Педагогика тарихининг методологик асоси - Педагогиka - Рефераты

Педагогика тарихининг методологик асоси

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1227.5 KB

Педагогика тарихининг методологик асоси Режа: 1. Педагогика тарихини фанлар тарихи билан боғлиқлиги 2. Халқ педагогикасининг методологик асоси 3. Педагогика тарихи ва тасаввуфнинг боғлиқлиги 4. Баркамол авлодни тарбиялашда миллий қадриятлардан фойдаланиш 5. Шарқ мутафаккирлари ижодида таълим-тарбия назариясини ривожлантирилиши 6. Комил инсон таълимотининг тарихи 7. Тарихий-бадиий асарларни педагогик таҳлил методлари

Педагогика тарихини фанлар тарихи билан боғлиқлиги Ҳар бир фаннинг тарихий тараққиёти, эришилган ютуқлар, унинг назарий ва методик асосининг ўзи методологик хусусиятга эга. Маълумки, кўпгина педагогик тадқиқотларда фаннинг ривожига ҳисса қўшган мутафаккирларнинг таълимоти методологик асос сифатида ифодаланади. Зеро, таълим – тарбия кишилик жамияти пайдо бўлгандан бошлаб пайдо бўлган, у тарихий, умуминсоний ва миллий ҳаракатерга эга. Бу борадаги тажрибалар, ғоялар, таълимотлар, қонуниятлар умумлашмаси ёзма ва оғзаки, ҳаётий анъаналар, қадриятлар шаклида келажак авлодларга ўтиб келган. Ҳар бир давр, халқ, унинг олимлари фаннинг ривожига ўзининг ҳиссасини қўшган, ғояларни тўлдирган, таҳлил этган. У ёки бу соҳада илмларнинг тарихий тараққиёт таҳлилига фан тарихи дейилади. Фан тарихини ўрганилиши ҳақида профессор Н. Шермуҳаммедова: “ХIХ асргача фан тарихи алоҳида муаммо сифатида на файласуфлар, на бошқа соҳа олимлари томонидан етарли ўрганилмаган эди” деган хулосага келади ва “Фан тарихини ўрганиш ХХ асрда бошланган бўлсада, унга азалдан фалсафанинг ёки умумий маданият назариясининг бир бўлими сифатида қаралган” - деб ёзади. Бу фикр айрим фанларгагина тааллуқли бўлиши мумкин. Лекин IХ асрдаёқ Абу Наср Форобийнинг 2 Арасту асарларининг таҳлили, Абу Райҳон Берунийнинг “Қадимий халқлардан қолган ёдгорликлар”, “Ҳиндистон” асарлари, Алишер Навоий ва бошқа мутафаккирларнинг адабиётшунослик ҳақидаги тазкиралари, Фирдавсийнинг “Шоҳнома” асарида 50 подшолик даврида таълим-тарбияни ёритилиши фанлар тарихи ҳақида тарих эмасми. Жумладан, педагогика милоддан олдинги V-IV асрлардаёқ қадимги Юнонистонда таълим – тарбиячилик фаолияти, таълим – тарбия жараёни ифодаси эканлиги уни тарихийлигидан далолат беради. Инчунун, педагогик ғояларнинг тарихий тараққиёти, илмий асосланган қонуниятлар фанни ривожланиши учун методологик қўлланма бўлади. Ҳаёт синовларидан ўтган

таълим – тарбия мазмуни, методлари, шакл ва воситалари педагогика фанининг равнақи учун мустаҳкам пойдевордир. Мустақиллик тилимиз, динимиз, маданий бойликларимиздан баҳраманд бўлиш имкониятларини, ҳуқуқини берди. Бугунги кунда Ўзбекистонда педагогика тарихи бўйича алоҳида дарсликлар, ўнлаб ўқув қўлланмалари, рисола ва китоблар чоп этилди. Албатта, улкан маданий хазинани ўрганишга ҳар хил ёндашувлар мавжуд. Аммо, халқ педагогикаси ва педагогик меросни ўрганиш ва ундан самарали фойдаланиш методологияси ишлаб чиқилмаган. Таъкидлаш лозимки, методология илмий билиш механизми, метод, усул ва воситалар йиғиндиси сифатида фанлар тараққиётининг омили, назарий асосидир. Албатта, ҳар бир объектив воқеликни, жумладан, тарихий тараққиётни ўрганиш мақсадидан келиб чиқадиган методологик тамойили мавжуд. Узоқ ва қт педагогик меросни ўрганиш бир томонлама, камбағал, “пролетар” тарбияси тарихини идеаллаштиришга қаратилган эди. Бунга зид ижтимоий таълим – тарбия аёвсиз қораланарди. Яъни халқнинг маданий меросини ўрганишда миллат манфаати эмас, балки коммунистик таълимот тамойили устувор бўлган методологияга асосланилди. Жамиятнинг ижтимоий – иқтисодий тараққиётида таълим – тарбия тизимининг тутган ўрни таҳлил этилмади. Тарих ўзи ҳақиқатдир, уни ошириб таърифлаш ва яшириб ифодалаш мумкин эмас. Ҳар бир даврда ҳам инсоният юксакликка интилиб яшаган. Педагогика тарихининг методологик асосини ўрганиш халқимизнинг мингминг йиллик таълим – тарбия борасидаги хазинасидан фойдаланиш имкониятини оширади, тарихий тадқиқотлар самарадорлигига эришилади, педагогиканинг тараққиёт истиқболини белгилашда илмий-методик йўриқнома бўлади. Педагогика тарихи инсоншунослик фанлари билан узвий боғлиқдир. Псиҳология тарихи турли ёшдаги одамларнинг туғилганидан умрининг охиригача психик ривожланиш жараёнини, шахсни шаклланиши ҳамда ўзаро муносабат қонуниятларини ўрганади.

Социология жамиятни яхлит тизим сифатида ўрганади, ижтимоий ташкилотлар, жараёнлар ва гуруҳларни шу тизимнинг қисмлари сифатида таҳлил этади. Бошқа ижтимоий-гуманитар фанлар ҳам инсондаги объектив ҳолатни ва уни умумий ривожлантириш юзасида баҳс юритади. Асрлар бўйи мавжуд қонуниятлар ўрганилади ва давр ўзгариши билан унинг ўзгаришига баҳо берилади. Аммо инсонни тарбиялаш, уни ривожлантиришнинг аниқ қонуниятларини ишлаб чиқиш педагогика фанининг зиммасига тушади. Педагогиканинг предмети шахсни ривожлантириш билан тарбия ўртасидаги қонуниятни аниқлаш ва шу асосда тарбиявий фаолиятнинг назарий ҳамда методик асосларини ишлаб чиқишдир. Демак, педагогиканинг предмети шахсни ривожлантириш ва таркиб топтириш жараёнидир. Яъни, педагогика шахсни муайян мақсадга қарата таълим-тарбия бериш, ривожлантириш, таркиб топтириш моҳияти ва қонуниятлари ҳақидаги фандир. Маълумки, педагогиканинг асосий вазифаси бўлган тарбия ижтимоий ҳодисадир. У кишилик жамияти пайдо бўлгандан бошлаб мавжуддир. Тарбиялаш, аввало, ижтимоий ҳаёт жараёнида йиғилган тажрибаларни авлодларга етказиб беришдир. Ижтимоий тажрибалар моддий ва маънавий қадриятлар йиғиндиси сифатида ижтимоий онгнинг турли шаклларида (фан, санъат, ахлоқ) шунингдек, ижтимоий муносабатлар хулқ-атвор ва фаолият тизимида мужассамдир. Тарбия ижтимоий ҳодиса сифатида инсон шахсини таркиб топтириш, уни ҳаётга тайёрлаш воситаси сифатида пайдо бўлган ва шундай бўлиб қолади. Шахс камолоти, мураккаб диалектик жараён бўлиб, кишига таъсир кўрсатадиган объектив, субъектив омиллар стихияли ва махсус (онгли) йўналтириб борилади. Тарбиянинг мақсадлари, мазмуни, шакл ва методлари ҳар бир тарихий даврда ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Ҳозирги даврда педагогиканинг вазифаси миллий истиқлол ғояларидан келиб чиқадиган таълим -тарбиянинг мазмуни, методларини ишлаб чиқиш, миллий таълим тизимини яратиш ва ёш авлодни билим, маънавий

