Педагогиканинг назарий-методологик асослари. Миллий педагогиканинг моҳияти - Педагогиka - Рефераты

Педагогиканинг назарий-методологик асослари. Миллий педагогиканинг моҳияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

506.5 KB

Педагогиканинг назарий-методологик асослари. Миллий педагогиканинг мо ҳ ияти Режа: 1 . Педагогика фанининг мақсади 2. Педагогика фанининг методологик асослари 3. Педагогика фанининг асосий тушунчалари ва тармоқлари 4. Педагогика фанининг бошқа фанлар билан алоқадорлиги ва илмий-тадқиқот методлари

Инсоният тарихига назар ташлар эканмиз, ҳар бир боланинг онадан дунёга келиши, фақат туғилишидан иборат табиий-биологик ҳодиса эмас, балки у маълум лаёқат қобилият куртаклари билан туғилади. Лекин у инсон, шахс сифатида оилада ота-оналар; жамиятда эса тарбиячи-устозлар ва турли жамоаларнинг таълим-тарбия жараёнидаги фаолияти орқали шаклланади. Жамият ривожланган сари етук, баркамол шахсларни тарбиялаб етиштириш эҳтиёжи ҳам ортиб борган ҳамда ўзгариб, янгиланиб, жамиятга хизмат қилган. Инсоният жамиятнинг турли босқичларида таълим-соҳасидаги тўпланган тажрибаларни назарий жиҳатдан англаш, умумлаштириш ва ҳаётга татбиқ қилиш жараёнида жамиятнинг талаб ва эҳтиёжлари асосида педагогика фани ва педагогик таълим вужудга келди. Шу сабабли таълим ва тарбия жараёнини ижтимоий ҳаётнинг ажралмас қисми, деб қараш лозим, чунки таълим-тарбиявий ишларни олиб бормасдан туриб жамиятни ва шахснинг ривожланишини тасаввур қилиш қийин. Педагогика дастлаб ёшларга таълим ва тарбия бериш ҳақидаги таълимот сифатида вужудга келган бўлса, секин-аста бу соҳадаги изланишлар доираси кенгая борди. Ҳозирги кунда педагогика баркамол шахсни шакллантириш қонуниятлари тўғрисидаги фан сифатида таълим-тарбиянинг мақсади ва вазифалари, таълим давлат стандартлари, таълим ва тарбиянинг усуллари, уни ташкил этиш шакллари ва қонуниятлари ҳақида билим, маълумот берадиган фанга айланди. Яқин вақтгача фалсафанинг бир тармоғи ҳисобланган педагогиканинг илмий-назарий, услубий ва амалий асослари яратилиб, педагогика фанлар мажмуи пайдо бўлди. Бизнингча, педагогика туркумига кирувчи фанлар мажмуини 4 йирик гуруҳга ажратиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Барча педагогикага оид фанларга асос бўлган педагогика тарихи ва назарияси гуруҳига педагогика тарихи, дидактика ва умумий педагогика киради. Умумий педагогика гуруҳига – узлуксиз таълим жараёнининг ҳар бир босқичидаги педагогик жараённинг ўзига хослигини асослаб берувчи – оила педагогикаси, мактабгача тарбия педагогикаси, мактаб педагогикаси, касб-ҳунар таълими педагогикаси, олий таълим педагогикаси ва катталар педагогикаси, ишлаб чиқариш педагогикаси, ҳарбий педагогика, менежмент педагогикаси, иқтисодий педагогикаси, тиббиёт педагогикаси ва бошқа тармоқларга бўлинган. Ундан ташқари, сезги органларининг бирон бир тури ишламайдиган кишиларга билим беришнинг ўзига хос томонларини ўрганувчи махсус педагогика гуруҳига –

сурдопедагогика, тифлопедагогика ва олифренопедагогика лар киради. Бутун педагогик жараённи амалга ошириш йўл-йўруқларини кўрсатиб берувчи услубият (методика)ни ҳам , ўз навбатида – мактабгача таълим услубияти, умумтаълим услубияти, ҳунар таълими услубияти, олий таълим услубияти ва малака ошириш услубияти ва бошқа тармоқлардан иборат. Бу педагогик фанлар ўзаро узвий боғлиқ бўлиб, бири-бирини тақазо этади, бири- бирини тўлдирадилар (1-шакл). 1-шакл. Педагогика фанлари мажмуи. Педагогика тарихи ва назарияси асосини ташкил қилувчи биринчи гуруҳнинг учта педагогик фан тармоқларига умумий тасниф берадиган

бўлсак, буларнинг учаласи бошқа педагогик фан тармоқларига асос бўлиб, ўзаро боғлиқдирлар. Дидактика ва умумий педагогикада ишлаб чиқилган асосий принциплар, қоидалар ва махсус тушунчалар мактаб ҳамда махсус педагогика гуруҳларидаги педагогик фан тармоқлари, дидактика принциплари ва умумий педагогикадаги қонун-қоидаларни, таълим-тарбия беришнинг ўзига хослигидан келиб чиқиб ўзгартирадилар ва ўз соҳасига мослаштирадилар. Услубият (методика) ҳам махсус ва узлуксиз таълим босқичларидаги педагогикалар каби таълимнинг ўзига хос тури ва қонуниятларидан келиб чиққан ҳолда дидактика принциплари ва умумий педагогикадаги қонун- қоидаларни ўз соҳасига мослаштиради ва соҳа услубиятини яратади. Педагогика фанлари тизимининг муҳим тармоғи сифатида аниқ фанларни ўқитиш ва ўрганишнинг қонуниятларини ўрганувчи услубиёт (методика) фанининг ҳам хизматлари беқиёс каттадир. Ҳозирги кунда ўқув юртларида тарих ўқитиш, математика ўқитиш, тил ўқитиш, адабиёт ўқитиш, махсус фанларни ўқитиш методикаси (услубияти) фанлари ўқитилмоқда. Ўзбекистон мустақил бўлгандан сўнг мамлакатимизда узлуксиз таълим тизимида, педагогика фанининг умумий ва методологик асосларида, мазмунида таълим-тарбия назариясида, таълимнинг ташкилий шаклларида, шахснинг баракамоллик даражаси ва сифатларини аниқлашда катта ислоҳий ўзгаришлар бўлди. Бу ислоҳий ўзгаришлар таълим-тарбия жараёнига замонавий педагогик ва ахборот-коммуникацион технологияларни татбиқида педагогика фанининг умумий ва методологик асослари кенгайишига замин яратди. Педагогика фанининг объекти фақат таълим-тарбия жараёнини назарий ва методологик ҳамда амалий асосини таъминловчи фан эмас, балки баркамол инсон шаклланишини ва ривожланишини таъминловчи таълим-тарбия жараёнини ўз ичига олади . Шунинг учун “ Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” даги миллий таълим моделида шахс кадрлар тайёрлаш тизимининг бош объекти ва субъекти сифатида қаралади. Маълумки, педагогика фани таълим ва тарбиянинг инсон ривожи, баркамол шахс ва мутахассис шаклланишида таълим-тарбия тизимини ўз ичига олмайдиган этник, антропологик, генетик, тарихийлик, мустақиллик, табиий-экологик, инстинктив, руҳий-ҳиссий билиш, ривожланиш, комиллик омилларига ҳам суянади. Бундан ташқари педагогика фани олдига мустақил фикрлаш, янгича тафаккур, миллий

