлари панд- насиҳатлари унинг номи билан боғлиқ ҳадисларда мужассамланган. Ҳадислар дастлаб ёзиб борилмаган. Чунки пайғамбаримиз Қуръони карим нозил бўлган вақтларда араб бўлмаган кишиларнинг ҳадисларни Қуръон оятларидан деб ўйлашларидан чўчиб, уни ёзиб боришларига рухсат этмаганлар. Лекин пайғамбаримиз Муҳаммад саллаллоҳу алайҳивасаллам ҳузурида саҳобалар бўлиб, улар Расули акрамдан эшитган ҳадисларни ёдлаб борганлар. Масалан, Ҳазрати Абу Хурайра шундай мўътабар кишилардан бўлиб, бутун умрини ҳадисларни ёдлашга бахшида этган. Мазкур ҳадислар тўғри, ишонарли (саҳиҳ) бўлган. Лекин, ҳадисларни ёд олган кишилар тобора камая боргани ҳамда аста- секин улар унутилиб кетишининг олди олиниб, халифалар ишонарли ҳадисларни тўплашга фармон бердилар. Исломшунос олимлар бу ишнинг бошида турган дастлабки халифа Умар ибн Абдулазиз эканлигини таъкидлайдилар. Ҳадисларни биринчи марта ёзиш билан машғул бўлган муҳаддислар Рабеэ бин Сабеҳ, Саид бин Аби Аруба, Молик бин Анас, Абдумалик бин Журайж Маккий, Абдураҳмон ал-Авзоий Шоший, Суфён Саврий Куфий ва бошқалар деб кўрсатилади. VIII - IX асрлар ҳадис илми учун “олтин давр” ҳисобланади. Бу даврга келиб, ислом уламолари томонидан ҳадисларнинг қай даражада тўғрилиги, қандай манбаларга таянганлиги тадқиқ этила бошланади. Чунки, баъзи сохта, ишончсиз ҳадислар ҳам пайдо бўла бошлаган, уларни текшириб, асл ҳадисларни тиклаш ва ёзма равишда қайд қилиш замон талаби бўлиб қолган эди. Шунинг учун ҳам биринчидан, ҳадисларни ёддан билувчи ҳақиқий билимдон, ўткир мулоҳазали кишиларнинг аста-секин камайиб кетаётганлиги, иккинчидан, ҳадисларнинг ҳақиқий, ишонарли, яъни саҳиҳларини сақлаб қолиш мақсадида ҳадислар текширилиб, асл ҳолига

қайтарилиб, ёзиб йиғила бошланган. Ана шу тарзда ҳадис илми ривожлана бошлаган. Ислом дунёсида энг нуфузли манбалар деб саналган олтита ишончли тўплам (ас-саҳиҳ ас-ситта)ни яратган муҳаддислар ҳам ватандошларимиз бўлиб, ҳадис илми ривожланган IX асрда яшаб ижод этганлар. Булар Абуд Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий 194 (810) - 256 (870), Имом Муслим ибн ал-Ҳажжож 206 (819)-261 (874), Имом Исо Муҳаммад ибн Исо ат-Термизий 209 (824)-279 (892), Имом Абу Довуд Сулаймон Сижистоний 202 (817)- 275 (880), Имом Аҳмад ан-Насоий 215 (830)-303 (915), Имом Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Язид ибн Можжа 209 (824)-273 (886) каби алломалардир. Ватан туйғуси – бу бутун ислом дунёси эътироф этган олти муҳаддиснинг тўрт нафари бўлмиш туронзаминлик имом ал-Бухорий, Абу Исо муҳаммад ат-Термизий, имом Аҳмад ан-Насоий, имом ад-Доримий, яна шайх ул-ислом Абу муҳаммад Абдулло ибн Абдураҳмон ад-Доримий ас- Самарқандийлар номини ёдга олишдир. Улар исломда «Қуръони Карим»дан кейин энг муқаддас ҳисобланувчи Ҳадиси шариф тўпламларини тузиб, юртимизга ва халқимизга то қиёмат сўнмас шон-шараф келтирдилар, такрорланмас хизмат ила икки дунёларини обод айладилар. Олимлар “ал-кутуб ас-ситта” (олти китоб)ни қуйидагилардан иборат деб кўрсатадилар. 1. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий томонидан ёзилган “Ас-Саҳиҳ”. 2. Имом Муслим ан-Нишопурий (Имом Муслим ибн ал-Ҳажжож) томонидан ёзилган “Ас-Саҳиҳ”. 3. Имом Ибн Можжа томонидан ёзилган “Суннан”. 4 . Имом Абу Довуд Сулаймон-Сижистоний томонидан ёзилган “Суннат”.

5. Имом ибн Исо ат-Термизий томонидан ёзилган “Аж-жами ал- кабир”. 6. Аҳмад ан-Насоий томонидан ёзилган “Суннан” каби тўпламлардир. 1 Ҳадис таълиф этишда асосан, уч йўналиш пайдо бўлган  “Муснад” йўналиши. Бунда турли мавзудаги ҳадислар, бир жойда келтирилиб, алифбо тартибида жойлаштирилган. Абдуллоҳ ибн Мусо, Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ҳадисларни ана шу йўналишда тўплаганлар.  “Саҳиҳ” (ишончли) йўналиши. Бунга Имом Бухорий асос солганлар. Буларга тўғри, ишонарли ҳадислар киритилган.  “Суннан” йўналишидаги ҳадислар. Мазкур йўналишдаги ҳадисларга тўғри, ишонарли ҳадислар билан бир қаторда, “заиф” ҳадислар ҳам киритилган. Абу Довуд, Исо ат-Термизий, ан-Насоий, ибн Можжалар шундай йўналишдаги ҳадисларни тўплаган муҳаддислар. Мовароуннаҳрда биринчи бўлиб, ҳадис тўплаган муҳаддис Имом Абдуллоҳ ибн Муборак ал-Марвазий саналади. Яна ватандошларимиздан Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ал-Марвазий, Исҳоқ ибн Раҳовайҳ ал-Марвазий, Имом ал-Ҳайсам ибн қулайб аш-Шоший, Ҳофиз ал-Хоразмий, Имом Абдулҳасан Аҳмад ибн Муҳаммад ас-Самарқандий ва бошқалардир. Ҳадисшунослик ва таълим-тарбия Ҳадисларда инсоннинг камолга етиши учун талаб этиладиган инсоний фазилатлар акс эттирилган бўлиб, булар меҳр-оқибат кўрсатиш, сахийлик, очиқ кўнгиллилик, ота-она ва катталарга, қариндошларга ғамхўрлик, ҳурмат, фақир-бечораларга мурувват, ватанга муҳаббат, меҳнат ва касб-ҳунарни улуғлаш, ҳалоллик, поклик, ўзаро дўст, тинч-тотув бўлиш ва бошқалардан иборатдир. Бундан ташқари, инсоннинг ўзини ёмон иллатлардан тийиш, яхшилик сари интилиш кераклиги борасидаги панд- насиҳатлар ҳам ўз ифодасини топганки, буларнинг барчаси «Қуръони 1 Азимов А. Ислом ва щозирги замон. Т., «Ызбекистон», 1991, 13-бет.