маданиятини жаҳон андозалари даражасига етказишдир. Педагогика бола тарбияси ҳақидаги фан сифатида таркиб топган бўлсада, ҳозирги фан- техника ривожланган даврда барча ёшдагиларга таълим-тарбия бериш қонуниятларини ўргатади. Чунки тарбия ва таълим туғилгандан умрининг охиригача давом этадиган жараёндир. Узоқ вақт шахснинг ривожланишида ташқи таъсир ҳал қилувчи омил ҳисоблаб келинди. Ҳолбуки ҳар қандай тарбиявий таъсир, мактабларда зўр бериб ўқитиш кутилган натижа беравермаслигига иқрор бўлдик. Шунинг учун бугунги кунда таълим-тарбия жараёнининг қонуниятларини ишлаб чиқиш унинг истиқболини белгилаш педагогиканинг долзарб муаммосидир. Шахсга йўналтирилган таълим-тарбия бўйича ижтимоий-гуманитар фанлар, жумладан, педагогика ҳам асосан инсоншуносликнинг объектив қонуниятларини ўрганади. Инсон камолотида субъектив омил етарли умумлаштирилмаган. Бу борада башоратчилар йиғилган тажрибаларга таянган ҳолда омманинг эътиборини қозонмоқдалар. Педагогиканинг таркибида янги йўналиш - инсон ўзлигини билиши ва тарбияда ўзини имкониятларини ўстириш методикаси киритилиши амалий аҳамиятга эга бўларди. Инсон ёшлигиданоқ ўзлигини билса, аввало, ўз қудратини ишга солади ва қолаверса, ташқи ғаразли таъсирлардан сақланишига тайёрланади. Аммо бугунги кунда инсоншунослик фанлари ва санъат, жумладан, адабиёт ўртасидаги ана шу ўзаро алоқа етарли эмас. Ҳатто, педагогика фанида ҳам инсонни билиш ва тарбиялаш узвийлиги ўзига яраша. Бадиий адабиёт, адабиётшуносликда ҳам инсонпарварлик йўналишидан кўра адабий танқид устун туради. Зеро, педагогика билан бадиий адабиётдаги умумийлик банди ҳам инсоншуносликдир. Жамиятни инсонпарварлаштиришда аввало, фанларни жумладан, педагогикани инсоншунослаштириш ва инсонпарварлаштириш, ёки инсонни ўрганадиган фанларнинг бандида назарий ва амалий тадқиқотлар олиб бориш зарур. Ўзбекистонда Кадрлар тайёрлаш Миллий моделида «шахс кадрлар тайёрлаш тизимининг бош субъекти ва объекти, таълим соҳасидаги

хизматларнинг истеъмолчиси ва уларни амалга оширувчи» – деб белгиланади. Бу бутун таълим-тарбия тизимини инсоншунослаштиришни тақозо этади, узоқ йиллар ҳукм сурган «таълим-таълим учун» қоидасидан қутултиради. Демак, аввало педагогика фани, қолаверса, барча ижтимоий- гуманитар фанларнинг инсоншунослик, инсонпарварлик даражасини ортиши давр талабидир. «Кадрлар тайёрлаш соҳасидаги давлат сиёсати инсонни интеллектуал ва маънавий-ахлоқий жиҳатдан тарбиялаш билан узвий боғлиқ бўлган узлуксиз таълим тизими орқали ҳар томонлама баркамол шахс - фуқарони шакллантиришни назарда тутади». Миллий дастурдаги бу йўриқномалар педагогиканинг вазифасини бутунлай янги йўналишга ўзгартиради. Агар узоқ вақт «кимга, нимани, қандай ўқитиш» принципи қарор топган бўлса, эндиги вазифа комил инсонни, шахсни шакллантиришга қаратилади. Яъни Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури «кимни, нима учун ва қандай ўқитиш?» назарияси ва амалиётини ишлаб чиқишни талаб этади. Таълим-тарбияни жамият тараққиётида устивор деб белгиланиши, Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури бугунги кунда педагогикани илмий ва инсоншунослик даражасини ортишига имконият яратди. Миллий дастур таълим тизимининг барча бўғинларида янги педагогик технологияни яратиш вазифасини қўяди. Ваҳоланки, педагогик технология ўтган асрнинг 60-йилларидаёқ ривожланган мамлакатларда кенг қўлланилган, уларнинг тараққиётида муҳим омил бўлган. Педагогик технологияда изчиллик, тизимлилик, ўқувчи ва ўқитувчи шахси, таълим-тарбия жараёнининг бошқа таркибий қисмлари ўзаро боғлиқлиги педагогика фанининг классик предмети қарор топганидан далолат беради. Педагогика тарихи тараққиётининг қонуниятлари Классик фанлар сингари педагогика тарихий тараққиётининг ўзига хос қонуниятлари мавжуд:

- педагогиканинг предмети таълим-тарбиянинг давр талабига мослиги қонунияти. Яъни кишилик жамиятининг тарихий тараққиётида, ҳар-бир халқ миллат ва мамлакатнинг ривожланишида таълим-тарбиянинг тутган ўрни. Шунингдек, таълим-тарбия тизими такомиллашувида ижтимоий шароит; - педагогикани халқ педагогикаси заминида ривожланиши қонунияти. Таълим-тарбия тажрибалари, педагогик ғоялар кишилик жамияти пайдо бўлгандан бошлаб халқнинг турмуш анъаналарида, оғзаки ижодида ўз ифодасини топгани, халқ педагогикаси педагогиканинг булоқ боши, эканлиги, халқ педагогикасининг ворисийлиги; - комил инсонни шакллантириш, инсонни эзгуликка йўллаш, ўзлигини англаши, ўз-ўзини тарбиялаш предметида педагогика тарихини ва динлар тарихи, тасаввуф билан узвий боғлиқлиги. “Тасаввуфнинг таълимий- тарбиявий имкониятларини умумлаштириш, педагогик асосларини ишлаб чиқиш жамият тараққиётига, миллат равнақига зид ҳар хил диний ниқобдаги ғоялар тарахининг оқибатларини илмий асосланиши нуқтаи назаридан қараганда муқаддас ислом динимизни пок сақлаш, уни турли хил ғаразли хуруж ва ҳамлалардан, туҳмат ва бўҳтонлардан ҳимоя қилиш, унинг асл моҳиятини ўсиб келаётган ёш авлодимизга тўғри тушунтириш, ислом маданиятининг эзгу ғояларини кенг тарғиб этиш вазифаси ҳамон долзарб бўлиб қолмоқда”. (И. Каримов); - таълим-тарбиянинг мавжуд шарт-шароитга боғлиқлиги қонунияти. Зеро, ҳар бир ҳудуд, минтақа мамлакат, миллий мактаб қандай бўлса, мамлакат тараққиёти шундай бўлган ва мамлакат сиёсий тузулиши қандай бўлса, мактаб таълим-тарбия шундай бўлгани аксиома эканлиги. Жамият тараққиётида базис ва устқурма ўзаро боғлиқлиги фалсафий категория асосида педагогик фикрлар тараққиёти; - педагогика айрим ижтимоий фанлар қатори фалсафа таркибида ривожлангани. Педагогика тарихи ва бошқа гуманитар фанлар тарихи билан узвий боғлиқлиги объектив оламнинг бир бутунлиги, фанлар тарихи бири иккинчисини тўлдириши.