мафкуранинг кенг қамровли сифатларини шакллантириш вазифалари қўйилди. Ҳозирги кунда педагогика фани таълим ва тарбияда ҳаёт жараёнининг ҳамма соҳаларини, жабҳаларини қамраб олмаса ҳам, у ўзининг баркамол инсон таълим-тарбиясида жуда катта имкониятларга эга бўлган асосий ижтимоий фан мавқеини эгаллай олмаган бўларди. Шунинг учун ҳам “Таълим тўғрисида ”ги қонунда ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” (1997 йил)да таълим ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг устувор йўналиши ва долзарб вазифаси қилиб белгиланди. Педагогика фанида бу устувор йўналиш ва улуғвор вазифа “ миллий таълим модели ”дан келиб чиқиб, хар бир мавзу, тушунчаларнинг таълимий, тарбиявий ривожлантирувчи функцияларини олишнинг методологик, таълим-тарбия назарияси ва амалиёти, таълим тизимини бошқаришга доир бўлимларида асослаб берилади. Шундай қилиб, педагогика мустақил фан сифатида шаклланиб, такомиллашиб бориб, таълим-тарбиянинг мақсад ва вазифалари, давлат таълим стандартлари, таълим-тарбия назариясининг мазмуни, усуллари ҳамда ташкил этиш шакллари ҳақида билим, ўқув, амалий кўникма ва малакалар, маълумот берадиган фанга айланди. Демак, бошқа фанлар каби педагогика ҳам фан сифатида пайдо бўлар экан, у аввало жамиятнинг талаб ва эҳтиёжлари асосида пайдо бўлди ва жамият ижтимоий тараққиёти билан узвий ривожланиб бормоқда. Шу сабабли таълим-тарбия жараёнини ижтимоий ҳаётнинг ажралмас қисми, деб қараш лозим, чунки таълим-тарбиявий ишларни олиб бормасдан туриб жамиятни ривожланишини, баркамол инсонни тарбиялашни тасаввур қилиш қийин, албатта. Маълумки, ҳар бир мустақил фан ўзининг предмети (мавзуси) ва методологик асосларига эгадир. Жумладан, жамиятнинг талаб ва эҳтиёжлари асосида мустақил фан сифатида ривожланиб бораётган педагогика фани ҳам ўз предмети (мавзуси)га эга. Педагогика фанининг предмети ўқитишнинг, таълим-тарбиянинг замонавий қонуниятлари, мазмуни, методлари, воситалари билан ёшларни, бўлажак мутахассисларни қуроллантирувчи фан бўлганлиги учун унинг методологик асослари, мақсад ва вазифалари дунёнинг моддий-маънавий ривожида шахс камолоти уйғунлиги қонуниятлари ва давлатнинг замонавий сиёсатидан келиб чиқади (2-шакл).

ПЕДАГОГИКА ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ Ўқитишнинг, таълим- тарбиянинг қонуниятларини ўрганиш Ўрганиладиган тушунчалар Ўрганиладиган асосий ғоялар Таълим мазмуни, методлари, воситалари билан қуроллантириш Билим Фаннинг методологик асосларини билишни ўрганиш Дунёнинг миллий-маънавий ривожида шахс камолоти уйғунлиги қонуниятларини ўзига хос ўрганиш Таълим – тарбия тўғрисидаги ғояларни ёшлар қалби ва онгига сингдириш соҳалари, усул ва йўлларини, воситаларини ўрганиш Таълим Тарбия Маълумот Кўникма Малака Ўқитиш Ривожланиш Шахс Одоб-ахлоқ Инсоний сифатлар Комил инсон Ахлоқий сифатлар Баркамол авлод Ватан равнақи Одоб-ахлоққа ўргатиш Ўзбек халқи педагогикасидан фойдаланиш 2-шакл

3-шакл ПЕДАГОГИКА ФАН И НИ Ў РГАТИШДА АЛОҲИДА АҲАМИЯТ БЕРИШ ЛОЗИМ БЎЛГАН ЖИҲАТЛАР Дарс (машғулотлар)ни олиб боришда ўқувчилар ёши, тафаккури, дунёқараши ва қизиқишларини ҳисобга олиш Таълим жараёнида тазйиқ ўтказмасдан маърифий асосда иш тутиш, ёшларнинг мустақил ва эркин кўникмаларига эътибор қаратиш Шарқ мутафаккирларининг таълим-тарбияга оид ғояларини инсонпарварлик моҳиятини кўрсатиш асосида мустақиллик энг олий қадрият, уни асраб авайлаш эса муқаддас бурч эканини ўқувчи- ўқувчиларнинг қалби ва онгига сингдириш Таълим-тарбиянинг илғор, таъсирчан воситаларидан, замонавий ўқитиш технологияси имконияларидан кенг фойдаланиш Айрим тушунчаларни ҳаддан зиёд соддалаштиришга, таълимнинг эскича методларини қўллаш натижасида фаннинг қадрсизланишига йўл қуймаслик Мавзунинг тушунча ва тамоийлларини шарҳлашда ҳаётий мисоллар, бугунги дунёда рўй бераётган мақсадлар таҳлилидан, матбуот материалларидан кенг фойдалиниш

Педагогика фанининг мақсади: – Республикамизда баркамол авлодни вояга етказишнинг бир бутун холатидаги муаммоларини ҳал қилиш; – таълим-тарбия самарадорлигини тинмай ошириш ва дунё талаблари даражасига олиб чиқиш масалаларига ижодий ёндашиш; – умуминсоний қадрият ва миллий маданиятнинг асосларини эътиборга олиб, таълим-тарбия мазмунини, миллий мафкурани шакллантириб бориш имконини яратиш; – педагогика – тарбияшунослик қоида – қонунларини илғор педагогик тажрибалар асосида бойитиб бориш ва замонавий педагогик технологияларни амалиётда қўллаш тадбирларини белгилаш; – узлуксиз таълим тизимини янада ривожлантириш муаммоларини ҳал қилиш; – “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”ни амалга ошириш ва ҳ.к. Педагогика фанининг вазифалари : – Шарқ ва Ғарбда халқ яратган оғзаки ижодиёти, яъни халқ педагогикаси, мутафаккирлар, маърифатпарварлар, педагог ва олимларнинг тарбияшуносликка доир илғор ғояларини ўрганиб, таҳлил қилиб, баркамол шахсни тарбиялаш жараёнига татбиқ этиш; – комил инсонни таркиб топтиришнинг қонуниятлари ва зарурий сифатларини аниқлаш; – педагогикадаги таълим – тарбия назариясини хозирги ва хусусий методикаси билан узвийлик муаммоларини ишлаб чиқиш ва замонавий педагогик технологияларга амал қилиш; – таълим-тарбия назариясидаги қоида, қонун, тамойил, метод ва усулларини таълим муассасаси амалий ҳаёти билан боғлаб, бўлажак иқтисодчи ўқитувчилар ва мутахасисларга ўргатиш; – таълим муассасасини бошқариш ва раҳбарлик масалаларини чуқур ўрганиб бўлажак ўқитувчилар ва мутахассисларни қандай тайёрлаш муаммоларини ҳал қилиш ва ҳ.к.

Педагогика фанининг мазмуни, мақсади, вазифалари, тамойил, метод ва усуллари, воситалари умуман, ҳар бир инсон учун зарур бўлган тарбиявий таъсирлар янгича асосга эга бўлиши керак. Педагогика фанининг мазмуни, мақсад ва вазифаларининг янгиланиш ва ривожлантириш йўли қуйидаги тўртта асосий негизга асосланади: – миллий ва умуминсоний қадриятларга содиқлик руҳини сингдириш; – халқимизнинг миллий урф-одатлари, анъаналари, маънавий меросини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш; – шахснинг ўз қобиллият ва имкониятларини эркин намоён қилиш; – ватанпарварлик ва инсонпарварлик. Шу асосдан келиб чиқиб фикр юритадиган бўлсак, педагогика фанининг мақсад ва вазифалари анча кенгайганлигини кўрсатади. 4-шаклПедагогика фанининг мақсад ва вазифалари Педагогиканинг мақсади: ёшларда, бўлажак мутахасиссисларни комиллик сифатларини такомиллаштириш, ёшларни замонавий, ахлоқий – амалий ўқув, малака ва кўникмалар билан қуроллантириш, ҳар томонлама етук, комил инсонларни тарбиялаш, уларда ҳар бир соҳага мос илм, билим, кўникмалар ҳосил қилишдан иборат Ёш авлодни Ватан равнақи, юрт тинчлиги, халқ фаровонлиги каби олижаноб ғоялар руҳида тарбиялаш Ёшларда асосий конституциявий ҳуқуқлардан бири бўлган ҳар бир кишининг ахлоқий-амалий имкониятларини рўёбга чиқаришПедагогика фанинг асосий вазифлари Ёш авлодда жамиятимизда қабул қилинган, одоб-ахлоқ қоидаларига мос келадиган эътиқодни, ахлоқий малака ва кўникмаларни, эҳтиёж ва интилишларни таркиб топтириш Юксак фазилатларга эга, эзгу ғоялар билан қуролланган комил инсонларни вояга етказиш Ёшларни ўзи ҳохлаган касбни танлаши, уни мукаммал эгаллаб, шу соҳада муваффақиятли фаолият кўрсатиши учун моддий-маънавий, тарбиявий дидактик шарт-шароитлар яратиш Ёшларни жамиятимизга ёт ва бегона зарарли ғояларга қарши курашишга ўргатиш, уларда ҳушёрлик кўникмаларини ҳосил қилиш