Карим» кўрсатмаларидан келиб чиқади ва комил инсонни шакллантириш мезони саналади. Аввало, Ислом ақидасига биноан ҳар бир мусулмон иймонли бўлиши керакдир. «Қуръони Карим»да таъкидланганидек, ҳадиснинг ҳам биринчи китоби иймон китобидир. Исломдан мурод иймон демакдир. Иймоннинг мукаммал бўлмоғининг уч шарти кўрсатилади:  тўғри эътиқодли бўлмоқ;  кишилар билан яхши муносабатда бўлмоқ;  киши ўз устида ишламоғи ва ўзини ибодат ва итоатга чиниқтирмоғи. Иймон дарахтга тенглаштирилади ва унинг 60 дан ортиқ шохлари бор деб, иймон белгилари санаб ўтиладики, буларнинг ҳар бири инсон маънавий қиёфасининг мукаммаллашувига таъсир этувчи хислатлардир. Булар қуйидагилардан иборат: “қўли билан ва тили билан ўзгаларга озор бермаган киши мусулмондир”; “Ўзи яхши кўрган нарсани биродарингизга раво кўрмагунингизча ҳеч бирингиз чинакам мўмин бўла олмайсиз” (3-,4-, 6- боблар); “Учта хислатни ўзида мужассам қилган кишининг иймони мукаммал бўлгайдир:  инсофли ва адолатли бўлмоқ;  барчага салом бермоқ;  камбағаллигида ҳам садақа бериб турмоқ”. Бундан ташқари, кишилар учун хос бўлмаган мунофиқлик иллатлари ҳам кўрсатиб ўтилади: Расулуллоҳ саллалоҳу алайҳи ва саллам айтганлар: “қуйидаги тўртта иллат кимда бўлса, аниқ мунофиқ бўлғайдир, кимдаки улардан биттаси бўлса, уни тарк этмагунча мунофиқликдан бир иллати бор экан, дейиладир:  омонатга хиёнат қилгайдир;  сўзласа ёлғон сўзлагайдир;  шартнома тузса, шартида турмагайдир;  уришиб қолса, кек сақлагайдир ва ноҳақлик қилгайдир”. Ислом жаҳонга кенг ёйилган диндир. Унинг таъ лимотлари Аллоҳ томонидан пайғамбаримиз Муҳам мад Мустафо салаллоҳу алайҳи ва

салламга оятлар тарзида нозил этилган — «Қуръони Карим»да баён этил ган. «Қуръони Карим» мусулмон аҳлининг дунёқараши, фалсафаси, маънавияти, ахлоқи, ҳуқуқининг асоси бў либ, унда илоҳиёт, диний эътиқод масалалари билан бирга, инсонпарварлик, инсонларни қовуштириш, улар нинг ўртасида юзага келадиган зиддият-низоларнинг олдини олиш, улар орасида адолат ўрнатиш каби ах лоқий муаммолар ҳам ифодаланган. Исломда «Қуръони Карим»дан кейин мўътабар санал ган пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳи ва салламнинг «Ҳа диси» Шарифларида мусулмонларнинг моддий ва маъ навий жиҳатдан баркамол бўлишларини орзу қилиб ота-онага ҳурмат, меҳнатсеварлик, ўзаро аҳил бўлиш, меҳр- оқибат, эҳсон, сабр-тоқат, камтарлик, вафо, садоқ ат, поклик каби инсоний сифатлар ҳақидаги насиҳатлари ва яхши фазилатли бўлиш йўллари баён этилган. «Қуръони Карим»да энг аввал Аллоҳнинг ўзигагина ибодат қилиш, сўнгра бевосита ота-онани рози қилишга буюрилади. «Қуръони Карим »да таъкидланишича, ота-она билан мулоқотда бўладиган фарзанд беш нарсани билиши керак. Мулоқот чоғида у: - ота-оналари қаттиқ-қурум гапириб юборганла рида ҳам уларга малол келиб «уфф» демасликлари;- ота-онани хафа қиладиган сўз сўзламасликлари; - ота-оналарга доимо эҳтиром билан яхши сўзлар ни сўзлашлари; - ота-оналарга доимо раҳм-шафқат кўрсатиб, ўзини уларнинг олдида камтар тутишлари; - Аллоҳдан ота-оналарига раҳмат тилаб дуо қи лишлари лозим эканлиги уқтирилади. Ота-оналар болани дунёга келтиришга сабаб бўл ганликлари учун эмас, балки уни одобли, ҳаёли, ахлоқ ли қилиб вояга етказганликлари учун олқишга сазовор дирлар.

Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳивасаллам: «Киши ўз боласига одобдан кўра афзалроқ нарса ато этол майди»1 (735-ҳадис) дейдилар. Ислом динида оналар мўътабар зот сифатида улуғланади ва шарафланади. Пайғамбаримиздан бир саҳоба: «Кимга яхшилик қилай? — деб сўраганда, у улуғ зот: уч марта «Онангга»—деб, тўртинчисида «отангга» деб (188-ҳадис) ва яна «Жаннат оналарнинг оёқлари остидадир»—дея қўшиб қўйган эканлар (378-ҳадис). Она бўлиш — улуғ бир неъмат ва назирсиз бир шарафдир. Оналик вазифасини тўла адо этган, ўзига иффат, номус либосини кийган, сабр деган улуғ фазилат билан зийнатланган, қаноатли, одобли она — бахт-саодатнинг мужассам тимсолидир. Пайғамбаримиз Расулоллоҳ: «Ота-онанинг вафоти дан кейин уларнинг дўстларига яхшилик қилиш — ота-онага яхшилик қилишнинг афзалидан ҳисобланади» (230-ҳадис), деб ҳам уқтирганлар. Ислом динида меҳнат қилиш ибодат қилиш билан баробарлиги, меҳнат қилишдан уялмаслик кераклиги айтилади. Зеро, меҳнат — инсон ҳаётининг кўрки, бе заги. Меҳнат инсонга бахт-саодат, фаровонлик бахш этади. Ҳалол меҳнат маънавий ҳаётнинг мезонидир. Меҳнат инсонни уч балодан: юрак сиқилишидан, ахло қий бузилишдан, муҳтожликдан сақлайди. «Қуръони Карим»да илмга катта эътибор берилган ва «илм» сўзи 765 ўринда тилга олиб ўтилади. Илмларни ўрганиш ҳар бир инсон учун фарздир. Илм ўрганишдан мурод мансаб эмас, аввал ўқиган илмига ўзи амал қилиб, сўнг халқ ва Ватан олдидаги бурчни адо этишдир. Ислом дини илмга талабни ибодат даражасига кўтаради. Ислом таълимотига кўра, илм олишда эркак ҳам, аёл ҳам тенг ҳуқуқлидир. Чунончи, «Қуръони Карим» Пайғамбаримиз Расуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг Ҳадиси Шарифларида илм инсон камолотининг негизи, эзгулик ва поклик инсонларни турли офатлардан сақловчи восита сифатида изоҳланади. 1 Щадис. – Т.: +омуслар бош тащририяти, 1991. 121-бет.