- педагогика тарихини мумтоз адабиёт билан тарихан ва мантиқан боғлиқлиги қонунияти. Шарқда адабиёт “адаб”- ахлоқ, одоб, “ёт”-кўплик, фан, таълимот маъносини англатгани, адабиёт ҳаёт дарслиги, таълим-тарбия воситаси эканлиги, мумтоз адабиёт миллий таълим-тарбия тажрибалари ва ғояларини асрлардан асрларга етказувчи, манба эканлиги; - ҳозирги даврда педагогиканинг глобаллашуви, Кадрлар тайёрлаш Миллий моделида педагогиканинг жаҳон фанига интеграциялашуви талаби, таълим-тарбиянинг умуминсонийлик тамойили, жаҳон халқлари қадриятларидан самарали фойдаланиш зарурлиги қонунияти. Педагогика тарихини ўрганишда методологик ёндашув бой маънавий меросимизнинг илмий-амалий аҳамиятини аниқлаш имкониятини беради. Миллий ғоянинг комил инсон таълимотини ривожлантириш, таълим-тарбия тизимида маънавий меросдан фойдаланиш самарадорлигини оширади. Қадимги Шарқда ислом динини жорий этилиши билан комил инсон моҳияти ва мазмуни “ботиний ва зоҳирий дунёни билиш” ўзлигини англаш ва ўзини бошқара олиш таълимотига асос солинди. Дунёвий, илмий ва диний адабиётларда инсоннинг қудрати ўзлигини англашда эканлиги асосланди. Масалан, Абу Наср Форобий, Абу Али Ибн Сино, Абу Райҳон Беруний асарларида таълим - тарбиянинг мақсади ва мазмуни инсон ўзлигини билишдан бошланиши, тасаввуф алломаларининг таълимотида оллоҳни билиш – инсон ўзлигини билишидир ғояси умумлаштирилди. Оллоҳни билиш объектив оламни ва одамни билиш уйғунлиги, инсонни ҳаётга тайёрлаш таълим – тарбиянинг мазмунини ташкил этди. Алишер Навоийнинг “Лисонут тайр” асарида инсон ўзлигини билиши – оллоҳни билиш ғоясига асосланиб, унинг қудрати ҳудомушнинг муаммолари (“водийлари”)ни енгиб ўта олиши билан ўлчаши ҳаётий лавҳаларда ифодаланади. Албатта буюк мутафаккирлар меросидан кенг халқ оммаси баҳраманд бўлиш имконияти ва тизими мавжуд эмас эди. Ислом қоидалари ва фалсафасини ўрганиш бўйича VIII – XV асрларда ташкил этилган мадраса ва мактабларда маълум даражада педагогик мерос ўрганилган. Педагогик мерос

анаъналар, ривоятлар, уруғ оқсоқоллари сабоқлари орқали авлоддан авлодга ўтиб келган, ривожлантирилган. Шарқ халқларида маданиятни, педагогик, фалсафий ғояларни тарғиб қилиш, ўрганишнинг энг самарали воситаси бадиий адабиётдан фойдаланилган. Бадиий образлар ва услублар орқали комил инсон ғояси, модели таълим – тарбия мазмуни, методлари оммалаштирилган. Кейинчалик адабиёт бадиёт ўрнида қўлланилиб унинг адаб, ахлоқ ҳақидаги қимматига ҳам эътибор берилган. Адабиётшунослар бадиий асарлардаги педагогик ғояларни ўз имкониятлари даражасида танқидий таҳлил қилишдан нарига ўта олмайдилар. Педагоглар бадиий асар сифатида унинг илмий ва амалий аҳамиятини етарли ҳисобламайдилар. Ваҳоланки, Ибн Сино ҳам ўзининг таълим – тарбия ҳақидаги ғояларини бадиий услубда баён қилган. Фирдавсий, Саъдий Шерозий, Юсуф Хос Хожиб, Аҳмад Югнакий, Абдураҳмон Жомий, Девоний асарлари педагогика тарихининг ноёб дурдоналаридир. Алишер Навоий “Маҳбуб ул қулуб” асарида педагогик ғояларни илмий ва бадиий услубда ифодалаган. “Ҳамса” асарининг “Ҳайратул аброр” достонидан бошланиши ҳам унинг таълим – тарбия мақсадига қаратилгани эмасми? Инчунун, педагогиканинг мумтоз адабиёт билан мантиқан ва тарихан боғлиқ қонунияти мавжуд. Европа педагогика тарихида ҳам Дени Дидро, Жан Жак Руссо, Иоген Песталоцци асарларида таълим – тарбия устуворлиги фикримизнинг далилидир. Шуни таъкидлаш лозимки, жаҳон педагогикаси тарихида XVII асрдан таълим- тарбия муаммоларини илмий – оммабоп умумлаштириш, таҳлил этиш бошлангани эътироф этилади. “Дидактика (таълим назарияси ва амалиёти) нинг олтин қоидаси” га Ян Амос Коменскийнинг “Буюк дидактика” (1631) “Ҳислар воситаси билан идрок қилинадиган нарсаларнинг суратлари” (1633) каби асарларида асос солингани фанда тан олинган. Бироқ Ян Амос Коменскийнинг педагогик таълимоти христиан дини ва фаннинг ўзаро боғлиқлик методологиясига асосланган. Маълумки, у католик черковига қарши чех христиан жамоасига бошчилик қилади, кейинчалик, епископ

вазифасига сайланади. Ҳар бир дидактик ғояни “оллоҳнинг иродаси” билан амалга оширишни ифодалайди. Агар педагогика тарихини ислом дини мутафаккирлари, тасаввуф фалсафаси алломаларининг таълим – тарбия ҳақидаги таълимоти билан ўзаро боғлиқлиги методологиясига асосланилса: биринчидан, Шарқ халқлари педагогикаси тарихи ҳам ренессанс билан узвий боғлиқлиги, таълим - тарбия назарияси ҳам Европадан олти-етти аср олдин ривожлангани, фан тарихини объектив ўрганиш имкониятига эга бўламиз; Иккинчидан бугунги кунда таълим – тарбия жараёнини, унинг мазмуни ва методларини такомиллаштиришда Шарқнинг “Тафаккур карвонлари” меросидан самарали фойдаланилади. Демак педагогика тарихи ХХI асрга қадар диний таълим тарихи билан узвий боғлиқ. Бу методологик ёндашувни алоҳида ўрганилиши лозим бўлган қадимги хитой, хинд, корийс халқлари педагогикаси тарихий тараққиётида ҳам кўриш мумкин. XXI асрга келиб фаннинг ишлаб чиқариш қудратининг ошиши педагогиканинг ҳам жамият тараққиётида глобаллашув жараёнига сабаб бўлди. Қайси мамлакатда таълим-тарбия тизими ривожланган бўлса, шу мамлакат ҳар соҳада илғорлаб кетди. Натижада Европа халқларида педагогикани ривожланишига алоҳида эътибор берилди, педагогика тарихини ўрганишга қўл урилди. Масалан, рус педагогикасининг асосчиларидан бири К. Д. Ушинский “Инсон тарбия предмети сифатида” икки томлик асарида юнон, ҳинд, хитой, олмон олимларининг таълим-тарбия ҳақидаги асарлари таҳлил қилди. Айниқса унинг педагогика фанининг жамият тараққиётидаги ўрни, Германия, Франция, Англия давлатларида таълим тизимининг ташкил этилишида “Педагогик адабиётларнинг фойдаси ҳақида” рисоласи муҳим тарихий аҳамият касб этди. Педагогика тарихини ўрганишдаги бундай қиёсий методологик ёндашув фанни ҳам назарий, ҳам амалий ривожланишида муҳим омил бўлди. XVIII-XIX асрда Россияда педагогика фанининг ривожланиши, таълим тизимидаги ислоҳотлар мамалакатни иқтисодий инқироздан олиб чиқди, жаҳон майдонидаги