1.2. ПЕДАГОГИКА ФАНИНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ Фаннинг методологик муаммоларига барча даврларда ҳам алоҳида эътибор қаратилган. Бугун ҳам мамлакатимизда билимнинг бу соҳасига қизиқиш кучайиб бормоқда. Методология ҳам амалиёт ўқувчиларидан ортда қолиши, ижтимоий қадриятларнинг ўзгариш қонуниятларига боғлиқ ҳолда ривожланмаслиги мумкин эмас. Биринчи навбатда янги методларни излаб топиш жараёни давом этмоқда, мавжудларини тубдан такомиллаштириш, илмий билиш мантиқини лойиҳалаш, тадқиқотлар самарасини оширадиган техникавий қурилмаларни яратиши эътибор қаратилган. Бошқа томондан, методологиянинг дунёқараш жиҳатлари – чуқур назарий умумлашма, башоратлаш, фан стратегиясини ва унинг мавқеини ошириш жамият ислоҳотларига мос равишда амалга оширилмоқда. Бу жараёнларнинг тезлашувини таъминлашда ўтмишдан қолган мафкуравий қарашлар ва сарқитлардан тўла холос бўлиш, миллий истиқлол ғоясини омма онгига сингдириш, бунда оммавий коммуникациянинг барча воситаларидан фойдаланиш сезиларли самара бериш сир эмас. Методология – (юнонча-методлар ҳақида таълимот) ижодий жараён сифатида илмий билиш йўллари ва воситаларининг, илмий тадқиқот қонуниятларининг, уларни таққослаш ва тизимлаштириш замирида юзага келган. Демак, методология илмий билиш фаолиятининг моҳиятини йўллари ва воситаларининг назарий муаммоларини, шунингдек, ижтимоий жараён сифатида илмий тадқиқот қонуниятларини ўрганади. Методология тушунчаси мураккаб ва ҳар доим ҳам бир хилда талқин қилинавермайди. Биринчи навбатда у кенг маънода – фан методологияси сифатида қўлланилиб, барча илмий фанлар учун илмий билишнинг фалсафий таянчи ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, методология фан сифатида объектив борлиқни билиш ҳақида таълимот (назарияси)дир. Тор маънода эса аниқ илмий фанлар (шу жумладан педагогика) учун илмий билиш назариясини англатади. Демак, методологик билимларнинг умумий тизимида методология ўрнини аниқлаштириш учун мавжуд. Аниқ фанлар методологияси умумий методологияга таянган ҳолда: 1. унинг талабларини муайян фан объекти ташкил этадиган ҳодиса ва жараёнларни ўрганишга татбиқ этади;

2. ўзида билишнинг аниқ илмий методлари ҳақидаги назарияни ўрганилатёган ҳодиса ва жараён қонуниятларининг ўзига хос жиҳатлари билан боғлиқ ҳолда мужассамлаштиради. Педагогика – бошқа ривожланган фанлар қатори ўзининг алоҳида предметига, назарий принципларига эга ва алоҳида тадқиқот методаларини билувга тортилган объектив воқеликнинг ўзига хос хусусиятлари ва қонуниятлрини хисобга олган холда қўллайди. Методологик муаммоларни ишлашдаги силжишларнинг мавжудлигига қармасдан, қатор назарий-метологик муаммолар ечимсиз қоляпти. Етарлича тадқиқ қилинмаяпти. Фикримизча, методологик муаммоларни ишлаб чиқиш камида икки шартни ҳисобга олишни тақозо этади. Биринчи шарт – педагогика бирмунча долзарб муаммолари билан мактаб, академик лицей, олий ва ўрта махсус таълим муассасаларининг амалий вазифалари ўртасидаги алоқадорликни кучайтириш лозим. Бу бизни сохолистик назариялаштиришдан, умуимй мулоҳазалашдан тийиб туради. Асосий эътиборни шундай тадқиқот йўналишлари ва муаммоларига қаратиш лозимки, натижада педагогика фанининг ҳаётий муҳим масалалари ечимини топиш учун методологик ёндашувлар билан бизни қуроллантирисин, таълим ва тарбиявий жараённинг амалий вазифалари ечимини таъминлансин. Иккинчи шарт – методология ва педагогика назарияси муаммоларини ишлаб чиқишга юксак малака ва тажрибага эга, илмий жиҳатдан етук университет, институт ҳамда илмий-тадқиқот муассасаларида фаолият кўрсатаётган педагог ходимларни жалб этиш лозим. Методологияга эътиборнинг кучайиши, кун тартибида турганлигининг объектив омиллари мавжуд: мамлакатимизда инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлат заминида адолатли фуқаролик жамияти қурилмоқда ва таълим тизими жамият тараққиётига мос ҳолда тубдан янгиланди. Бу янги моделнинг муваффаққияти кўп жиҳатдан педагогик тадқиқотлар натижасига, умуман,педагогика фанининг ривожланиш даражасига бевосита боғлиқдир. Дастлаб педагогик тадқиқотларнинг назарий ва амалий аҳамияти, уларнинг мантиқи, методологик тавсифи билан боғлиқ қуйидаги масалалар аниқлаштирилмоғи лозим: - педагогиканинг назарий тадқиқотлари самарасини ошириш; - педагогик тажрибани ўрганиш ва натижаларидан фойдаланиш;

- педагогик тажриба-синов, унинг моҳияти, методикасини ойдинлаштириш; - фан ютуқларини таълим ва тарбия жараёнига татбиқ этиш муаммолари; - тарбияга яхлитликда ёндашиш, бунда мафкуравий тарбиянинг аҳамияти; - педагогика фанини миллий ва умуминсоний тажрибалар асосида ривожлантиришнинг методологик жихатлари ва х.к. Ану шу саволлар доирасидан маълум бўладики, мавжуд билимлар билан яшаш, замонавий талаб ва эҳтиёжларга бефарқ қараш, мумкин эмас. Бундай шароитда табиийки, “таянч” нуқта амалиёт бўлиши лозим, яъни замонавий ўзбек таълими ҳолати – ҳақиқий ҳақиқат мезони ҳисобланади. Амалиёт таъсири остида назария илмий кашфиётларнинг асосий омилига айланади. Фақат кенг ва ҳар томонлама ташкил этилган амалиётгина фаолиятнинг камчилигини ва етилмаганлигини ҳамда айни вақтда педагогик воқаликни билишга хизмат қилади. Мамлакатимизда таълим тизимини ислоҳ қилиниши ва ривожлантиришнинг тариҳий аҳамияти – бу таълимнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясида акс этган – “инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади” (23-модда) – принципига амал қилган ҳолда инсонийликка йўналтирилганлигидир. Инсоний устуворлик таълим соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий принципи сифатида Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида” ги қонунида ҳам ўз ифодасини тўлиқ топган : “Таълим ва тарбиянинг инсонпарвар, демократик характерда эканлиги” (3-модда). Демак, бу мантиқан айтганда, “битирувчи”ни тайёрлашдан “эркин шахс”ни шакллантиришга ўтишни англатади. Чунки эркин фикрга эга инсон, маълумотли шахс нафақат ижтимоий тизим ичида харакатланади, балки уни ўзгартиришда ҳам фаол бўлади. У олам ва одам муносабатларини умуминсоний қадриятлар контекстида қабул қил а ди. Бугун мамлакатимизда қатор ўқитувчиларимиз педагогик ғоялар тарғиботчисига айланишда, ўзлари ҳам бевосита тарғиботчилик фаолиятини намойиш қилмоқдалар, тасдиқланган дастлабки материаллар билангина эмас, балки ўзининг шахсий ижодий режаси асосида иш юритмоқдалар. Янгиликка, эркинликка, мустақиликка интилиш ҳозирги замон ўқитувчисининг шахс сифатлари таркибига кириб улгурди, энди анъанавий ўқитиш тизим ўз ўрнини миллий истиқлол ғояси билан суғорилган ва қатъиян илмий асосда ташкил этилаётган замонавий педагогик тизимга