Муҳаммад алайҳивасаллам кишиларни: «Илму ҳунар ни Хитойдан бўлса ҳам бориб ўрганинглар» (126-ҳадис), деб даъват қиладилар. Кенг қалбли ҳар бир илм аҳли инсонлар ҳурматига сазовор ва у қилган савобли ишлардан барча — каттаю кичик баҳраманд бўлади. Шу боис пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом қуйидагиларни кўп марта таъкид этган эдилар: «Илм ўрганиш ҳ а р бир мўмин учун фарздир. Илм толиби учун ҳамма нарса, ҳатто денгиздаги балиқлар ҳам гуноҳини сўраб истиғфор айтади» (370-ҳадис). Расулуллоҳ толиби илмларга мурожаат этиб: «Олим бўл (илм берувчи бўл) ёки ўрганувчи бўл, ёки тингловчи бўл, ёки илмга ва илм аҳлига муҳаббатли бўл. Бешинчиси бўлма, ҳалок бўласан» (141-ҳадис), деб насиҳатқиладилар. 1 Умуман олганда, ислом таълимоти мусулмон олами тарихи ва илм- маданияти, ахлоқий ривожида жуда катта ўрин тутган таълимот, Қуръони Карим эса, муқаддас китоб дир. Ўтмишда яшаган Имом Исмоил ал-Бухорий, Абу Исо Муҳаммад ат- Термизий, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Аҳмад Югнакий, Хожа Баҳовуддин Нақшбанд, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Давоний, Кошифий каби буюк мутафаккир алломалар ва улардан кейинги ижод аҳллари ислом таълимотини, Қуръони Каримни, пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадислари ни яхши билганлар, уларнинг таъсирида ижод этиб, келгуси авлодлар учун беназир мерос қолдирганлар. Ислом таълимоти, Қуръони Карим, пайғамбаримиз нинг суннату сониялари ва Ҳадиси Шарифлари инсонларни лутф билан тўғри йўлга бошлади, юксак ахлоқли бўлишга чорлади. Ўзбекистонимиз мустақилликка эришганлиги туфай ли ва Президентимизнинг саъйи ҳаракатлари ўлароқ динга кенг йўл очилганлиги боис бу табаррук маданий қадриятлар ҳозирги даврда ҳам кишиларни, 1 К.Хошимов., С.Очил. Щзбек педагогикаси антологияси. – Т.: «Ы=итувчи», 1995. 55- бет.

ёшларни иймон ва эътиқодли, гўзал ахлоқ-одобли, инсоний фазилатли қилиб камол топтиришга асосий манба бўлиб хизмат қилади. Ҳадис илмининг ривожланишида Имом-ал Бухорийнинг ўрни “Саҳиҳ” йўналишининг асосчиси, энг етук ва машҳур муҳаддис Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорийдир. Имом Бухорий ҳадис илмида “Амир ул-мўъминин” “Имом ал-муҳаддисийн” (“Барча муҳаддисларнинг пешвоси”) деган шарафли номга сазовор бўлган. У 810 йил 13 майда (баъзи манбаларда 810 йил 20 июлда) (ҳижрий 194 йил шаввол ойининг 13 куни) Бухорода туғилган. Гўдаклигида отадан етим қолган. Ўқув муассасасида савод чиқарган, 10 ёшиданоқ араб тили ва китобларидан уларни ёдлай бошлайди. Ал-Бухорий ҳадис илмини катта қизиқиш билан ўргана бошлайди. Ёшлик чоғидан бошлаб турли ровийлардан эшитган ҳадисларни ёдлаб борар эди. Абдуллоҳ ибн ал-Муборак, Вақиъ ибн Жарроҳ каби олимлар тўплаган ҳадисларни ёд олган, ҳадис ривоятчилари ҳақидаги баҳсларда қатнашган. Ал-Бухорий 825 йилда, ўн олти ёшида онаси ва акаси билан Ҳижозга сафар қилади. Маккаю Мукаррама ва Мадинаю Мунавварада бўлиб, ҳаж ибодатини адо этади. Балх, Барса, Куфа, Бағдод, Хуме, Дамашқ, Миср, Макка ва Мадинада бўлиб, сафар жараёнида муҳаддислардан ҳадис ўқир эди. Олти йил Ҳижозда қолиб, ҳадис илмидан таълим олади. Шу билан бирга, Дамашқ, Қоҳира, Басра, Бағдод шаҳарларида машҳур олимлардан фиқҳ илмидан дарс олади, ўзи ҳам баҳс ва мунозараларда қатнашади, толибу илмларга дарс ҳам беради. Имом Бухорий истеъдодли, ўткир муҳофазали, зийрак олим бўлган. “Манбаларга кўра, Бағдодда истиқомат қилган пайтида кўпинча ойнинг нурида ижод қилиб, қоронғи кечалари шам ёруғида китоб ўқир экан. Агар тунда беҳосдан бирор-бир фикр-мулоҳаза келиб қолса, шамни ёқиб дарҳол

фикрини қоғозга туширар, шу тахлитда баъзи кечалари шамни йигирма мартагача ўчириб-ёқар экан”. 1 Имом Бухорийнинг ўткир зеҳн эгаси эканлигини қуйидаги мисолдан ҳам билиш мумкин. Ривоятларга кўра “У қайси бир китобни қўлга олиб, бир маротаба мутоала қилса, ҳаммаси ёд қолаверарди”. Имом Бухорийнинг ўз сўзига кўра, юз минг саҳиҳ (ишончли) ва икки юз минг ғайри саҳиҳ (ишончсиз) ҳадисни ёд билар экан. Ўз шогирдларидан Амир ибн Фаллос “Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорийга маълум бўлмаган ҳадис, албатта ишончли ҳадис эмасдур”, - дейди. Устози Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ал-Марвазийнинг айтишича, “Бутун Хуросондан Муҳаммад ибн Исмоил каби олим чиққан эмас”. Имом Бухорийнинг ўткир зеҳни ҳақида шундай ривоят келтирилади: “Имом Бухорий билан Басрада ҳадис дарсига қатнашган шерикларидан бири Ҳошид ибн Исмоил айтади: “Имом Бухорий бизлар билан устознинг дарсини эшитарди. Устоз ривоят қилган ҳадисларини биз ёзиб олар эдик, аммо Бухорий фақат қулоқ солибгина ўтирарди. Шу тарзда қанча кунлар ўтиб, орада устоз қарийб 15 минг ҳадис ривоят қилди. Шунда биз Бухорийга: “Сен нега ҳадисларни ёзмайсан?” - деб таъна қилган вақтимизда: “Сизлар ёзиб бораётган ҳадисларни мен устоз оғзидан ёдлаб олаётирман”, - деди-да, устоз ривоят қилган ҳамма ҳадисларни бир чеккадан ёддан ўқиб берди. Шундан кейин биз ёзиб олган ҳадисларимиздаги хатоларни унинг ёдлаганидан тузатиб оладиган бўлдик”. 2 Имом Бухорий жуда кўп забардаст олимлардан таълим олади. Манбаларда унинг устозларини тўқсонга яқин деб кўрсатишади. Муҳаммад ибн Юсуф ал-/артобий, Убайдулла ибн Муса ал-Абасий, Абу Бакр Абдулла ибн аз-Зубайр ал-Ҳамидий, ибн Раҳавайх номи билан машҳур имом Исҳоқ 1 Уватов У. Щадис илмнинг султони. Ызбекистон адабиёти ва санъати. 1993, 29 октябр, № 43-44. 2 Ал-Бухорий ща=ида замондошларининг хотиралари. Шамсиддин Бобохоновнинг Имом Исмоил ал-Бухорийнинг “Ал-адаб ал-муфрад” китоби таржимасининг му=аддимасидан олинди. =аранг: Имом Исмоит ал-Бухорий. Ал-адаб ал-муфрад (Адаб дурдоналари). Таржима, му=аддима ва изощлар муаллифи Шамсиддин Бобохонов. Тошкент, Ызбекистон, 1990, 6-8 бетлар.