мавқиени мустаҳкамлади. Россия ва бошқа мамлакатлардаги таълим тизимидаги педагогик тажрибалар таъсирида Аҳмад Дониш, Фурқат, Абдуқодир Шакурий, Саидрасул Азизий ва жадидчилик ҳаракатининг намоёндалари Исмоилбек Гаспарали, Мунаввар Қори, Маҳмудхужа Беҳбудий, Исоқхон Ибрат, Қори Ниёзий, Абдулла Авлоний каби маърифатпарварлар таълим-тарбия тизимини замон талабларига мос такомиллаштириш мамлакат ва миллат тараққиётининг омили эканлигини тарғиб қилдилар, ўзлари мактаблар очдилар дарсликлар яратдилар. Абдулла Авлоний “Педагогика”, яъни бола тарбияси демакдур. Илми аҳлоқнинг асоси тарбия... Ҳар бир миллатнинг саодати, давлатнинг тинч ва роҳати ёшларнинг яхши тарбиясига боғлиқдур” деб ёзган эди. Яъни педагогика фани ва тарбиянинг ижтимоий моҳияти ҳақидаги Абдулла Авлонийнинг таълимоти ўз даври ва бугунлик кунда муҳим аҳамиятга эга. Унинг бой педагогик меросини ўрганишнинг методологик асоси ҳақида алоҳида тўҳталамиз. Демак, педагогика тарихини ўрганишни ўзига хос уч йўналишини эътироф этиш мумкин: - биринчидан-педагогик ғояларни ривожлантиришни изчил (хронологик) ва таркибан тизимли (халқ педагогикаси тарихи, оила педагогикаси тарихи, макаб педагогикаси тарихи ва ҳоказо) тартибда умумлаштириш; - иккинчидан-илғор педагогик илмий ғоя ва муаммоларни тадрижий тараққиёти, жамият тараққиёти билан ўзаро боғлиқлиги; - учинчидан-олимларнинг, мутафаккирларнинг илмий фаолияти ва ижодининг назарий ва амалий аҳамиятини умумлаштириш. Педагогика тирихини ўрганишда таълим-тарбия жараёнининг ўзига хос қонуниятлари муҳим ўрин тутади. Маълумки, қонуният барқарор такрорланиб турувчи воқеа ва ҳодисаларнинг изчил алоқадорлиги, боғлиқлигидир. Демак, аввало педагогик қонуниятларнинг кишилик жамияти тарихий тараққиётида қарор топгани, асрлар синовидан ўтгани; иккинчидан

таълимтарбия қонуниятларини ўрганилиши, ҳаётда қўлланилиши тажрибалари асосида таҳлил этиш илмий ва амалий аҳамиятга эга бўлади. ПЕДАГОГИКА ТАРИХИНИ ЎРГАНИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ Таълим-тарбиянинг миллийлиги қонунияти Мафкура-муайян ижтимоий гуруҳ ё қатламнинг, миллат ёки давлатнинг эҳтиёжларини, мақсад ва интилишларини, ижтимоий-маънавий тамойилларини ифода этадиган ғоялар, уларни амалга ошириш усуллари ва воситалари тизимидир. Мафкура-ғоялар асосида маълум маконда ва замонда пайдо бўлиши, жамият ривожига муайян ҳисса қўшиши, кишиларнинг онг ва қалбидан жой олиши ва ўз кучини йўқотган тарихий хотирага айланиш хусусиятига эга. Миллий ғоя, миллий мафкура ва миллий тарбия тарихи бир-бири билан мантиқан узвий боғлиқ. Ғоя инсон тафаккурида вужудга келадиган, ижтимоий ҳаракатерга эга бўлган, руҳиятга кучли таъсир ўтказиб, жамият ва одамларни ҳаракатга келтирадиган, мақсад-муддао сари етаклайдиган Халқ педагогикаси, оғзаки, ижодий, эртак, д остон, ривоят, мақол, турмуш анъаналари Мумтоз адабиёт асарлари, мактаб мадрасалар тарихи Педагогика тарихини тасаввуф ва мумтоз адабиёт билан боғлиқлиги қонунияти Пеадгогик тадқиқотларнинг тарихийлиги Қадимги обидалар, битиклар, қўлёзмалар, архиологи к топилмалар Жахон халқлари маданияти тарихи Таълим тарбиянинг тарихийлиги принцпи “ Тарихий хотирасиз келажак йўқ” И . А. Каримов тамойиллари Таълим - тарбиянинг миллий лик ва умуми - сонийлик принцпи Маданият тарихини яратишда педагогик меросдан фойдаланиш Бўлажак ўқитувчиларни таълим - тарбия фаолиятига тайёрлаш Педагогика тарихининг жамият тарихи, ижтимоий фанлар тарихи билан боғлиқлиги қонунияти Ўқув дастурлари, дарсликлар ва қўлланмалар яратишда педагогика тарихидан фойдаланиш Пед агогика тарихини ўрганишни нг манбалари Педагогика тарихининг ўрганишнинг қонуниятлари ва принцплари Педагогика тарихи дан фойдаланиш йўллари Педагогика тарихини ўрганишнинг манбалари Диний китоблар: “Авесто”, “Қурони Карим”, “Ҳадислар”, тасаввуф адабиё тлари Таълим тарбиянинг давр талабига, мавжуд шарт - шароитларга мослиги қонунияти

фикрлардир. Ғояларни бир қанча турларга ажратиш мумкин: илмий, фалсафий, диний, бадиий, ижтимоий-сиёсий, умуминсоний ва миллий ғоялар. Миллий мафкура ва миллий тарбия у ёки бу халқнинг минг-минг йиллар мобайнида йиғилган тажрибада синалган маънавий ҳаётий қадриятлари асосида ёш авлодни замон ва маконга мос ижтимоий ҳаётга, яшашга, меҳнатга тайёрлаш тизими. Таълим-тарбиянинг давр талаби, жамият буюртмаси ва мавжуд шарт-шароитга мослиги қонунияти тарбиянинг миллийлигида ўз ифодасини топади. Ислом Каримовнинг “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида таъкидлаганидек: “Талимни тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиб бўлмайди – бу шарқона қараш, шарқона ҳаёт фалсафаси” дир, яъни, миллий тарбия ҳаёт фалсафасидир. Миллий мафкура ва миллий тарбия миллийлик тамойилида бир-бирини тўлдиради. Тарбияда миллийлик ва умуминсонийлик ғоялари бир-биридан озиқланиб ривожланади. Лекин умуминсоний қадриятларни, бошқа миллатнинг удумларини тарбия жараёнида фойдаланишда миллий мафкура маънавий метрия (мезон) вазифасини бажаради. Демак, миллийлик тамойилида, миллий ғоя, миллий мафкура педагогика тарихини таҳлил ва тадқиқ этишнинг методологик мезонидир. “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” рисоласида қайд қилинганидек: “Инсоният тарихи – ғоялар тарихидир”. Ғоялар тўғрисидаги билимларга инсоният тарихининг энг қадимги даврларидан бошлаб катта эътибор берилган. Миллий истиқлол ғояси фалсафий асосга, илмий назарий ва тарихий илдизларга эга бўлган яхлит назария, мамлакатимиз тараққиётининг объектив зарурияти, қонуний ҳосиласи, халқимиз мақсад – муддаоларининг ифодасидир. Аждодларимизнинг бундан қарийб уч минг йил илгариги қарашлари, ғоялари ва эътиқодларини акс эттирувчи манба – “Авесто” китоби мисолида буни кўриш мумкин. Унда нафақат “Зардўшт” таълимоти балки ўша

даврнинг энг асосий ғоялари шаклланган. Бир неча китобдан иборат “Авесто” жамият ва инсон ҳаётнинг барча соҳаларидаги ғояларни умумлаштирган, минтақамиз халқларнинг яшаш ва ҳаёт кечириш қонун- қоидаларини ўзида ифодалаган. Унда эзгулик ғоялари илгари сурилган, яхшилик билан ёмонлик ўртасидаги кураш акс эттирилган. Ислом динининг тарқалиши жамиятнинг маънавий эврилиш, Моварауннахрда халқни ягона маслакка бирлаштиришдек тарихий вазифани бажарди. IX-XII асрларда фан ва маданиятнинг ривожланиши нафақат ўзбек халқи, балки жаҳон халқлари тарихида ҳам чуқур из қолдирди. Муҳаммад Хоразмий, Абу Наср Форобий, Аҳмад Фарғоний, Абу Али Ибн Сино, Абу Райҳон Беруний каби алломаларнинг ўлмас асарлари жаҳон фанини бойитди. Мутасаввурлар: Ҳожи Юсуф Ҳамадоний, Аҳмад Яссавий, Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Баҳоуддин Нақшбанд, Нажмиддин Кубро, Имом Бухорий, Имом Термизийларнинг таълимотида акс этган комил инсон ғоялари жамиятнинг маънавий – ахлоқий руҳини сақлаш ва мустаҳкамлашга хизмат қилди. Улар миллий маънавий қадрият халқимиз маданияти, адабиётида, жумладан, Махмуд Қошғарий, Юсуф Хос Хожиб, Аҳмад Югнакий, Лутфий, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Жалолиддин Румий, Мирзо Абдулқодир, Бедиллар ижодида чуқур ўрин эгаллаган. Амур Темур ва темурийлар салтанати даврида “Куч адолатда” инсоф, диёнат, илм-фан, таълим-тарбия тамойилининг устуворлиги мамлакат равнақида асосий омили бўлгани маънавият-маърифат қудратидан далолат беради. XVII-XIX асрларда умуммиллий манфаатлар ўрнига тор ва чекланган сулолавий манфаатларнинг устун қўйилиши, жамият ҳаётида маънавий ахлоқий қадриятларни мустаҳкамлаш ва илм маърифатни ривожлантиришга эътибор берилмагани мамлакатни таназзулга олиб борди, мустамлакага айлантирди. Айнан шу даврда Евро мамлакатларида педагогикани ривожланиши, таълим тизимини устуворлиги уларни тараққиёт йўлига олиб