бўшатиб беряпти. Педагогик амалиётниг турли томонларини қамраб олаётган кучли инновацион импульс ҳаракати давом этмоқда: таълим мазмунини йириклаштириш, натижаларини олдиндан белгилаш, ўқитишни психологиялаштириш, компьютерлаштириш, интерфаол ўқитиш ва тарбия методлари, таълимни бошқаришга қаратилган ёндашувлар вужудга келди. Шу ўринда методологик муаммоларнинг қуйидаги йўналишларига, унинг алоҳида томонларига қисқача изоҳ беришга ҳаракат қиламиз. 1. Педагогика предмети ва унинг чегараси. Педагогик тадқиқот бу йўналиши баъзи эътирозларни пайдо қилиши мумкин. Чунки аксарият кўпчилик педагогика предмети ва унинг чегараси аллақачон аниқланган, деб ўйлашади: у – тарбия ҳақидаги фандир . Бу таъриф педагогикага кўп асрлар олдин берилган, маълум маънода анъанавий таъриф дейиш мумкин. Афсуски, бу изоҳ бугунги кун талабига тўлиқ жавоб бера олмайди, қатор холларда чалкашликка олиб келади, фаннинг таъсир доирасини торайтиради. Гап шундаки, педагогик адабиётларда “тарбия” атамасининг ўзи турлича изоҳланади: 1) кенг ижтимоий – инсонга ўраб турган ижтиомий муҳит таъсири; 2) кенг педагогик – ўқув тарбия жараёнини бутунлай қамраб оладиган мақсадли фаолият; 3) тор педагогик – тарбия деганда махсус тарбиявий ишлар тушунилади; 4) бирмунча торроқ – тарбиявий куч йўналтирилган майдонча, маслан, ватанпарварликни тарбиялаш (ахлоқий тарбия), бадиий тасаввурларини шакллантириш (нафосат тарбияси) тушунилади – (Ю.К. Бабанский). Педагогика таълим ҳақидаги ягона фан сифатида ҳам эътироф этилади, бу фан вакиллари у ёки бу таълимий фаолият билан шуғулланадилар (В.В.Краевский). Шундай экан, педагогикани таълим ва тарбия ҳақидги фан сифатида талқин этиш тўғри булади. Бу ўз навбатида шахсни мақсадга мос ҳолда шакллантиришнинг икки қанотида англатади. Шу сабадан бирмунча аниқ таъриф қуйидагича бўлиши мумкин: педагогика – бу шахсни мақсадли шакллантириш ҳақидаги фандир. Маълумки, шахсни шакллантиришда ирсият, мухит, педагогларнинг мақсадли фаолияти, инсоннинг хусусий фаолияти ва ўз-ўзини тарбиялаш каби омиллар катта имкониятларга эга. Таклиф қилинётган таъриф фаннинг мавқеини пасайтирмайди, аксинча, унинг қатор афзалликларини санаб ўтиши мумкин: биринчидан, педагогик фаолият ўрни шахсни ривожлантириш ва тиклаш омиллари (ирсият, муҳит ва б.) орасида белгилаб боради; иккинчидан, педагогик жараён сифатида таълим ва тарбия аҳамиятини

мувозанатлаштиради; учинчидан, “тарбия” атамаси қайси маънода (тор ёки кенг) ишлатилишини кўрсатиш заруратидан соқит қилади. Шахсни шакллантириш муаммоси билан бутун социология, фалсафа, психология, этика ва бошқа қатор фанлар шуғулланишади. Агар социология тарбияни ижтимоий ривожланишнинг омили сифатида қараса, психология тарбияга шахсни руҳий ривожланиши воситаси тарзида мурожаат қилади. Этика тарбия масалаларини ахлоқий тараққиёти нуқтаи назаридан талқин этилади. Бу фанлардан фарқли ўлароқ, педагогика шхсни шакллантиришнинг иккитабиатини тадқиқ қилади, уларнинг тузилмасини аниқлаштиради, қонуниятларини ишлаб чиқади, таълимий-тарбиявий фаолиятлар технологиясини лойиҳалайди. Педагогика фани предмети аниқлаш, унинг бошқа фанлар билан алоқаси ва ўзаро таъсир доирасини ўрганиш бўйича тадқиқотлар олиб борилиши лозим. Бу муаммо ҳозирча умумий тарзда ёритилган бўлиб, аслида кадрлар тайёрлаш миллий модели асосида ҳам мазмун жиҳатдан, ҳам мантиқий боғланишлар жиҳатдан унинг тавсифномаси ишлаб чиқилиши лозим. Ҳар бир фаннинг ривожланиш доирасини тадқиқотларни табақаллаштириш ва бошқа фанлар билан ўзаро алоқадорлигининг хилма- хиллигига боғлиқ ҳолда муҳокама қилиниши лозим. Мустақиллик йилларида педагогика фанлари тизими ҳам бирмунча кенгайиб бормоқда. Бу демакки, педагогика фанининг ўз объекти, предмети, илмий тушунчалар таркиби, уларнинг мантиқи, назария ва амалиёт мутаносиблиги каби қатор саволларни янгича талқинда ифодалаш зарурати мавжуд. Бошқача айтганда, таълим соҳасидаги ўзгаришлар педагогикани ўрганадиган фан парадигмасини алмшатириш ғоясини вужудга келтираяпти. Педагогик парадигма илмий фаолият модели сифатида бир томондан таълимда фанлараро тадқиқотларнинг нуфузи ошаётганлигини, педагогика фанининг интегратив функцияси кучаяётганлигини кўрсатса, бошқа томондан таълим – тарбия қонуниятларини ўз предмети сифатида қабул қилиши ягона фан сифатида педагогиканинг назарий мавқеини ошириш ва мақомини аниқлаштириш вазифасини илгари сурди. 2. Педагогика методологияси

Педагогика фани ривожининг ҳозирги босқичида алоҳида долзарб методологик масалаларни ечиш билан чегараланмасдан хусусий билимлар тизими сифатида педагогика методологиясини аниқ белгилаб олиш зарур. Бу биринчидан, педагогик назариялар ишончлилигини таъминласа, бошқа томондан методологик билимлар педагогик (ёки ихтиёрий бошқа) тадқиқотлари самарли ташкил этиш ва етказиш мумкин эмаслигини уқтиради. Ижодий жараён бугунги кунда педагогика фани методологиясига, унинг предметига нисбатан турлича ёндашувлар вужудга келмоқдаки, уларнинг моҳиятини қисқача тушунтиришга ҳаракат қиламиз. Методология функцияси асосида аниқлаш. Методология алоҳида фан сифатида икки функцияни бажаради: дескриптив ( ифодаловчи ) ва перскриптив (меъёрловчи). Биринчиси – объектни назарий жиҳатдан ифодалашни кўзласа, кейингиси – тадқиқотчининг ишлаши учун мўлжал олишга шарт – шароит туғдиради. Бу икки вазифанинг мавжудлиги педагогика методологиясини ҳам икки гуруҳга ажратишни тақозо этади – назарий ва меъёрий. Педагогиканинг назарий методологиясига қуйидагиларни киритиш мумкин: методология таърифи; фан методологиясининг умумий тавсифи, унинг даражалари; методология билимлар тизими ва фаолиятлар тизими сифатида; педагогика соҳасидаги тадқиқий фаолиятни методологик таъминлаш манбалари; педагогик тадқиқот объекти ва предметининг методологик таҳлили. Меъёрий асоси қуйидаги саволлар доирасини қамраб олади: - педагогикани объектив борлиқни маънавий ўзгартиришнинг бошқа шаклидан фарқли илмий асослаш; - педагогика соҳасидаги ишларни фанга тааллуқлилигини аниқлаш: - мақсаднинг ўзига хослиги; махсус тадқиқот объектини ажратиш; махсус билиш методлари ва воситаларини қўллаш; атамаларнинг бир хиллиги; - педагогик тадқиқотларни гуруҳларга ажратиш; - тадқиқот тавсифномаси: муаммо, мавзу, унинг долзарблиги, тадқиқот объекти, предмети, мақсад ва вазифалари, фаразлари, ҳимоя қилинадиган ҳолатлар, янгиликлар, фан учун муҳимлиги, амалиёт учун муҳимлиги; - педагогик тадқиқот мантиқи;