ибн Иброҳим, Имом Аҳмад ибн Ҳанбал, Али ибн ал-Мадийнийлар унинг устозларидир. Имом ал-Бухорийнинг ўзи ҳам йирик ва машҳур олимлар Исҳоқ ибн Муҳаммад ал-Рамозий, Абдуллоҳ ибн Қутайба, Иброҳим ал-Ҳарбий, Муҳаммад ибн Абу Исо ат-Термизий, Муҳаммад ибн Наср ал-Марвазий, Муслим ибн Ал-Ҳажжожларга ўз вақтида устозлик қилган. Имом Бухорий ўта камтар, инсонпарвар, хулқ-одобда тенгсиз, саховатли инсон ҳам бўлган. У ҳадис илмининг етук олими бўлса ҳам, вақти келганда замондошлари, шогирдларидан ҳам ўрганган. Имом Бухорий бир минг саксонта муҳаддисдан ҳадис эшитган. Ундан тўқсон минг киши ишонарли ҳадисни тўплаган, 100 минг “саҳиҳ” ва 200 минг “ғайри саҳиҳ” ҳадисларни ёд олган 1 . Имом ал-Бухорий узоқ сафардан она юрти Бухорога қайтгач, талабалар ва уламоларга ҳадис илмидан сабоқ беради ва унинг тарғиботчисига айланади. Ривоятларга кўра, халифанинг Бухородаги ноиби Холид ибн Аҳмад ибн Холид аз-Зуҳалий уни саройига келиб ҳадис илмидан сабоқ беришга таклиф этади. Аммо Имом Бухорий бу таклифни қабул этмайди ва: “Мен илмни хорлаб султону амирлар эшигига олиб бормайман. Агар амирга илм керак бўлса, тарбияланувчиларни (иккинчи ривоятда саройидагиларни) уйимга ёки масжидимга юборсин”, - деб жавод беради. 2 Ал-Бухорий билан амир Холид ибн Аҳмад аз-Зуҳаллий муносабатларига раҳна тушади. Бунга баъзи ҳасадгўй шахсларнинг иғволари ҳам сабаб бўлади. Амир буюк алломани шаҳардан чиқиб кетишига фармон беради. Уни Самарқанд уламолари ўз юртларига таклиф этадилар. Имом Бухорий йўлга чиқади. Аммо Самарқандга яқин Ҳафтанг қишлоғида (ҳозирги Челак тумани) бетоб бўлиб қолади ва шу ерда ҳижрий 256 йили рамазон ойининг охирги куни (милодий 870 йил 1 сентябрь) 62 ёшида вафот этади ва шу ерга дафн этилади. Имом-ал Бухорий ҳадислари, уларнинг таҳлили 1 Н. Ращимжонов “Ёшлар и = тисодий тафаккурини шакллантиришда оиланинг роли. ” БМИ.- Т., ТДИУ, 2005. 35- бет. 2 Мусурмонова О. Ызбек щал= педагогикаси. - Т.: 2000 . 67- бет.

Олимларнинг таъкидлашларича, Имом ал-Бухорий жуда бой ижодий мерос қолирган. Унинг “Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ” (“Ишончли тўплам”), “Ал-адаб ал-муфрад”, “Ат-Тарих ал-кибор” (“Катта тарих”), “Ат-Тарих ас-сағийр”, (“Кичик тарих”), “Ал-қироату халфа-л-Имом” (“Имом ортида туриб ўқиш”), “Вафъул-йадини фи-с-Салоти” (“Намозда икки қўлни кўтариш”) каби ишлари мавжуд бўлиб, қўлёзмалари бизгача етиб келган. Аммо “Ат-Тарих ал-авсат” (“Ўрта тарих”), “Ат-Тафсир ал-кабир” (Катта тафсир”), (“Ал- Жомеъ ал-кабир” (“Катта тўплам”), “Китоб-ул-ҳиба” (“Ҳадя китоби”) номли асарлари ҳам бўлганлиги маълум, лекин булар бизгача етиб келмаган. Шубҳасиз, бу асарларидан энг етук, шоҳ асари “Ал-Жомеъ-ас-саҳиҳ”дир. Бу асар “Саҳиҳ ал-Бухорий” номи билан ҳам дунёда машҳур. 4 жилддан иборат мазкур китобда пайғамбаримиз саллоллоҳу алайҳи васаллам ҳадисларидан ташқари, ислом ҳуқуқшунослиги, ислом маросимлари, ахлоқ-одоб, таълим- тарбия, тарих ва этнографияга оид маълумотлар ҳам берилган. Унга 600 минг ҳадисдан 7275 та энг “саҳиҳ” ҳадислар киритилган бўлиб, такрорланмайдиган 4000 хадисдан иборатдир. Бу китоб ислом таълимотида «Қуръони Карим»дан кейинги манба ҳисобланади. Маълумки, Ислом дини инсонни маънавий камолот сари етакловчи таълимот. Шу сабабли «Қуръони Карим»да ҳам, ҳадисларда ҳам яхши хулқ ва одоб кенг тарғиб этилган. Инсоният маданиятига беназир ҳисса қўшган, зами ну замонларда барча авлодларга маънавий озуқа бахш этган Имом ал-Бухорий ахлоқ ва одобга оид ҳадислар мужассамланган, аҳамиятига кўра «Қуръони Карим»дан кейинги иккинчи диний манба деб эътироф этилган «Ал-Жомеъ ас-Сахиҳ» китобидан кейин яратган «Ал-адаб ал-муфрад» («Адаб дурдоналари») асарида ахлоқий қадриятларни баён этади. Имом Исмоил ал-Бухорий ушбу асарларида ахлоқ, одоб ҳақида сўз юритар экан, одамларни ота-онага ҳурматда бўлишга, онани эъзозлашга, меҳр-оқибатли, пок ва иймонли бўлишга даъват этади, яхшилик қилиш ин соннинг муқаддас бурчи эканини таъкидлайди.

«Ал-адаб ал-муфраднинг 1-24-боблари фарзанд ларнинг ота-она ҳурматини жойига қўйишлари, уларни эъзозлаб, дилларига озор етказмай фарзандлик бурчларини мукаммал адо этишлари зарурлиги каби масалаларга бағишланган. Асарда уқтирилишича, одам учун энг оғир гуноҳ, бу Аллоҳга ширк келтириш, фарзанднинг ота-онага оқ бўлишидир. Имом Исмоил ал-Бухорий бу ҳақда шундай ривоят қилади: «Халифа Абу Бакр Сиддиқ айтадилар: «Расулуллоҳ саҳобалардан: «Мен сизларга гуноҳларнинг энг каттасини айтиб берайми?»—деб уч марта сў радилар: Улар: «Эй Расулуллоҳ, айтиб беринг», — де йишди. Шунда Расулуллоҳ: «У — Аллоҳга ширк келтиришлик ва ота-онага оқ бўлиш,— деб жавоб бердилар». Исмоил ал-Бухорий болаларнинг солиҳ—қобил бўлишлари Аллоҳ таолонинг тавфиқи билан бўлади, аммо уларга одоб-ахлоқ ўргатиш оталарнинг вазифаси экани ни айтади. Исмоил ал-Бухорий қариндош-уруғларга яхшилик қилишни, уларга нисбатан раҳм-шафқатли бўлиш ва улар билан муттасил борди-келди қилиб туришни таъкидлайди. «Анас ибн Молик (розияллоҳу анҳу) айтадилар: «Расулуллоҳ: «Ризқи кенг ва фаровон бўлишни ва ҳаёти узоққа боришни яхши кўрадиган киши қариндош ларидан ўзини узмасин»,— дедилар (ўша китоб, 33-бет). Исмоил ал-Бухорий раҳм-шафқат хусусида қилган насиҳатларида, айниқса, беморлар ҳолидан хабар олишни, етим болаларга отасидек марҳаматли бўлишни, ҳар бир одам ўз боласига қандай бўлса, қўлидаги етимга ҳам шундай қараши кераклигини уқтиради. Мутафаккирнинг таъкидлашича, мусулмон кишининг ўз биродаридан уч кундан ортиқ аразлаб, гина сақлаб, гаплашмай ва сўрашмай юриши дуруст эмасдур. Улардан қай бири би ринчи бўлиб саломлашса, ўшаниси яхшироқдир. Шунингдек, Исмоил ал-Бухорий кимки фаровон ҳаёт кечириб, дунёда яхши ном қолдирай деса, қариндош-уруғларига силаи раҳм қилиши, уларнинг ҳол-аҳволидан хабардор бўлиб юриши зарурлигини таъкидлайди.