чиқди, натижада кўпгина Осиё давлатларини ўз мустамлакаларига айлантирдилар. Буюк рус педагоги К.Ушинский ўзининг Германия, Англия, Франция, Америкада миллий тарбия тажрибаларини таҳлил қилиб мамалакат, миллат тараққиётида таълим-тарбия тизимини тутган ўрнини илмий асослади. Жаҳоннинг илғор таълим тизимидан, педагогик меросидан баҳраманд бўлган Аҳмад Дониш XX аср бошида юзага келган жадидчилик ҳаракатининг тараққийпарварлари – Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон, Мунаввар Қори, Абдулла Авлоний Туркистондаги халқларни бирлаштириш миллий мустақилликка эришишда маърифат, таълим-тарбияни такомиллаштириш ғоясини тарғиб қилдилар. Абдулла Авлонийнинг “Тарбия биз учун ё ҳаёт, ё мамот, ё нажот, ё ҳалокат, ё саодат, ё фалокат, масаласидир” ғояси жадидчилар фаолиятининг даъватига айланди. Юртбошимиз таъкидлаганидек, Абдулла Авлонийнинг таълимтарбиянинг ижтимоий моҳияти ҳақидаги таълимоти бугун янада аҳамиятлироқдир. Абдулла Авлонийнинг “Адабиёт ёхуд миллий шеърлар” туркуми миллий ғоя, миллий таълим-тарбия қонуниятлари ва тамойилларини ифодалайди. “Ҳамд”, “Илм”, “Илм ахволидан бир назар”, “Маърифатпарвар ғанийлар қулоғига”, “Мактаб”, “Миллат ҳолидан бир яъс”, “Маориф надур”, “Миллат ҳолидан бир жигар сўз”, “Оила мунозараси”, “Миллат ҳайкалига хитоб” каби ўнлаб шеърларидан миллатни миллат бўлишида, инсонни инсон бўлишида тарбия “Ҳаёт-мамот” ғояси ёритилган. Унинг “Миллат ҳайкалига хитоб” шеъридан миллатни билим олишга даъват этади: “Тур, эй миллат, уйқудан, хасратлашайлик, Илм уйига кирмоққа суҳбатлашайлук”. ... Ётмоқ бўлса хўб ётдинг, эмди турмоқ замони, уйқу, ғафлат, ялқовлик – жаҳолатнинг нишони” ... Кечди ул ўтган замон, ҳозирда янги замон, нодон миллат маҳв ўлган, ўқуган, билган-омон

Сўлган гулингни бўйла, тарихларингдан сўйла, кўп замон чекдинг ғурбат, истиқболингни ўйла. Ухладинг бир неча йил, эмди илма ғайрат қил, Ялқовликни тарк айла, фану илминг яхши бил. Бунда биз миллий таълим-тарбия тарихи миллий ғоя билан мантиқан узвий боғлиқлигини, бири-иккинчисини тўлдиришини кўрамиз. Миллий истиқлол ғояси ижтимоий фанлар тарихи қаторида педагогика тарихини ўрганиш методологик асосини белгилаб беради. Инсоният тарихида ғоя ва мафкуралар ниҳоятда катта аҳамият касб этади. Улар инсоннинг ўзи каби азалийдир. Кўп минг йиллик ҳаёти давомида одамзод хилма хил ғояларни вужудга келтирган. Бунёдкор ғоялар билан қуролланган кишилар фаровон ҳаёт, эркин жамият қуриш учун кураш олиб борганлари тарихан маълум. Ғоялар ва ҳаётий тажрибаларни авлоддан авлодга етказиш учун таълим-тарбия назарияси ва амалиёти ҳақида ғоялар ҳам ривожлана борган. Олмон олими Франс Ховман таъкидлаганидек педагогика ривожланишида: тарбия ҳақида донолик, таълим-тарбия ҳақида ғоялар ва педагогика (илмий) тараққиёт босқичлари тарихдан маълум. Миллий истиқлол ғояси халқимизни ягона эзгу мақсад атрофида бирлаштириб, улуғ ишларга сафарбар этадиган йўлчи юлдуз маънавий мезондир. Шу маънода “Ўзбекистон жамиятининг миллий истиқлол мафкураси, ўз моҳиятига кўра, ҳалқимизнинг асосий мақсад-муддаоларини ифодалайдиган, унинг ўтмиши ва келажагини бир - бири билан боғлайдиган асрий орзуистакларини амалга оширишга хизмат қиладиган ғоялар тизимидир”. Яъни, педагогик меъросимизни ўрганиш ундан мамлакатимиз равнақи, маънавий қудратини оширишда самарали фойдаланиш методологик мезонидир. У халқимизнинг асрлар давомида шаклланган юксак маънавияти, анъана ва удумлари, улуғ бобокалонларимизнинг ўлмас меросидан озиқланади.

Демак, миллий мафкура тарихий ва маънавий асосга эга, педагогика тарихи билан узвий боғлиқ. Шунинг учун ҳам “Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар” рисоласининг тўртинчи боби миллий ғояни омманинг онгига ва қалбига сингдиришда педагогика, псиҳология фанлари имкониятлари кўрсатилган. Маълумки, миллий истиқлол мафкурасининг маъно-мазмунини белгилайдиган энг муҳим омиллардан бири бу халқимизнинг қадимий ва бой тарихидир. Чунки тарих буюк мураббий. У инсонга ибратли хулосалар берибгина қолмасдан, баъзан аччиқ сабоқларни ҳам тан олишга ундайди. Тарихга, жумладан, педагогика тарихига берилган ҳолис баҳо унинг аҳамиятини, таъсирчанлигини оширади. Демак, миллий мафкура Ўзбекистон халқининг туб манфаатларини ифода этиш, ўтмишни келажак билан боғловчи кўприк эканлиги билан ҳаракатерланади, у бир неча авлодларнинг ақлзаковати билан яратилади. У кейинги авлодар томонидан янги мазмун билан бойитилди. Аждодлар билан авлодлар ўртасидаги ворисийлик миллий мафкурада ўз аксини топади. Миллий мафкуранинг ҳаётийлиги миллатнинг фаоллигидан далолат беради. Президентимиз сўзлари билан айтганда, “миллий мафкура халқни халқ, миллатнинг миллат бўлишида муҳим восита бўлиб хизмат қилади”. Шу жиҳатдан миллий мафкура ва педагогика тарихида мантиқан уйғунлик мавжуд. Маълумки кишилик жамияти тарихий тараққиётидан миллий тарбия қандай бўлган бўлса, миллатнинг маданий, иқтисодий, маънавий ва ҳуқуқий даражаси ва мақоми шундай бўлган. Педагогика тарихининг асосий предметларидан бири комил инсон таълимотининг тарихий такомили масаласидир. Бу борада миллий истиқлол мафкурасининг “Комил инсон ғояси” методологик асос бўлади. Комил инсон ғояси нафақат алоҳида шахсларни, бутун-бутун халқларни юксак тараққиёт сари етаклаган, уларни маънавият ва маърифат соҳасида тенгсиз ютуқларга илҳомлантирган. Комилликни орзу қилмаган, баркамол авлодларни вояга