- педагогика фанлари тизими, уларнинг ўзаро алоқаси. Тадқиқот муаммоси бўйича қабул қилинган директив ва меъёрий хужжатлар ҳам бевосита методологиянинг меъёрий асосини ташкил этади. Фалсафий асос мавқеидан аниқлаш. Фалсафий нуқтаи назардан методология назарий ва амалий фаолиятни ташкил этиш ва кўриш принциплари ва усуллари тизими, шунингдек, бу тизим ҳақидаги таълимот (назария) сифатида қабул қилинади. Аниқроғи, методология предмети – фаолиятни ташкил этиш ҳақидаги назария демакдир. Бу ерда қайси фаолият ҳақида фикр юритиляпти? Илмий фаолият назарда тутиляптими ёки педагогик фаолият? Бу саволга жавобни қуйидаги таҳлил натижа асосида топиш мумкин. Агар ўқитувчи кундаги одатий номаҳсул ( репродуктив ) фаолият билан машғул бўлиб, ҳар доим ўзи ўзлаштирган бир хилдаги технология билан иш кўрса “дарс берувчи” сифатида фаолият кўрсатса, бу ерда методология ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Аксинча, маҳсулдор ( продуктив ) фаолият намойиш этиб, мисол учун, илмий – тадқиқий педагогик фаолият кўрсатса ёки ўзининг хусусий муаллифлик ўқитиш тизимини яратса, шубҳасиз, методологик фаолият вужудга келади. Кейинги ҳолатда икки қарама – қарши тушунча – лойиҳа ва рефлексия – асосий ўринга кўтариляпти. Маълумки, ҳар қандай маҳсулдор фаолият лойиҳалаш кўникмаларини талаб этади. Илмий – тадқиқий ишларнинг қуйидаги босқичлари – зиддиятларни аниқлаш, муаммони ифодалаш, фаразларни қуриш ва ҳ.қ. – мантиқан тадқиқот лойиҳалаш усулидир. Амалий педагогик фаолиятда ҳам таълим (тарбия) тизимларини лойҳалаш ишлари амалга оширилади. Бунга “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” асосида яратилган замонавий таълим тизими, уни ривожлантириш концепцияси (“портлаш эффекти”) мисолида иқрор бўлишимиз мумкин. Ижодий фаолиятни ташкил этишда ҳар доим рефлексия – лойиҳанинг, жараён ва натижаларнинг доимий таҳлили муҳим ўрин тутади. Хулоса сифатида илмий-педагогик тадқиқот методологияси ҳам, амалий педагогик фаолият методологияси ҳам қуйидаги учлик яхлитлигида қурилиши мумкинлигини таъкидлаш лозим:

“лойиҳа технология (илмий–тадқиқий ёки педагогик) рефлексия” (А.М. Новиков) . Бу ёндашувларга таяниб ҳамда мавжуд адабиётлар таҳлили асосида педагогика методологиясини қуйидагича ифодалаш мумкин: Педагогика методологияси ўзида педагогик назария асослари ва тузилмаси ҳақидаги билимлар тизимини, педагогик ҳодиса ва жараёнларни тадқиқ қилишнинг ёндашувларини, педагогик воқеликни ҳаққоний ифода этадиган ахборотларни олиш усулларини, шунингдек, бу билимлар тизимини қўлга киритиш бўйича фаолият тизимини мужассамлаштиради. Кўриниб турибдики, бу таърифда илмий билишнинг икки жиҳати – билимлар тизими ва илмий-тадқиқий фаолият қамраб олинган. Ёки икки фаолият тури – методологик тадқиқот ва методологик таъминот ҳисобга олиняпти. Агар биринчисининг вазифаси педагогика фанлари ривожининг қонуниятлари ва йўналишларини, педагогик тадқиқотларнинг сифат ва самарадорлигини ошириш принципларини, уларнинг тушунчалари таркибини аниқлаштирса, иккинчиси – методологик билимлардан тадқиқот дастурларини асослашда ва сифатини баҳолашда фойдаланишни англатади. Шу билан биргаликда педагогик муаммоларнинг умумназарий муаммолар билан алмаштиришга йўл қўйиб бўлмайди. Чунки, биринчиси “қандай қилиб методологияни педагогикага қўллаш мумкин” деган саволни аниқлаштирса, иккинчиси – умумназарий саволлар эса педагогиканинг предмети, унинг бошқа фанлар билан алоқаси, таълим ва тарбия моҳияти каби умумий саволлар ечимга қаратилади 1 . 1.3. Педагогика фанининг асосий тушунчалари ва тармоқлари Педагогика фани таълим-тарбия мақсадини жамият талабларига ва ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига қараб мазмунан ўзгаришини ўргатади, тарбиянинг таркибий қисимларини ва улар ўртасидаги боғланишларни очиб беради. Шу аснода таълим ва тарбия соҳасидаги тажрибаларни умумлаштиради, таълим мазмуни ва тарбиянинг келгусидаги истиқболлари, 1 Г.И. Саранцев. Метод обучения как категория методики преподования// Педагогика, 1998 г., №1, с. 28-34.

йўллари ва усулларини қўрсатиб боради. Педагогика фанида бир-бири билан боғланган асосий тушунчалар мавжуд бўлиб, уларнинг айримларини шарҳлаймиз: Тарбия – ўсиб келаётган авлодда ҳосил қилинган билимлар асосида ақлий камолот – дунёқарашни, инсоний эътиқод, бурч ва маъсулиятни, жамиятимиз кишиларига хос бўлган ахлоқий фазилатларни яратишдаги мақсадни ифодалайди. Тарбия бола туғилгандан бошлаб умрининг охиригача оилада, мактабда, касб-ҳунар коллежида, олий таълим муассасасида ва жамоатчилик таъсирида шаклланиб борадиган жараёндир. Билим – бир бутунликни ташкил қилувчи қисмлар орасидаги, уларнинг ички зиддиятларидан келиб чиққан боғлиқликдир. У қонуният деб ҳам юритилади. Яъни билим инсоният томонидан мустақил ҳаётда, фаолиятда, жумладан ишлаб чиқаришда зарур бўлган фан асосларини қонунлар ва тушунчаларни ўзлаштириш натижасидир . Билимни ҳаётда кўп самара берадиган қилиб қўллай олиш учун билим билан бирга кўникма ва малака ҳосил қилиш лозим. Билим баҳсда керак бўлса, кўникма ва малака меҳнат фаолиятида, дунёни ўзлаштиришда зарур. Кўникма – малаканинг таркибий қисми бўлиб, ҳаракатнинг айрим қисмларини ниҳоятда тез, аниқ ва мақсадга мувофиқ равишда бажарилиш қобилиятини ифодалайди ва ўқувчи – ўқувчиларда кўп маротаба такрорланадиган машқлар натижасида юзага келадиган ҳаракатлар йиғиндисидир. Малака – ўқувчиларнинг билим эгаллаш ва меҳнат жараёнидаги ҳаракатини (ёки ҳаракатлар мажмуасини) муайян шароитда мақсадга мувофиқ шакллантириш ва шу орқали ўқишда ва меҳнат фаолиятида ижобий натижаларга эришиб, онгли бажаришга тайёр бўлишдир. Умуман, иқтидор ва кўникма машқ қилиш ва такрорлаш орқали малакага айланади. Маҳорат – турли малакалардан ишончли, ижодий фойдаланиш ҳамда касбий малакалар ривожланишининг юқори даражаси ва касбий таълимнинг мутлоқ мақсадидир. Маҳорат – бу мураккаб ишни тез, аниқ бажаришнинг енгиллиги, меҳнатнинг юқори сифати ва барқарор маромидир. Одоб - ахлоқ – шахснинг ўзига ва дунёга нисбатан муносабатларидаги хатти-ҳаракатларининг белгиланган, аниқланган усули бўлиб, сабаб