Исмоил ал-Бухорий одамларга тил билан, қўл билан озор бермасликни юксак амал ҳисоблайди. У бу ҳақида шундай ривоят қилади: «Расулуллоҳдан: Исломда қайси амал афзал ҳисобланади?»—деб сўрадилар. «Тилидан ҳам, қўлидан ҳам бошқа мусулмонларга зарари етмайдиган амал — амалларнинг афзалидур»,— деб жа воб бердилар. Улуғ олимнинг таъкидлашича, ҳар бир одам комил инсон бўлиши учун ўзи яхши кўрадиган нарсасини ўзга ларга ҳам раво кўрадиган бўлиши керак. Исмоил ал-Бухорий ҳаёли бўлишни жуда улуғлай ди. Ҳаёни иймон белгиси деб билади. Бу хусусида шундай ривоят келтиради: «Расулуллоҳ ўз биродарига шарму-ҳаёдан панду-насиҳат қилаётган бир ансорийнинг ёни дан ўтатуриб: «Ҳаё ҳам иймон белгиларидандур»,— деб унинг гапига қўшимча қилдилар 1. Улуғ олим одамларни тўғри сўзли бўлишга, ваъдага вафо қилишга даъват этиб, мунофиқ кишининг учта белгиси бўлишлигини кўрсатиб, улар ёлғон гапиришдан, ваъдага вафо қилмасликдан ва омонатга хиёнат қилиш дан иборатлигини айтади. Исмоил ал-Бухорий мусулмон кишини ҳақорат қи лишни гуноҳ, у билан уришишни кофирлик деб билади. Ва яна шу фикрни давом эттириб, инсоннинг куч-қудрати жисмонан паҳлавонлигида эмас, балки жаҳл чиққан вақтда ўзини тия олишни паҳлавонлик ҳисоблайди. У бу ҳақда шундай ривоят қилади: «Расулуллоҳ саҳобаларидан: «Сизлар паҳлавон деб кимни ҳисоблайсизлар?»—деб сўрайдилар. Улар: «Ку рашда ҳеч кимдан йиқилмайдиган кишини биз паҳлавон деб биламиз», — дейишади. Расу луллоҳ: «Ундай эмас, Паҳлавон деб жаҳли чиққан вақтда ўз нафсига эга бўла оладиган кишини айтилади»,—-дедилар. Исмоил ал-Бухорийнинг таълим-тарбия хусусидаги таълимотида ахлоқий қарашлари муҳим ўринда туради. Унинг уқтиришича, баланд 1 Ал-Бухорий. Щадис. Ал-Жомиъ ас-сащищ. – Т.: +омуслар бош тащририяти, 1996. 423- бет.

товуш билан ўринсиз кўп кулиш бошқалар дилига озор берувчи хислат. Бу фикр қуйидаги ривоятда таъкидланади: Исмоил ал-Бухорий халққа ёқимли, доимо эҳтиромда, унинг муҳаббатига сазовор бўлишни гўзал ахлоқлилик деб билади. Бу ҳақда олим шундай ривоят қила ди: «Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Амр ибн ал-Ос ( р а зияллоҳу анху) Расулуллоҳдан қуйидаги ҳадисни эшитдилар: «Қиёмат куни менга энг яқин бўлувчиларингиз кимлигини айтиб берайми?»— деб сўраганларида, саҳо балар жим туришди. Расулуллоҳ бу саволларини икки ё уч маротаба қайтарганларидан кейин, улар: «Ё Расу луллоҳ! Айтиб беринг!»,— дейишди. Расулуллоҳ: «Улар — ахлоқда ёқимлироқ бўлганларингиздир»,— дедилар. Исмоил ал-Бухорий одамларни ҳайвонларга ҳам марҳаматли бўлишга, келгуси авлодлар учун кўчат экиб, ўзидан ёдгорлик қолдиришга даъват этади. Олимнинг бу даъвати Расулуллоҳ қилган ривоятда ҳам муфассал ифодалангандир. Ривоят қилинишича: «Бир киши йўлда кетаётиб, қат тиқ ташна бўлди. Йўлда бир қудуқ кўриниб қолди-да, унинг ичига тушиб сувидан ичди. Қудуқдан қайтиб чиққ ан вақтида бир ит ташналигидан ҳансираб, ҳўл тупроқни ялаётганини кўради-ю, бу бечора менга ўхшаш ташна экан, деди- да, қайта, қудуққа тушиб, маҳсисига сувдан тўлдириб чиқиб итга ичирди. У кишининг қилган иши Аллоҳ таолога мақбул бўлиб, гуноҳини кечди». Шунда саҳобалар: «Ё Расулуллоҳ! Ҳайвонларга қилган яхшилигимиз учун ҳам бизларга савоб бўладими?»— деб сўрашди. Расулуллоҳ: «Ҳар бир юмшоқ жигарга (тирик жониворга) қилинган яхшилик учун савоб бўла ди», — дедилар. Умуман, улуғ юртдошимиз Имом Исмоил ал-Бухо рий бутун умрини умуминсоний ахлоқий қадриятларни тиклаш, мустаҳкамлаш ва келгуси авлод учун туҳфа қилиб қолдириш, бутун дунё мусулмонларида ахлоқи карима ва одоби каби олижаноб ҳислатларни таркиб топтиришга бағишлади. Уларни покизаликка, иймонли, эътиқодли, соф виждонли ва