етказиш ҳақида қайғурмаган халқнинг, миллатнинг келажаги таназзулга юз тутгани педагогика тарихида ҳам, миллий ғоя тарихидан ҳам маълум. Халқ педагогикасининг методологик асоси Фаншуносликда халқ педагогикаси педагогика фанининг сарчашмаси ва асрлар мобайнида яратилган, тўпланган ҳаётда олган, таълим-тарбиянинг мазмуни, комил инсон фазилатлари, ахлоқий, ақлий, нафосат, меҳнат, жисмоний экологик ва иқтисодий тарбия каби таълим-тарбиянинг таркибий қисмида ижтимоий моҳиятини, таълим-тарбия тамойиллари, таълимтарбиянинг аниқ мақсадга қаратилганлиги, таълим-тарбиянинг ҳаёт билан, меҳнат билан боғлиқлиги, таълим-тарбияда ўзаро ҳурмат ва талабчанликнинг бирлиги, таълим-тарбияда ворисийлик тамойили, таълим- тарбиянинг изчиллиги кабилар. Таълим-тарбиянинг методлари таълим-тарбияда ишонтириш методи, таълим -тарбияда ўрнак ва намуна методи, таълим-тарбияда амалий метод кабилар, таълим-тарбия шакл ва воситалари, оила тарбияси, маҳалла тарбияси, жамоа тарбияси кабилар халқ оғзаки ижоди, анъаналар орқали ривожланиб келган. Халқ педагогикасида ворисийлик тамойили унинг ҳаётбахшлиги, авлоддан-авлодга ўтиши, ҳар-бир авлод ўз улушини қўшиши, уни ривожланишини таъминлаб келмоқда. Лекин бир асрга яқин таълим-тарбияда миллий илдизни қирқишга қаратилган сиёсат халқ педагогикасининг нодир манбаларидан маҳрум этди. Мавжудлари ҳам комунистик ғоя чиғириғидан ўтказилди. Ҳатто, “Алпомиш” достонини ўрганиш қораланди. Инсоният қадим – қадимдан ўз даврига хос турмуш тарзига, моддий ва маънавий маданиятга эга бўлган. Даврлар ўтиши билан одамларнинг ҳаёт тарзи, меҳнат қилиш усули, қанчалик даражада моддий ва маънавий бойликларни яратиш ва кўпайтириб бориш билан боғлиқ кечган. Инсониятнинг тинимсиз меҳнат, маънавиятга ва маърифатга интилиши

туфайли доимо ўсиб такомиллашиб, бориши босқичларини тарихда цвизилизация даврлари деб баҳоланади. Масалан, антик давр цивилизацияси, Шарқ цивилизацияси, Ғарб цивилизацияси, Ислом цивилизацияси, Христиан цивилизацияси кабилар. Маълумки, цивилизация инсониятнинг иқтисодий, ижтимоий - сиёсий ҳаёти, турмуш тарзи, маънавий қиёфаси ахлоқи билим савияси, меҳнат қуроллари ва ҳоказо жиҳатлар ривожланиш даражасини ифодалайди. У ёки бу цивилизация инсониятнинг яшаш учун кураши, меҳнати, қуролларини тақсими маънавият ва маърифатга интилиши ижтимоий - сиёсий, ахлоқий - ҳуқуқий муносабатлари асосида тавсифланганидан тарихий бир давр. Демак, ҳар-бир давр инсониятнинг таълим-тарбия борасидаги, тажрибаларининг натижаси, унинг ривожланиб бориши билан ҳаракатерланади. Зеро, таълим-тарбия кишилик жамияти пайдо бўлганидан бошлаб пайдо бўлгна, меҳнат ҳаёт тажрибаларини ёш авлодга ўргатиш зарурати асосида алоҳида инсоний фаолият соҳасига айланган. Ҳар-бир жамиятда маънавий қудрат омили сифатида такомиллашиб борган. Одамзоднинг биологик, ижтимоий ва маънавий камолоти тарихий тараққиёт босқичлари, шароит ва имкониятлари эҳтиёжларининг кўзгусидир. Ижтимоий борлиқ ижтимоий онгни белгилайди деган фикр инсониятнинг минглаб йиллар амалга оширган тажрибасини умумлаштиришдан келиб чиққан илмий хулосадир. Инсоннинг маънавий олами асосан ижтимоий тараққиётнинг таълим-тарбиянинг маҳсули бўлса ҳам, у ўз навбатида жамият тараққиётига ниҳоятда таъсир кўрсатаётган уни белгилаб берадиган омилдир. Жамият тараққиётининг ҳар бир янги босқичи кишиларнинг маънавий камолотида янги даврнинг юзага келтиришдир. Ана шу ижтимоий ҳаёт унда таълим-тарбиянинг ўрни ва моҳияти, халқнинг орзу истаги эртак, достон, халқ қўшиқларида ўз ифодасини топган. Жамиятнинг маънавий камолоти ўз-ўзига стихияли амалга ошмайди. Ҳар бир тузум, давр муайян мақсадлар талаб ва эҳтиёжлар асосида таълим-тарбия тизимини жорий этади, кишиларнинг маънавий камолотини ташкил этади,

унга мазмун ва муайян йўналиш беради. Шунга асосан инсон таълим тарбиясининг бирор тизими, усуллари ва шакллари келиб чиққан. Тараққиётнинг ҳар бир босқичида инсон маъанавий камолоти, унинг шакл воситалари қай даражада эканлигини аниқлаш, қандай бўлиши кераклагини белгилаш, англаш муҳим аҳамиятга эга. Халқ педагогикаси ана шу ижтимоий турмушни мадҳ этади. Бу узоқ давр таълим трабия тизими алоҳида ўрганилмаган бўлсада халқнинг турмуш маданиятинининг ривожланиш даражаси, анъаналар, мақол ва ривоятлар, халқ педагогикаси изчил тараққий этганидан таълим-тарбия ҳақидаги тажрибалар, ғоялар, қонуниятлар, халқнинг бу борадаги мероси халқ педагогикаси деб аталган бутун бир тафаккур хазинасидир. Саратонда, саҳарда толиқиб, ташна қолган одам шарқираган булоқни кўрганда қандай хурсанд бўлса, мусаффо чашма сувидан ичиб қанчалик роҳатланса маънавиятга ташна одам ҳам халқ педагогикасидан шундай туганмас ҳузр олади, баҳра олади. Халқнинг ҳар бир ҳикмати машъала қалбларга қуйиладиган бир зиёдир. Инсон боласини ёмонликдан нафратланиш ва яхшиликдан фахрланишга ва комилликка интилишга етаклайди. Халқимизнинг илмий дониши, манавий хазинасини қанча кўп ва кўп ўзлаштирсак фикрмиз қувватти ошади, ҳаёти шунчалик равшан бўлади. Халқ педагогикасининг манбаълари Манбалар Тарихий давр Таълим-тарбия тажрибалари Таълим-табиянинг назарий асослари Мақоллар (ҳарбир халқнинг турмуш тарзига хос миллий ҳикматлари) Кишилик жамияти пайдо бўлганидан бошлаб ҳозиргача Ижтимоий ҳаёт анъаналари, қадриятлари, урф-одатлар, иқтисодий турмуш, меҳнат фаолияти кабилар Комил инсонни шаклланишида таълим – тарбиянинг тутган ўрни, ахлоқий фазилатлар, жисмоний маданият, эстетик дид мезонлари, принцплари, методлари. Ривоятлар (ҳарбир халқнинг Кишилик жамияти пайдо Ҳаётий лавҳалар асосида ҳикматлар, таълим Таълим-тарбиянинг ижтимоий иқтисодий

турмуш тарзига хос миллий ҳикматлари) бўлганидан бошлаб ҳозиргача тарбиянинг ҳаётда тутган ўрни, таълим-тарбиянинг таълимий-тарбиявий фаолияти намуналари моҳияти, кишилик жамияти тарихий тараққиётда тутган ўрни, таълим тарбиянинг метод ва воситалари ва ҳокозо Афсонавий қаҳрамонлик достонлари (Широқ, Тўмарис, Гершасб, Сиёвуш, Рустам, Алпомиш, Гўр ўғли, Аввазхон, Кунтуғмиш кабилар........) Кишилик жамияти пайдо бўлганидан бошлаб ҳозиргача Қаҳрамон, ватанпарвар, меҳнатсевар, халқпарвар, ҳаётий ва афсонвий қаҳрамонларининг фаолияти, халқинг орзу умидлари. Ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳнатсеварлик, инсоний фазилатларининг улуғланиши, таълимтарбия жараёнининг моҳияти, таълим – тарбиянинг имкониятлари қудрати ифодаланган. Шунинг қаҳрамонлик, ватанпарварлик бурчи инсоннинг олий мақсади эканлиги, шахс мақсади эзгуликка етакловчи омил эканлиги кўрсатилган. Эртактлар (ҳарбир халқнинг турмуш тарзига хос миллий эртаклари) Кишилик жамияти пайдо бўлганидан бошлаб ҳозиргача Рамзий образлар орқали ижтимоий ҳаёт ва ундан инсоний фазилатларнинг тутган ўрни, ҳаёт намуналари Қаҳрамонлик, ватанпарварлик бурчи инсоннинг олий мақсади эканлиги, шахс мақсади эзгуликка етакловчи омил эканлиги кўрсатилган Қўшиқлар (лирик, маросим, мавсум қўшиқлари,) -/--/ Халқ турмуш анъаналари Эстетик тарбия, меҳнат тарбияси, ахлоқий тарбия ғоялари, ХАЛҚ ПЕДАГОГИКАСИ – ПЕДАГОГИКА ТАРИХИНИН САРЧАШМАСИ