тасаввурлар ва қарашларни ўз ичига олади, яъни шахс шаклланадиган манба ҳисобланади. Шахс – жамият аъзоси сифатида, ўз – ўзининг англаши ва тафаккур фаолиятининг объективлиги, мулоқотда ҳамда камолотга етишида насл (ирсият) биологик, ижтимоий муҳит ҳам мақсадга мувофиқ амалга ошириладиган таълим-тарбия ва ниҳоят ўзининг фаолияти ҳам муҳим аҳамиятга эга. Шахснинг ахлоқий сифатлари – шахснинг ақлий жиҳатдан камолотга етишуви унинг ақлий, зеҳний сифатлари, фазилатлари орқали намоён бўлади: билағонлик, объективлик, фикрловчилик, қобилиятлилик ва ҳ.к. ҳисобланади. Шахс шаклланиши – инсон биоижтимоий мавжуд бўлганлиги туфайли, биологик ривожи билан бир қаторда у ижтимоий ривожланиб ҳам боради ва камолотнинг маълум бир босқичида шахсга айланади. Ижтимоий тараққиёт – ташқи ва ички, бошқариладиган ва бошқарилмайдиган омиллар билан кишига ижобий таъсир этиш, яъни шахснинг шаклланиш жараёни. Шахснинг ижтимоий тараққиётида мақсадга йўналтирилган таълим-тарбия етакчи ўринни эгаллайди. Педагогик тамойил (принциплар) – ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги муносабат орқали бериладиган билим тури, ҳажми ва мазмуни, шунингдек, ўқув қуроллари ва тарбияланувчиларнинг руҳий хусусиятлари ўртасидаги зарурий боғлиқликлардан келиб чиққан қонуниятга амал қилиш. Шахснинг ҳар томонлама камолга етиши – маълум бир тарихий шарт-шароитлардаги индивид қобилияти ва иқтидори, унинг биоижтимоий моҳиятларини ташкил қиладиган ҳамма кучларни тўлиқ ривожлантиришдан иборат. Педагогик муҳит – таълим –тарбия мақсадларига мувофиқ равишда тузилган шахслараро (ўқитувчи – ўқувчи – ўқувчилар орасидаги) муносабатлар мажмуи. Ижтимоий муҳит – киши шахсини шакллантирувчи ижтимоий муносабатлар мажмуи. Ижтимоий тафаккур, турмуш тарзи ва шахслараро, гуруҳлараро ҳамда миллат ва халқаро муносабатларнинг ўзаро мувофиқ келиши ва бир-бирини бойитиш.

Ички муҳит – шахснинг ўзига хос ҳаётий фаолияти, характернинг ўзига хослиги, ҳаётий тажриба ва ирсий тафаккур кўникмалари мажмуи, одатдаги руҳий ҳолатларда ўзини намоён этадиган таъсирчанлик ва воқеликка муносабатларнинг ўзаро бир-бирига мувофиқ келиши, бир-бирини тўлдириши ва бойитиши. Ирсийлик – шахснинг ўзига хослигини белгилаб берадиган анатомик, физиологик, психологик, ташкилий жихатлар, ота-она томонидан ирсий бирликлар орқали ўтадиган бирликлар. Ўз-ўзини англаш – шахснинг ўзига ва ўз фаолиятига бир жамоа ёки бутун жамият нуқтаи назаридан баҳо бера олиш. Фаолият – қандайдир шахсий, гуруҳий, миллий ёки умуминсоний эҳтиёжларга жавоб берувчи мақсад сари йўналтирилган ҳаракат. Таълим-тарбиянинг инсонийлиги – педагогик жараённи, яъни таълим-тарбия берувчи билан ўқувчи орасидаги педагогик муносабатлар оқимини ўта инсоний (ўзаро иззат-ҳурмат ва муҳаббат) руҳида амалга ошириш. Таълимни демократлаштириш – муайян жамият ва конкрет шахс эҳтиёжи ва имкониятидан келиб чиқиб, маълум билимлар тури ва ҳажмини эркин ҳолда танлаб олиш. Тизим – (юнонча “sistema”) сўзидан олинган бўлиб, бўлаклардан ҳосил бўлган, бирикиш маъносини англатади. Яъни яхлит, бутунликда фаолият кўрсата оладиган ўзаро боғлиқ элементларнинг йиғиндисидир. Педагогика фани узоқ тараққиёт йўлини босиб ўтиб, ҳозирги вақтда илмий билимларнинг яхши шаклланган, катта назарий ва амалий материалларни ўз ичига олган тармоғига айланди ва ўзининг илмий-назарий, услубий, амалий асосларини яратди. Натижада буларнинг барчаси педагогика фанининг алоҳида тармоқлари вужудга келишига сабаб бўлди. Жумладан, педагогика тарихи мустақил тармоқ сифатида, педагогика фанининг тарихан ривожланишини ўзида акс эттирди. Бунда ўтмишдаги илғор педагогик ғояларнинг пайдо бўлиши, ривожланиши, уларнинг бугунги кундаги аҳамияти, мутафаккирларнинг педагогик меросидан фойдаланиш зарурияти ҳақида фикр юритилади. Педагогика тарихи педагогик таълимотлар тарихи ва тарбиянинг ривожланиш масалаларини ижтимоий ҳодиса сифатида тадқиқ этиб, педагогик ғояларнинг салбий педагогик ғояларга қарши кураши тарихини,

хукмрон табақаларнинг демократияга қарши сиёсатини очиб ташлайди, илғор педагогик ғоялар, ҳур фикрлар, таълим қонуниятларининг айрим олинган тарихий даврдаги ривожланиш тамойилларини таҳлил қилади, муҳим умумий хулосалар чиқаради ва бугунги кун учун долзарб муаммоларни ўртага ташлайди. Тарихийлик тамойили ҳар қандай фан ривожланишнинг зарур тамойили ҳисобланади. Зеро, ўтмишни ҳозирги давр билан қиёслаш фақат хозирги ходисаларнинг асосий ривожланиш босқичларини яхши кузатиб боришга ёки ўтмишнинг бебаҳо тажрибаси ҳамда эришилган ютуқлардан фойдаланишга ёрдам бериб қолмай, шу билан бирга, бу соҳада хатоларга йўл қўйишдан сақлайди ва келажакка йўналтирилган амалий таклифлар, мақсадли изланишларни амалга оширишга кўп даражада асос бўлади. Жамият ҳаётини қайта қуриш, ўсиб келаётган ёш авлодни, шунингдек, ҳамма фуқароларни тарбиялашни кучайтиришни талаб этади. Педагогика фанлари тизимида тарбияланувчиларнинг ёшларига ва касбий омилкорлигини шакллантиришга қаратилган мактабгача таълим педагогикаси, мактаб педагогикаси, ёшлар педагогикаси, катта ёшдагилар педагогикаси, касб-ҳунар таълими педагогикаси, ишлаб чиқариш педагогикаси, олий мактаб педагогикаси, менежмент педагогикаси, тиббиёт педагогикаси, ҳарбий педагогика, иқтисодий педагогика, замонавий педагогик технологиялар ва бошқа тармоқ педагогикалари вужудга келди. Бу тармоқ педагогикалари мактабгача, умумий ва ўрта махсус таълим муассасаларида, касб-ҳунар колежларида, олий ўқув юртларида олиб бориладиган таълим-тарбия жараёнининг қонуниятларини ўрганади. Булардан ташқари дефектология деб аталувчи махсус педагогика: сурдопедагогика (кар ва соқов), тифлопедагогика ( кўзи ожиз ); олигофренопедагогика (ақлий ривожланишдан орқали қолган); логопедия (нутқи яхши ривожланмаган) тарбияланувчиларни ўқитиш ва тарбиялаш масалалари билан шуғулланади. Педагогика фанлари тизимининг муҳим тармоғи сифатида аниқ фанларни ўқитиш ва ўргатишнинг қонуниятларини ўрганувчи методика, яъни услубият фанининг хизматлари беқиёсдир. Бутун педагогик жараённи амалга ошириш йўл-йўриқларини қўрсатиб берувчи ( методика, яъни услубият ), фани ҳам, ўз навбатида, мактабгача таълим услубияти (методикаси), умумтаълим услубияти, касб-ҳунар таълими услубияти, махсус таълим услубияти, олий таълим услубияти, малака ошириш услубияти ва

бошқа фан услубияти тармоқларидан иборат. Бу педагогик фанлар ўзаро узвий боғлиқ бўлиб, бир-бирини тақазо этади, бир-бирини тўлдиради. (18- шакл).