инсофли бўлишга даъват этди. Улуғ мутафаккирнинг ахлоқ-одоб ва таълим-тарбияга оид панд-насиҳатлари ва ўгитлари мустақиллигимизни мустаҳкамлаш, ёш авлодни иллатли ва қабиҳ йўллардан қайтаришда, шубҳасиз, ўз ижобий таъсирини кўрсатади, албатта. Имом-ат Термизийнинг ҳадислари ва уларнинг аҳамияти Машҳур муҳаддислардан яна бири ватандошимиз Абу Исо ат- Термизийдир. Ат-Термизийнинг тўлиқ номи Муҳаммад ибн Исо ибн Савра ибн Мусо ибн аз-Заҳҳок Абу Исо ас-Сулламий аз- Зарийр ал-Буғий ат- Термизий бўлиб , у ҳ и ж р и й 2 0 9 ( м е л о д и й д а 824) йили Термиз яқинидаги Буғ (ҳозирги Сурхондарё вилоятининг Шеробод туман и ҳудудида жойлашган) қишлоғида камбағал бир оилада таваллуд топган. Ўрта Осиёлик тарихчи Абу Саид Абдулкарим ас- Самоний (1113 -1167) ат-Термизий Буғ қишлоғида вафот этганлиги учун ал-Буғий тахаллуси билан ҳам аталгани ҳақида ёзади. Олим у м р и н и н г охирларида кўзи ожиз бўлиб қолганлиги сабаб бўлса керак, уни аз- Зарийр (кўзи ожиз) деб ҳам аташган. Лекин халқ орасида ат- Термизий номи билан машҳур. Ат-Термизийнинг оиласи ва ота-онаси ҳақида манба ларда аниқ маълумотлар келтирилмаган, фақат та рих чи л а р унинг «бобом асли марвлик эди, у киши Лайс ибн Сайёр замонида яшаган, сўнг у ердан Термизга кўчиб келганлар» деган фикрини келтириш билан чегараланади лар. Ат-Термизий ёшлигидан ғоятда тиришқоқ, идрокли ва закий бўлиб, бу хусусиятлари билан ўз тенгдошларидан батамом ажралиб турган. Унинг ёшлик чоғларидан илмга ўта қизиқиши ва иштиёқи ўша даврнинг кўпгина илмларини, айниқса, ҳадис илмини чуқур эгаллашида намоён бўлди. У анча ёшлигидан Термиз, Самарқанд, Марв ва Ўрта Осиёнинг бошқа шаҳарларида истиқомат қилган машҳур уламолар ва муҳаддислар асарларини қунт билан ўргана бошлаган. Балх ва Ҳайратон ша ҳарларидаги илм аҳллари билан илмий алоқаларнинг ўрнатилишида ҳисса қўшган термизлик олимлардан биридир. Ат-Термизий 950 йилдан қатор мамлакатларга сафар қилади.

Ҳижозда бўлиб, Макка ва Мадинани зиёрат қилади, Ироқ, Хуросонда ҳадис илми, фиқҳ, илми ал-қироат, баён, тарих ва бошқа илмларни ўрганади. Мана шу сафарда ат-Термизий ҳадисларни тўплай бошлайди. Ҳадис илмини ўрганишда машҳур муҳаддис ат-Термизий устози ал-Бухорийни алоҳида ҳурмат қилади. Ҳатто манбаларда ат-Термизий устозининг вафоти туфайли кўп йиғлаганидан кўзи кўр бўлиб қолган, деган фикрлар ҳам мавжуд. Узоқ йиллар давом этган сафарлари чоғида ат-Термизий нафақат ҳадис илмидан, балки илм- ал-қироат, ал-баён, фиқҳ, тарих ва фаннинг бошқа соҳала ридан ҳам кўплаб устозлардан сабоқ олиб ўз билимини оширади. Булар ҳаммаси ат-Термизийнинг ўз даврининг йирик олими даражасига етишида мустаҳкам з а м и н тайёрлайди. Шу билан бир қаторда ат-Термизий ўзи ёшликдан қизиққан ҳадисларни тўплашга алоҳида эътибор билан қарайди. Бу борада у ҳар қандай қийинчи ликларга бардош беради, у ўзи ўқиган ёки бирорта ровийдан эшитган ҳадиснинг асли ва иснодини изчиллик билан аниқлагач ва қайта-қайта текшириб тўғрилигига тўлиқ қаноат ҳосил қилгач, уларни алоҳида-алоҳида махсус қоғозларга қайд қилиб борган. Эшитган ҳадисла рининг тўғрилигига шубҳа ва иккиланиш бўлганларини ҳам ажратиб батартиб ёзиб борган. Шу тариқа ҳадислар нинг тўғрилиги, исноди тадқиқ қилинганлари ёки шубҳали лари турли табақаларга бўлиниб улар саҳиҳ- тўғри, ишончли, ҳасан-яхши, маъқул, заиф-бўш, ишончсиз, ғарийб-ғалати каби хилларга ажратилган. Ат-Термизий ўз асарларида келтирган ҳадисларни, ушбу табақалар асосида кўрсатиб ўтган. Ҳадис илмини ўрганишда ва такомиллаштиришда имом-ат-Термизий ўз даврининг кўпгина машҳур му ҳаддисларидан таҳсил олди. Имом ал-Бухорий, Имом Муслим, Абу Довуд, Қутайба ибн Саъид, Исҳоқ ибн Мусо, Маҳмуд ибн Ғийлон, Саид ибн Абдураҳмон, Муҳаммад ибн Башшод, Али ибн Ҳожар, Аҳмад ибн Мунийъ, Муҳаммад ибн ал-Мусанно, Суфён ибн Бақийъ ва қатор таниқли муҳаддисларни унинг устозлари сифатида кўрсатиш мумкин. Ат-Термизийнинг ўткир зеҳни, хотираси, ёдлаш қобилиятининг кучлилиги туфайли ал-Бухорий ҳам уни фақат шогирд сифатида эмас, ўзига

ҳамкор дўст сифатида ҳам ҳурмат қилган. У 863 йилда ўз ватанига қайтди ва ўзи ҳам шогирдларга таълим бериб, хам китоблар ёзди. Ат-Термизийнинг ўндан ортиқ асарлар яратганлиги маълум. Булар “Ал-Жомъе ас-саҳиҳ” (“Ишончли тўплам”), “Аш-Шамоил ан-Набавия” (“Пайғамбарнинг алоҳида фазилатлари”), “Ал-илал фи-л-ҳадийс” (“Ҳадислардаги иллатлар ва оғишлар ҳақида”) асарлари машҳурдир. Ат-Термизийнинг ёзиб қолдирган асарларидаги ҳадислар ҳам ал- Бухорий ҳадислари каби инсонни ҳалоллик, адолат, эътиқод, диёнат, поклик, меҳнатсеварлик, мурувватлилик, меҳр-шафқат, катталарга, ота-она ва қариндошларга ҳурмат руҳида тарбиялашда катта аҳамиятга эга. Имом ат-Термизий ўз даврининг етук муҳаддиси сифатида кўпгина шогирдларга устозлик ҳам қилган. Унинг шогирдларидан Макҳул ибн ал- Фазл, Муҳаммад ибн Маҳмуд Анбар, Абу ибн Муҳаммад ан-Насафюн, Ҳаммад ибн Шокир, Ҳайсам ибн Кулайб аш-Шоший, Аҳмад ибн Юсуф ан- Насафий, Абу-л-Аббос Муҳаммад ибн Маҳбуб ал-Маҳбубий каби етук олимларни кўрсатиш мумкин. Юқорида кўриб ўтганимиздек ат- Термизийнинг устозлари ва шогирдлари орасида турли мамлакат ва элатларнинг вакиллари борлиги сезилиб турибди. Шу нуқтаи назардан қаралганда узоқ ўтмишда ҳам илм- фаннинг тараққиёт ва маърифат уруғларининг тарқатиш борасида турли ўлкаларнинг вакиллари якдил бўлиб фаолият кўрсатиб самарали ҳамкорлик қилганликлари, умумбашарий қадриятлар равнақи йўлида ҳақиқат учун ҳам байналмилаллик руҳи мавжуд бўлганлиги ҳозирги давримиз учун ҳам ибратли бир ҳолдир. Имом ат-Термизийнинг «Сунан» китобида келтирилган ҳадисларда унинг таълим-тарбияга, ахлоқ-одобга оид фикрлари кўп учрайди. Чунончи, олим инсонда яхши лик фазилатини такомиллаштириш учун қуйидаги ҳадисларни тавсия этади: «Аллоҳ наздида энг яхши дўст деб одамларга доимо хайрли ишларни қилиб юрувчи кишига айтилади. Аллоҳ наздида энг