ХАЛҚ ПЕДАГОГИКАСИНИ ЎРГАНИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСИ халқ педагогикаси Ўзбек бағоят қамрови ниҳоятда кенг, серқирра бўлиб, у шу халқ пайдо бўлган бутун даврни ўз ичига олади. донишмандлиги ва Халқ одобномасининг бу нодир соҳас и маишийва ижтимоий - ахлоқий ҳаётнинг барча томонларини халқ динийижоди, оғзаки - ахлоқий таълимотни қамраб олиши билан характерланади . )М.Муродов( “ Халқ оғзаки ижодининг ноёб дурдонаси бўлмиш “Алпомиш” достони миллатимизнинг намоён ўзлигини этадиган, авло длардан - қаҳрамонлик келаётган авлодларга ўтиб қўшиғидир. Агарки, халқимизнинг қадимий ва шонли тарихи туганмас бир достон бўлса, “ Алпомиш” шу достоннинг шоҳ байти, десак бўлади. тўғри асарда Бу тарих мумтоз тўфонларидан, ҳаёт - мамот синовларидан омон чиқиб ўзлигини доимо сақлаган эл - юртимизнинг бағри кенглик, матонат, олижаноблик, вафо ва садоқат каби эзгу фазилатлари ўз ифодасини топган. Шу “ Алпомишбоис ” бизга достони ватанпарварлик фазилатларидан сабоқ беради”. ( )Ислом Каримов Халқ педагогикасининг ижод шу ва кори авлодасосда - аждодларимизни баркамол кишилар қилиб тарбиялаб келган биринчи ва педагогтўнғич - ўқитувчи халқдир. Бироқ, афсуски, шўро тузуми даврида қариийб бир аср ўзбек халқи ўша мерос - халқ педагогикасидан ажралиб қолди. ( З.Миртурсунов ) Хал қ педагогикасининг манбалари ва йўналишлари Мақоллар, ривоятларда тарбиянинг ижтимоий моҳияти, тарбия натижалари, тажрибалардан фойдаланиши Халқ байрамлари, ўйинлари, турмуш анъаналари орқали ёш авлодни тарбиялаш тажрибалари Оила педагогикасининг рағбат лантириш, намуна, тақдирлаш, танбеҳ методлари таҳлил этилади Қўшиқ, алла, ёр - ёр, ўланларда инсоний фазилатлар, тарбияланганлик аҳамиятини мадҳ этилиши Алпомиш, Тўмарис, Широқ, Спитамен, Зарина ҳақида достонларда ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳнатсева рлик, қаҳрамонлик фазилатларини тарбияланиши куйланади Халқ оғзаки ижодида ахлоқий - маънавий, эстетик, меҳнат, жисмоний тарбия жараёни, тажрибалари, ижтимоий аҳамияти ва методлари ёритилади

Педагогика тарихи ва тасаввуфнинг боғлиқлиги Комил инсон, баркамол шахсни шакллантириш предметида инсоншунослик фанлари, жумладан, педагогика тарихи тасаввуф билан тарихан ва мантиқан ўзаро боғлиқдир. Комил инсон ғояси азал – азалдан халқимизнинг эзгу орзуси, унинг маънавиятининг узвий бир қисми бўлиб келган. Бу масала аввало зардуштийлик таълимоти ва ислом фалсафасидан озиқланиб янада кенгроқ маъно-мазмун касб этган. Бу тарихий ҳақиқат, “Қуръон Карим” 1 , Ҳадиси Шариф 2 каби муқаддас китобларни миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойилларни яратишда асосий манбаъ сифатида қўлланилишида ўз ифодасини топган. Комил инсон, уни шакллантиришда фан ва диннинг уйғунлиги Шарқни ренисанс бешиги бўлишига сабаб бўлган. Дунёвий илмлар ва исломий ғоялар Халқ педагогикасида миллий ғоя ифодаланиши Халқ педагогикасининг жамият тарихи билан боғлиқлиги Халқ педагогиткасини маданият тарихи билан боғлиқлиги Халқ педагогикасини этнография билан боғлиқлиги Халқ педагогикасида таълим - тарбиянинг жамият, миллат тараққиётида тутган ўрни ифодаланиши Халқ педагогикасини фольклор шунослик билан боғлиқлиги Халқ педагогикасида таълим - тарбия жараёнида фойдаланиш методлари Халқ педагогикасида халқ яшаган давр ва шарт - шароитнинг ифодаланиши ХАЛҚ ПЕДАГОГИКАСИ

Қуръон қиссалари (1-китоб). – Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2004. – 79 б. 1. Қуръон қиссалари (2-китоб). – Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2008. – 67 б. 2. Ал-Бухорий, Имом Исмоил. Ал-адаб ал-муфрат. – Т.: Чўлпон, 190. – 123 б. 3. Ат-Термизий, Абу Муҳаммад ибн Исо. Ҳадислар // Шарқ юлдузи. – Т.: 190. 9-сон. – 45-49-б. 4. Ал-Бухорий, Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил. Ҳадис (Ал-жомеъ ас-саҳиҳ). 1-жилд /Таржимон З.Исмоилов. – Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 197. – 572 б. буюк Шарқ мутафаккирлари илмий меросида бир-бирини тўлдирганини, бирбири билан боғлиқ ривожланганини кўрамиз. Халқимизнинг маънавий-маданий тарққиётидаги бу қудратли омилни англаган мустамлакачи сиёсатдонлар фан ва динни I асрга яқин кураштириб келди. Миллий қадриятларимизни зўр бериб йўқотишга барча чоралар кўрдилар. Натижада буюк бобокалонларимизнинг илмий меросини жаҳон тан олгани ҳолда, буни бир томонлама танқидий ўрганилди. Масалан, Алишер Навоийнинг асарларидан ўша давр ижодидаги анъанавий ҳамд боблари олиб ташлаб нашр қилинди. Ваҳоланки, жаҳон алломалари меросидаги илмий ва диний уйғунлик мукаммал нашр этиларди. Масалан, жаҳон педагогика фанининг тараққиётига улкан ҳисса қўшган чех олими Ян Амос Коменскийнинг “Буюк дидактика” асари педагогик қоидалар оллоҳга ҳамду санолар билан ифодаланган. Унинг ўз миллатининг дин пешвоси бўлди, педагогик асарлари чех халқининг миллий ўзлигини англашга йўллади. Инсоншунослик асосида фан ва диннинг ўзаро ҳамкорлиги баркамол шахсни шакллантириш мазмун ва моҳиятини бойитди, истиқболли