18-шакл Педагогиканинг асосий тармоқлари Умумий педагогика Ёшлар педагогикаси Мактабгача таълим педагогикаси Катта ёшдагилар педагогикаси Махсус педагогика Педагогик фанлар тизими Методика Мактабгача таълим методикаси (услубияти) Умумтаълим методикаси Касб-хунар таълими методикаси Махсус таълим методикаси Олий таълим методикасиСурдо педагогикаси Тифлопедагогика Алигофрено педагогика Педагогика тарихи Умумий таълим педагогикаси Мактабгача таълим педагогикаси Оила педагогикаси Касб-хунар таълими педагогикаси Олий таълим педагогикаси Ишлаб чиқариш педагогикаси Иқтисодий педагогика Тиббиёт педагогикаси Ҳарбий педагогика Менежмент педагогикаси Спорт педагогикасиМактаб педагогикаси Халқ педагогикаси Андрогигика (катталар педагогикаси) Герогогика (қариялар педагогикаси) Ижтимоий педагогика Инновацион педагогика

1. 4. ПЕДАГОГИКА ФАНИНИНГ БОШҚА ФАНЛАР БИЛАН АЛОҚАДОРЛИГИ ВА ИЛМИЙ-ТАДҚИҚОТ МЕТОДЛАРИ Педагогика инсонлар орасидаги муносабатларни ва ижтимоий муҳитнинг инсонга таъсирини тадқиқ этувчи фан сифатида иқтисодиёт, маданият ривожланишининг ўзига хослиги ҳамда уларнинг инсон шахси шаклланишига таъсирини ўрганади. Шу билан бирга, педагогика укув муассасаси тизимининг ташкилий жиҳатларидаги кўпгина масалаларни ҳал этишга, шахсларни тарбиялашда ўқув муассасаси, оила ва жамоатчиликнинг ўзаро ҳамкорликда иш олиб боришига ёрдам беради. «Педагогика» фани тарбия жараёнини ижтимоий ҳодиса сифатида ўрганар экан, табиий равишда жамиятдаги барча фанлар билан боғлиқдир. «Фалсафа» фан сифатида инсоният жамияти, табиат ривожланишининг умумий қонуниятларини ташкил этадиган, яъни педагогиканинг тараққий этиб боришига имкон берадиган илмий манбаидир. Шу билан бирга, файласуфлар ва педагогика фанлари вакиллари томонидан ишлаб чиқилган бир қатор умумий масалалар фалсафада ҳам, педагогикада ҳам баробар мавжуддир. Булар жумласига тарбия билан бошқа ижтимоий ходисалар орасидаги ўзаро алоқалар; дунёқарашни, аҳлоқий, меҳнат ва эстетик тарбияни шакллантириш масалалари; шахс ва жамоа муносабатлари; таълим жараёни моҳиятини тушуниш ҳамда билишнинг диалектик назариясини ишлаб чиқиш билан боғлиқ бўлган гнесеологик масалалар ва бошқа муаммолар киради. Педагогиканинг аниқ масалаларини ишлаб чиқишда фалсафанинг социология, этика, эстетика каби тармоқлари катта аҳамиятга эгадир. Этика фалсафанинг аҳлоқий ва тарбия масалалари билан бевосита боғлиқдир. Уларни хал этишда педагогика а х лоқнинг умуминсоний қадриятларига суянади. Эстетика (нафосат тарбияси) инсоннинг эстетик идеалларини шакллантириш, маданиятга ва воқеликка эстетик муносабатлари умумий қонуниятларини ўрганади ва эстетик тарбияни илмий жиҳатдан асослаш учун хизмат қилади. Бу асосларни педагогика фани ишлаб чиқади, ёшларни гўзалликни хис қила олиш, тушунишга ўрганиш воситалари ва йўлларини белгилаб беради. Педагогиканинг фалсафа ва бошқа ижтимоий фанлар билан

боғлиқлигини, ҳал этадиган илмий масалаларнинг умумийлигини педагогиканинг ижтимоий хусусияти, унинг мафкуравий йўналишга эга эканлигини таъкидлаб туради. Тарбиянинг ҳамма муаммоларини бошқа сиёсий, ижтимоий масалалар билан бир қаторда ҳал этиш заруриятини кўрсатиб беради. Жамиятимиз ривожланишининг ҳозирги босқичида педагогиканинг иқтисодиёт фанлари билан алоқаси мустаҳкамланиб бормоқда. Ижтимоий фанлардаги маълумотларга суяниб, педагогика жамиятнинг тарбияга бўлган объектив эҳтиёжини ва уларни амалга ошириш шарт-шароитларини ўрганади. Инсоннинг ақлий ривожланиши қирраларини, жиҳатларини ўрганадиган бошқа фанлардан фарқли ўлароқ, педагогика инсон шахси, унинг тараққиёт босқичлари билан шуғулланади. Педагогика психология ва физиология билан ҳам бевосита ва билвосита боғлиқдир. Физиология педагогика ҳамда психологиянинг табиий илмий базаси ҳисобланади. Педагогика физиологиянинг олий асаб (нерв) фаолиятининг ривожланиши, асаб системасининг ўзига хослиги, биринчи ва иккинчи сигнал системалар ҳақидаги, шунингдек , сезги органларининг, таянч ҳаракат аппаратларининг, юрак , қ он-томир ҳамда нафас олиш системаларининг фаолияти, ривожланиши ҳақидаги маълумотларга суянади. Психологик ҳодисаларнинг физиологик асосларини билиш педагогика учун тарбия ва таълимнинг баъзи бир омилларини яққол, аниқ билиб олиш, тушуниш имкониятини яратади ҳамда таълим-тарбия жараёнини самарадорлигини оширишнинг кўпгина муаммоларини муваффақиятли ҳал этишга ёрдам беради. Психология педагогиканинг бошқа фанлар томонидан аниқланган билимлар, ўсиб келаётган инсоннинг шахсини шакллантириш, ички жараёнларини юз бериш омиллари ва шарт-шароитлари ҳақидаги билимлар билан қуроллантиради. Кейинги вақтларда педагогика бошқа янги ривожланаётган фанлар билан, жумладан, мураккаб динамик тизимларни режали бошқариш ҳақидаги фан бўлган кибернетика билан мустаҳкам алоқада ривожланмоқда. Буларнинг барчаси педагогика ўзининг предмети ва тадқиқот соҳасига эга бўлиб, бошқа бир қатор фанлар билан жуда мустаҳкам боғлиқликда эканлигини кўрсатади. Ҳозирги мустақиллик шароитида ўсиб келаётган ёш авлод тарбиясида

умуминсоний қадриятларни, умуминсоний ижобий хислатларни ривожлантириш Ўзбекистон ҳукуматининг қарорларида мустақил Ўзбекистон Республикаси Президенти И . А . Каримов асарларида, нутқларида ўз аксини, тасдиғини топган. Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий ривожланишида тутган ўз йўли, тамойиллари тарбия жараёнида ҳали аввалги кекса авлод олдида турмаган янги масала ва муаммоларни ечиш учун зарур бўладиган хислат ва сифатлар шакллантирилишини тақозо этади. Ўзбекистонда миллий истиқлол мафкураси аста-секин шаклланиб бораяпти. Педагогика илмидаги тушунчалар таърифлар миллий истиқлол мафкурасига мос умуминсонийлик руҳида тушунтирилмоғи мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Албатта таълим ва тарбияда умуминсоний қадриятлар билан бирга миллий ўзига хослик нисбати, мувозанати алоҳида аҳамиятга эга. Яна бир томондан таълим назариясини, таълим - тарбия мазмунини, шаклини ва услубларининг асосий жиҳатлари Шарқда ишлаб чиқилиб, Е вр о п а орқали ўзгариб, ривожланиб яна Шарққа қайтиб келганини ва дунё педагогик жараёнини бир бутунлигини ҳисобга олинса, қуйида ги тушунчаларда хусусий миллийликдан кўра, умуминсонийлик жиҳатларининг кўплиги кўзга ташланиб туради.