яхши қўшни ўз қўшниларига яхшилик қилгувчисидир», «Одамларга шукр айтмайдиган киши Аллоҳга ҳам шукр қилмайди», «Одамларга хайрихоҳлигинг — бу сенинг садақанг». «Хайрли ва яхши ишлар қилишга даъват этишинг ва зулмдан қайтаришинг — сенинг садақанг».  «Адашган кишиларга тўғри йўл кўрсатишинг ҳам — садақа». «Ҳатто камбағалларга хушмуомалада бўли шинг ҳам — сенинг садақанг»,  «Ерда халақит бериб ётган бирор тош, тиканак ёки суякни бир чеккага олиб қўйишинг ҳам — садақа»,  «Ўз пақирингдаги сувдан бошқ аларнинг идишларига солиб беришинг ҳам садақанг ҳисобланади». Соғ танда соғлом ақл деган халқ нақлига амал қи либ, аллома ёшликданоқ соғлиқни сақлашга, вақтни бе кор ўтказмасликка даъват этади: «Икки нарса борки, кўпчилик уларнинг қадрига етмайди: бири соғлиқ, ик кинчиси бўш вақт». Имом ат-Термизий тўплаган ҳадислар орасида бо лаларни ахлоқ- одоб марҳумларга ҳурмат руҳида тар биялашга даъват кучли: «Чинакам сабр-тоқатли деб мусулмон кишининг мусибат юз бергандаги чидамлиги га айтилади»; «Яқин кишиси вафот этганда жоҳилият давридаги одат бўлган ёқа йиртиш ортиқча навқа тор тиб йиғлаш каби одатларга амал қилган зот мусулмон саналмайди», «Марҳумларнинг фақат яхши сифат ва қилмишларини сўзланглар. Ўлган киши ҳақида ёмон сўз лар айтилмасин», «Ҳақиқий мўмин деб хушхулқ ва аё лига нисбатан хушмуомала кишига айтилади». Ҳадисларнинг кўпчилиги одамларни аҳил бўлишга, кўпчиликка, жамоага фойда, наф келтиришга, дўстлик ва биродарликка даъват этади: «Кимда-ким бир кўчат ўтқазса, ё бўлмаса экин экса-ю, улар ҳосилидан одам лар, қушлар ва ҳайвонлар баҳра олса — бу ҳам ўша одам учун садақа саналади»; «Барча мусулмонлар ўзаро биродардурлар. Улар ҳеч қачон бир- бирларига ёмон ликни раво кўрмасликлари керак. Кимда-ким ўзининг

мусулмон биродарларига ёрдам қилса, охиратда аллоҳ унга ёрдам қилади. Кимда-ким ўз биродари ҳожатини енгиллатса, аллоҳ ҳам унга охиратини енгил қилади». Имом ат-Термизий китобида қариндош-уруғларни ҳурмат қилишга, марҳум ота ёки оналарининг дўстлари, яқинлари билан мулоқотда бўлиб туришга, айниқса ота-онага юксак ҳурмат ва эътиқод билан қарашга чақирувчи кўплаб ҳадислар бор: «Кимда-ким мусулмон би родари айбини яширса, қиёмат куни аллоҳ ҳам унинг хато ва камчиликларини ошкора қилмайди». Ат-Термизийнинг зеҳни ўткирлиги, хотираси ҳамда ёдлаш қобилиятининг кучлилиги хусусида тарихий манба ларда кўплаб мисоллар, ривоятлар келтирилади. Жумла дан, араб тарихчиси Шамсиддин аз- Заҳабийнинг (1274 - 1347) «Тазкират ул-ҳуффоз» («Ҳофизлар ҳақида тазки ра») номли асарида қуйидаги ҳикоя келтирилади: Абу Исо Муҳаммад ат-Термизий Маккага ҳажга бораётиб, йўлда кўп машҳур муҳаддислар билан учрашади ва мулоқотда бўлади. Шундай олимлардан биридан ҳадислардан сабоқ беришини илтимос қилган. У олим: — бўлмаса коғоз- қалам ол,— деган. Аксига олиб шу пайт ат-Термизий қалам топа олмаган ва олим рўпарасига ўтириб, эшитган ҳадисларини ёзиб оладигандек қоғоз устида қўлини ҳаракат қилдираверган. Олим эса турли-туман ҳадислар келтиравериб олтмишга яқинини ҳикоя килган. Шу орада олим қоғозга қараб унда ҳеч қандай ёзув кўрмаган ва ат- Термизийнинг бу ишидан жаҳли чиқиб: — Нима, сен менинг вақтимни бекорга йўқотмоқчимисан, деб койиган. Ат-Термизий бўлса бамайлихотир: Сиз а й т г а н ҳадисла рингизни ёддан айтиб берайми деган-у, ҳозиргина олимдан эшитган ҳадисларнинг ҳаммасини айтиб берган. Ат- Термизийнинг хотираси кучлилигидан олим ҳайратга тушиб, ёқа ушлаган экан 1. Бу хусусда яна бир ҳикоя ат-Термизийнинг сўзига асосланиб келтирилади: Маккага кетаётганимда — у пайт да бир шайх т ў п л а г а н1 К.Хошимов., С.Очил Ызбек педагогикаси антологияси. – Т.: «Ы=итувчи», 1995. 91-бет.

ҳадислардан икки қисмини ёзиб олган эдим — тасодифан ўша шайхнинг ўзи билан учрашишга тўғри келди. У ҳақда сўраб-суриштирганимда уни фалончи ( ш а йх ) деб тушунтирдилар. Кейин мен уни ҳузурига йўл олдим. Турли ровийлар воситасида унинг ҳадисларидан ўзим аввал ёзиб олган икки қисм ёнимда деб ўйлаган эдим — аслида менинг ёнимдаги ҳадислар уларга ў х ш а ш - у , лекин бошқа ҳадислар экан. Мен унинг ёнига бориб салом-аликдан кейин ундан ҳадисларни айнан унинг ўз оғзидан эшитишни илтимос қилдим. У бунга рози бўлиб, ёддан ҳадисларни ҳикоя қила бошлади. Кейин менга қараб кўлимдаги оқ қоғозни тоза, яъни ҳеч нарса ёзилмаган ҳолда кўргач: — бу қилиғинг учун мендан уялмайсанми,— деди. Мен маъзурона ҳолда бор ҳақиқатни айтиб: Сиз ҳикоят қилган ҳадисларнинг ҳаммасини ёддан биламан дедим ва уларни сўзма-сўз айтиб бердим. Шайх эса сўзларимга ишонқирамасдан: Нима, менинг ҳузуримгакелишдан олдин уларни махсус ёдлаган эдингми,— деди. « Йўқ,— деб жавоб қилиб яна унга: агар сўзларимга ишонмасангиз бошқа ҳадислардан айтинг,— дедим. Шун да у ўзининг ғаройиб ҳадисларидан қирқтасини ҳикоя қилди. Мен унга уларни ҳам бошдан охир бирма-бир айтиб бердим. Шунда у: — Сенга ўхшаганини ҳеч қачон кўрма ган эдим,— деди. Ат- Термизийнинг хорижий мамлакатларга қилган сафари узоқ йилларга чўзилиб, аввал эслатиб ўтгани миздек, бу сафарлари чоғида у кўпдан- кўп олимлар, муҳаддислар билан мулоқотда бўлди. Шу билан бир қаторда мана шу сафарлари чоғида ҳадисларни тўплаб китоблар таълиф қилишга ҳам киришди. Чет эл сафарла ридан ўз юртига қайтгач, ўз элидан чиққан олимлар б илан илмий мунозараларда қатнашади, кўплаб шо гирдларга устозлик қилади. Айниқса, машҳур муҳаддис олим имом ал- Бухорий билан кўплаб илмий баҳслар қиладики, бу ҳақда ат-Термизий ўзининг «ал-Илал» китобида ҳам ёзади. Ат-Термизийнинг кўпчилик асарлари жумладан, унинг машҳур асари «Ал Жомеъ» ҳам ўз Ватанига қайтганидан кейин яратилган 1 . 1 К.Хошимов ва бош=алар. Педагогика. – Т.: «Ы=итувчи», 1996. 45-бет.