19-шакл Педагогика фани ўз мазмунини бойитишда янгилашда мавжуд бўлган педагогик ҳодиса ва жараёнларни унинг мақсади ва вазифаларига мувофиқ келадиган методлари билан ўрганади. Педагогика фанининг илмий тадқиқот методлари қанчалик тўғри қўлланса, таълим-тарбия мазмунини янгилаш ва такомиллаштириш шу даражада юксалади. Лекин илмий тадқиқот методларининг аниқ чегараланган тизими ҳозиргача фанда яратилган эмас. Педагог педагогик жараёнда ўз аудиторияси тарбияланувчилари характер-хусусиятларидан келиб чикқан ҳолда уларнинг психологиясини чуқур ўрганишда бир қатор методларни қўллаши мумкин. Чунки педагогнинг асосий мақсади дарс жараёнини тарбиявий таъсирини ошириш ҳисобланади. Бунинг учун қуйидаги педагогик илмий текшириш методидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади: 1. Адабиётларни ўрганиш методи 2. Педагогик кузатиш методи. 3. Суҳбат методи (якка тартибда, гуруҳ билан ) 4. Педагогик сўраш методи. 5. Тест синовлари методи. 6. Таълим муассасаси ҳужжатларини таҳлил қилиш методи. 7 .Эксперемент-тажриба-синов методи . 8 . Статистика маълумотларини тахлил қилиш методи . 9 . Математика ва кибернетика методи . 10. Моделлаштириш методи. ПедагогикаУмумий педагогика Тарбиявий иш методикаси Фалсафа Тарих Этика Эстетика Психология Социология МантиқИқтисодиётОдам анатомаяси ва физиологиясиМиллий истиқ-лол мафкурасиХуқуқшунослик Сиёсатшунос ликСиёсатшунос - лик Этнография ва этнопедагогикаМаънавият асослари Ўқитиш методикаси Кибе р нетика Физиология

Таълим методларини танлаш билан бир каторда ўқитувчи дарсдаги ўқувчиларни ёш ва индивидуал характер хусусиятларини ўрганиши ҳамда таҳлил килиши шарт. Адабиётларни ўрганиш методи – тадқиқот мавзуси бўйича педагогика психология, маданият, иқтисод, сиёсатга доир адабиётлар ва диссертациялар ўрганишда қўлланилади. Педагогик кузатиш – одатда табиий кузатиш орқали ўқувчиларнинг фанларни ўзлаштиришлари, уларнинг хулқ-атвори ва муомалаларидаги ўзгаришларни ҳисобга олиш ва тегишли таълимий-тарбиявий таъсир кўрсатиш йўлларини белгилаш учун қўлланилади. Бу метод тадқиқотчининг педагогик тажрибанинг муайян бир томони ва ҳодисаларини бирор мақсадни кўзда тутиб идрок этиш ташкил этади. Бунда кузатишлар тезлиги ва сони, кузатиш объекти, вақти, педагогик вазиятларни кузатиш учун ажратиладиган характеристика ва ҳоказолар ҳисобга олинади. Суҳбат методи – сўрашнинг бир тури бўлгани ҳолда тадқиқотчининг жиддий тайёргарлик кўришини талаб этади, чунки у текшираётган шахс билан бевосита алоқада бўлиш вақтида оғзаки суҳбат тарзида, суҳбатдошининг жавобларини ёзмасдан эркин муомала шаклида қўлланилади. Суҳбат методи – таълим муассасаси ўқитувчилари ва ўқувчилар жамоаси билан ота-оналар ва кенг жамоатчилик билан, якка ва гуруҳли тартибда иш олиб борилганда қўлланилади. Суҳбат методидан фарқ қилиб интервью олиш методи саволларни олдиндан белгиланган изчилликда интервью йўли билан баён қилишни назарда тутади. Бунда жавоблар магнит тасмасига ёки кассеталарга ёзиб олинади. Ҳозирги кунда оммавий сўраш назарияси ва практикаси интервью ташкил этишнинг кўп методлари мавжуд: - гуруҳлар билан; - интенсив; - синаш ва ҳ.к. Педагогик сўраш методи – тадқиқотчининг бошқа кишилардан педагогик тажрибанинг бирор томони ёки ҳодисалари ҳақида ахборот олиш жараёни бу методнинг асосини ташкил қилади. Сўраш саволларнинг мантиқ и й ўйланган системасини,уларнинг аниқ ифодаланишини, нисбатан

камчилиги (3-5та) назарда тутилади. Шунингдек, қатъий шакл даги жавобни («ҳа», «йўқ») ҳам тақозо этиши мумкин. Тест синовлар методи - бу ёзма жавобларнинг оммавий равишда йиғиб олиш методидир. Тест синовларини(анкеталарини) ишлаб чиқиш мураккаб илмий жараён. Пировард натижада тадқиқот натижаларининг ишончлилиги анкеталар мазмунига, берилаётган саволлар шаклига, тўлдирилган анкеталар сонига боғлиқ бўлади. Одатда тест саволларининг маълумотларини компьютерда математик статистика методлари билан ишлашга имкон берадиган қилиб тузилади. Таълим муассасаси ҳужжатларини таҳлил қилиш методи – бунда ўқувчиларнинг умумий миқдори, унинг ўсиши ёки камайиш сабаблари тавсифи, ўқувчиларнинг фанлар бўйича ўзлаштириш даражасига, ёки курсидан қолишнинг олдини олиш, Рағбатлантириш ва жазолаш чоралари турларига, таълим муассасасининг моддий базасига эътибор берилади. Эксперимент-тажриба-синов методи – у шбу тажриба асосан таълим- тарбия жараёнига алоқадор илмий фараз ёки амалий ишларнинг тадбиқи жараёнларини текшириш, аниқлаш мақсадида ўтказилади. Статистика маълумотларини таҳлил қилиш методи -таълим соҳасига, жумладан, ажратилган маблағларнинг доимий ўсиб бориши, дарслик ва ўқув қўлланмалари, кўргазмали қуроллар, ўқитувчи кадрлар тайёрлаш, ўқув биноси қурилиши, хўжалик шартномалари ва улардан тушаётган маблағлар статистика методи орқали аниқланади. Математика ва кибернетика методлари - ўқитиш назарияси, амалиётида ҳисоблаш математикаси ва кибернетикаси машиналари ёрдамида бир тилдан иккинчи тилга таржима, дастурли таълим ва уни машина орқали бошқариш, ўқитишни мустаҳкамлаш, баҳолаш орқали таълим-тарбия самарадорлигини ошириш дифференциал ва индивидуал таълим бериш, таълим-муассасаси ҳисоботини машиналар ёрдамида тузиш каби жараёнлардир. Бу каби методлардан фойдаланиб таълим ва тарбия ишларини олиб бориш фақатгина педагог учун эмас, иқтисодиёт жабхаларида фаолият юритаётган бошқарувчи ходимлар, оилада фарзанд тарбияси билан шуғулланувчи ота-оналар учун ҳам, жамоа билан ишлайдиган масъулиятли шахс учун хам зарурий шарт бўлган методлардан биридир. Зеро, инсон тарбиясидек мураккаб жараёнга ҳеч қачон эътиборсиз бўлмаслик зарур.

20-шакл Статистика маълумотларини таҳлил қилиш методи Моделлаш- тириш методиКузатиш методи Адабиётларни ўрганиш методи Анкеталаш тириш методиСуҳбат методи Эксперемент методи Ҳужжатларни ўрганиш методи Сўровнома методи Математик – ки - бернетика методи Педагогиканинг илмий- тадқиқот методлари

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.- Т.: «Шарқ» нашриёти-матбаа концерни. 1997. 2. Ислом Каримов “Ўзбекистон мутақилликга эришиш остонасида ” Т.”Ўзбекистон” 2012й. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўгрисида»ги қонуни.- Т.: 1997 й. 4. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»- Т.: 1997 й. 5. О.Хасанбоева ва бошқ. Педагогика тарихи.-Т.: “Ғ.Ғулом, 2004.-312 б. 6. Б.Зиёмуҳаммадов. Педагогика.-Т.:“Турон-Иқбол”. 2006. 12.”Юксак билимли ва интелектуал ривожланган авлодни тарбиялаш - мамалакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти ” мавзусида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Халқаро конференция очилиш маросимида сўзлаган нутқи “Маърифат” газетаси 2012 йил 18 февраль

Похожие

Педагогиканинг умумий асослари

Педагогиканинг метологик асослари

Педагогиканинг илмий асослари

Миллий истиклол гояси, миллий мафкурани тарбиялашда педагогиканинг имкониятлари

Педагогиканинг қадимий манбалари