Умуман олганда, Имом ат-Термизийнинг маънавий қадриятлар меросини, унинг ахлоқ-одоб ва таълим-тарбияга доир қарашларини, дунёқарашини ўрганишда ва улардан ҳозирги ёшлар таълим-тарбиясида фойдаланишда у тўплаган ҳадислару, аллома яратган «Сунан» китобининг аҳамияти ғоят катта. Умрининг сўнгги йилларида ат-Термизийнинг кўзлари ожиз бўлиб қолади ва у 279—892 йили она шаҳри Термизда вафот этади. Имом ат-Термизий ўзининг «Сунан» асаридан ташқари яна қуйидаги китобларни ёзганлиги маълум. Чунончи: «Китоб ал-илал» («Нуҳсоплар китоби»), «Китоб-ат-тарих» («Тарих китоби»), «Китоб аш-шамоил анна- бавийя» («Пайғамбарнинг ахлоқ ва одобларига оид ки тоб») , «Китоб аз-зуҳд» («Зоҳидлик ҳақида китоб»), «Ки тоб ал-асмо вал-куна» («Ровийларнинг исм ва лақаб-лари ҳақида китоб») ва бошқалар. Имом ат-Термизий юксак ахлоқий ва инсоний фазилатларга эга, ўткир зеҳн ва заковат соҳиби эди. У зот тақвода алоҳида ажралиб турар, кам таом, аммо кўп ижод ва меҳнат қилар, ахлоқсизликни қаттиқ қоралар эди. Имом ат- Термизий доимо илм-фанни тарғиб қилар ва айни вақтда мулойимлик, хушфеъллик ва ҳалимлик каби гўзал фазилатлар ул кишида мужассам эди. Имом ат-Термизийнинг Ислом равнақи йўлидаги, хусусан, пайғамбаримиз Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи ва салламнинг суннати санийяларини мусулмонларга етказишдаги хизматлари беқиёсдир.

Хулоса Бугунги кунда узоқ асрлар давомида таълим-тарбия масаласи ва воситаси бўлиб келган халқнинг педагогик қарашларини ўрганиш ва чоп этиш вазифаси турибдики, бу вазифани бажариш йўқолиш арафасига келиб қолган миллий қадриятларимиз, ахлоқимиз, урф-одат, расм- русумларимизни, удумларимизни, анъаналаримизни асраб қолиш ва тиклаш учун ниҳоятда зарурдир. Шу нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолда ушбу мавзуда ўзбек халқ педагогикаси фани ва унинг таълим-тарбиядаги ўрни, баркамол инсонни тарбиялашда миллий ва умуминсоний қадриятларнинг аҳамияти, ўзбек халқ педагогикасининг асосий манбаси ҳамда халқ оғзаки ижодининг жанрлари хусусида атрофлича фикрлар баён қилинган. Дунё маданиятининг бешиги Шарқда ижтимоий тузумнинг қайси босқичда эканлигидан қатъий назар, шахсни ҳар томонлама камол топтириш муаммоси ҳамиша етакчи ўринда бўлган. Ислом динининг ўз олдига қўйган мақсадларидан бири ҳам соф фикрли, комил, яратувчи, беозор инсонни тарбиялаш бўлган. Ушбу бобда фольклор ва ўзбек халқ педагогикаси ўртасидаги ўзаро боғлиқлик, Ўзбек халқ оғзаки ижодининг намуналари бўлмиш тез айтишлар, топишмоқлар, мақоллар, қўшиқлар, ўйинлар ҳамда эртаклар ва достонларнинг таълим-тарбияда тутган ўрни кўплаб мисоллар билан жуда тушунарли қилиб берилган. Шунингдек, маънавий маданият ва унинг шаклланишининг педагогик хусусиятлари, шахс маънавий маданиятини шакллантиришга янгича ёндашув, шарқ мутафаккирлари ижодида маънавий маданиятни шакллантириш ҳамда маънавий қадриятлар ва уларнинг шахс маънавий маданиятини шакллантиришдаги роли хусусида ҳам ажойиб фикрлар берилган.

Айниқса, Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достонидан ва “Темур тузуклари” дан келтирилган мисоллар мавзуни тушунарли тарзда баён этилишига имкон яратган. Халқ оғзаки ижодиётида таълим ва тарбия, ислом динида баркамоллик ғояси, Зардуштийлик дини ҳақида, «Авесто»нинг яратилиши, «Қуръони Карим»да ифодаланган тарбиявий ғоялар, Пайғамбаримиз Муҳаммад Алайҳиссалом инсон тарбияси ҳақида билдирган фикрлари бўйича ҳам қатор маълумотлар келтирилган. Айниқса, «Қуръони Карим»даги суралардан намуналар берилиши мавзу матнининг тушунарли бўлишига ва талабаларга осон етиб боришига имконият яратган. Ҳадислар Муҳаммад пайғамбарнинг суннатлари бўлиб, мазмунан ҳар бир мўъминнинг ишончини, эътиқодини мустаҳкамлайди ва шу билан инсонни маънавий камолотга даъват этади. Ислом дини маърифатга асослангани учун ҳам ҳар бир шахсни ақлий, жисмоний, ахлоқий жиҳатдан камолга етказишга оид эътиқод ва имондан иборат бўлиб, фақат эзгуликка хизмат қилиш, олижаноб бўлиш, покиза юриш, бир бурда луқмани ҳалол қилиб ейиш, жаҳолат ва жаҳолатпарастликка йўл қўймаслик, ўз биродарининг, қариндош-уруғларининг, миллатининг ва ватанининг қадриятларини асрашдан иборатдир.

Адабиётлар 1. Азизхужаева Н.Н. Педагог мутахассислигига тайёрлаш технологияси. – Т.: ТДПУ, 2000. 2. Азизхужаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик махорат. – Т.:ТДПУ, 2003. 3. Ишмухамедов Р.Ж. “ Инновацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириш йуллари ” . – Т.: ТДПУ, 2004. 4. Очилова Г. “Педагогик махорат” Тошкент,, 2005 йил. 5. Фарберман Б.Л., Мусина Р.Т., Жумабоева Ф.А. “Олий укув юртларида укитишнинг замонавий усуллари”. – Т.: 2002. 6. Хужаев Н.Х., Ходиев Б.Ю., “ Янги педагогик технологиялар. Укув кулланма. – Т.: «Фан», 2002. 7. Психология и педагогика. Под.ред. А.А.Радугина. Москва 2003. 8 . Педагогика профессионального образования. Под. ред. В.А.Сластенина. Москва «Академiа». 2004

Похожие

VII-VIII асрларда мовароуннаҳрда маданият ва педагогиканинг яратилиши

VII-VIII асрларда Мовароуннахрда маданият ва педагогиканинг яратилиши

Ижтимоий педагогиканинг метод ва шакллари

Педагогиканинг предмети, мақсад ва вазифалари

Педагогиканинг назарий-методологик асослари. Миллий педагогиканинг моҳияти