йўналишларини белгилаб берди. Илмий тадқиқотларда ёшлар тарбиясида миллий қадриятлар тасаввуф таълимотидан фойдаланиш йўллари, усуллари ишлаб чиқилмоқда. Аммо тасаввуф таълимотини инсоншунослик фанларини билан тарихан боғлиқлик методологияси ишлаб чиқилмаган. Маълумки, методология илмий билиш механизмидир. Инсон предметида фан унинг ўзаро боғлиқлик қонуниятларини аниқланиши ҳамкорликнинг самарали йўлларини такомиллаштириш имкониятини оширади. Инсонни бир бутунликда ўрганиш аввало комил инсоннинг моҳияти таърифи-ўзига хос фазилатларини умумлаштириш; иккинчидан, баркамол шахсни, баркамол авлодни шакллантиришда инсоншунослик фанларини ўзаро боғлиқлик қонуниятларини ва ижтимоий институтларнинг ўзаро ҳамкорлик йўлларини аниқлашдир. Маълумки, динларнинг келиб чиқиши ҳам инсониятни юксалиш сари интилиши, маънавий бўшлиқни тўлдириш заруратидан келиб чиққан. Инсонларни халқларни маълум бир ғоя йўлида бирлаштириш ўзига хос инсоний комилликка йўллашдан иборат бўлган. Биз динлар тарихи ҳақида мунозара юритмоқчи эмасмиз. Ислом дини жорий этилиши даврида Арабистонда қиз бола туғилса тириклайин кўмишдек тубанлик ҳолати мавжуд бўлган. Муборак ҳадиси шарифда “жаннат оналар оёғи остида”, “Икки қиз болани тарбиялаб вояга етказган она жаннати бўлади”, ақидаси бу каби иллатлардан қутилиш йўли бўлганини мисол келтириш мумкин. Инсон моҳияти борасида комил инсон сийрати, фазилатлари уни шакллантириш омиллари динларнинг ҳам, фанларнинг асосий муаммоси, мунозара предмети бўлиб келган. Халқ педагогикаси, мутафаккирларнинг комил инсон ҳақидаги ғоялари кишилик жамиятининг ҳар бир даврида, ҳар бир миллатга комил инсон моҳияти, ўзига хос хусусият касб этган. Халқ оғзаки ижодида, достон, эртак, ривоят, мақоллар ва бадиий асарлар қаҳрамонлари, идеал образларида комил инсон намунаси ифодаланган.

Диний манбаъларда, жумладан, “Авесто” да комил инсон тушунчаси илк бор инсон моҳияти, фазилати муаммо сифатида талқин ва таҳлил этилган десак хато бўлмайди. Тасаввуф таълимотида комил инсон - бир идеал, барча дунёвий ва илоҳий билимларни эгаллаган, руҳи Мутлоҳ руҳга туташ қалби эзгу туйғуларга лиммолим покиза зот. Проф. Нажмиддин Комилов “Тасаввуф” китобида ёзишича комил инсон тасаввуф адабиётида кўп марта тилга олиниб, мунозараларга сабаб бўлган ва бу ҳақда махсус китоблар ёзилган. Шулардан Сайид Абдулкарим Гелоний ва Азизиддин Насафий (ХIII аср) ларнинг “Инсони комил” номли рисолаларидир. Комил инсон тушунчасини биринчи марта Муҳъйиддин Ибнал Арабий (1165 - 1240) томонидан муомалага киритилган. Унинг фикрича комил инсоннинг ердаги тимсоли Ҳазрат пайғамбаримиз Муҳаммад салоллоҳу васалламдир. Ул зот вужудида ақлий, руҳий камолот, дунёвий ва илоҳий билимлар жамулжам эди. «Қуръон» и каримда инсонга берилган таърифлар ҳам комил инсонга берилган таърифлардир. “Валақат карим-но бани одама” (Одамлар болаларини мукаррам қилиб яратдик) ва “Лақат халақно фиаҳсанут тақвим” (Чиндан ҳам инсон суратини гўзал қилиб яратдик) оятлари мавжуд. Демак, ҳар бир инсон баркамол бўлиш имкониятига эга ва ҳақли Шайх Азизиддин Насафийнинг “Комил инсон”, “мақсади ақсо”, “Зубдатул ҳақойиқ” номли ва бошқа рисолаларида комил инсон масаласи ўзига хос қиёфасини ифодалайди. Унда бу тушунча инсоннинг пайдо бўлиши, тараққиёти мартабалар топиши билан боғлиқ ҳолда олиб қаралади. Натижада биз Азизиддин таърифларида айнан ҳаётий одамга хос белгилар, ахлоқий сифатларни ҳам кўрамиз. Яна шуни ҳам айтиш керакки, Насафий исломдаги бир нечта илмнинг инсонга бўлган қарашлари ва муносабатини чоғиштиради, инсонни кайҳоний вужуд сифатида ҳам, ер махлуқоти сифатида ҳам таҳқиқ ва тадқиқ этади. Насафийда комил инсон руҳ тушунчаси билан зич алоқада тасвирланади. Инсон мартабалари руҳ мартабалари сифатида олиб қаралади. Шу учун умумий тушунчадан

(конкрет) тушунчаларга ўтиб туриш бор. Бунинг сабабларидан яна бири Азизиддин Насафийнинг камолотни уруж (кутарилиш) ва нузул (тушиш) назарияси асосида тушунишидир. Бу назария ўз навбатида улуғ олам ва кичик олам тушунчалари билан боғланиб кетади. Чунки Насафий Ибнал Арабийга қўшилиб, инсонни олам сағир (кичик олам) илоҳий олам ва моддий оламни биргаликда олами кабир (улуғ олам) деб атайди. Улуғ оламдаги жамики нарса ва хусусиятлар кичик оламга мавжуд, дейди у. Шу тариқа, иносн юқори олам - олами кабирнинг кичрайтирилган нусхаси бўлиб ҳисобланади. Азизиддин Насафий комил инсонга таъриф бериб ёзади: “Билгилки, Комил инсон деб шариат ва тариқат ва ҳақиқатга етук бўлган одамга айтадилар ва агар бу иборани тушунмасанг, бошқа ибора билан айтайин: билгилки, комил инсон шундай инсондирким, унга қуйидаги тўрт нарса камолга етган бўлсин: яхши сўз, яхши феъл, яхши ахлоқ, ва маориф”. Педагогика тарихида тасаввуф тариқатларининг комил инсон ҳақидаги қарашларни ўрганиш ва кишилик жамиятида миллий таълим-тарбиянинг ҳаётий тажрибаларини, илмий ғояларни қиёсий таҳлил этиш бугунги кунда фойдаланиш имкониятини оширади. Баркамол шахсни шакллантиришда тасаввуф таълимотининг буюк қудрати инсон ўзлигини англаши, унинг ботуний, руҳий олами ва ҳаётий уйғунлиги жаҳонда долзарб таълим- тарбияда рефлекция йўналишини ривожлантиради. Демак, таълим-тарбиянинг мақсади, мазмуни комил инсон моҳиятида ўз ифодасини топгани педагогика тарихи ва тасаввуф таълимотининг ўзаро алоқасидан далолат беради. Педагогика тарихини ўрганишда методологик ёндашув бой маънавий меросимизнинг илмий-амалий аҳамиятини аниқлаш имкониятини беради. Миллий ғоянинг комил инсон таълимотини ривожлантириш, таълим-тарбия тизимида маънавий меросдан фойдаланиш самарадорлигини оширади.

Ана шу қонуниятлар жамиятимизнинг маънавий қудратини ошириш, баркамол авлодни тарбиялашда тасаввуф таълимоти ва педагогик меросимиздан изчил фойдаланишнинг методологик асосидир. Педагогика тарихи ва тасаввуфнинг ўзаро алоқасини қуйидагича ифодалаш мумкин: Ижтимоий онг шакллари сифатида бир-бири билан узвий боғлиқлиги; инсонни ўзлигини билиш предметида тасаввуф ва педагогик меросимизнинг бевосита алоқаси; миллий мафкурани яратишда ва омманининг онгига сингдиришда ёш авлодни маънавий-ахлоқий тарбиялашда ўзаро ҳамкорлик кабилар. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳар-бир ижтимоий воқейлик, жумладан, инсонни бир бутунликда ўрганиш, баркамол авлодни тарбиялаш, шахсни шакллантиришда фанлараро боғлиқликни баёнчилик, чақириқлардан аниқ қонуниятлар асосида ёндашиш вақти келди. Зеро, шахсни ҳар қандай ғоявий манқуртлик руҳида тарбиялаш барҳам топмоқда, инсоният тараққиёти тарихи тажрибалари асосида инсондаги имкониятларни эркин намоён қилишга шартшароит яратиш давр имконияти ва талаби мавжуд қонуниятлар асосида ёндашиш тизимини ишлаб чиқиш даври келди. Шахс ўзлигини билиши ўз-ўзини тарбиялашга тарихий тараққиёти изчил ўрганилман Ваҳоланки, ўз-ўзини тарбиялаш баркамол шахсни шакллантиришнинг самарали омилдир. Инсон ўзилигини билиши ва ўз-ўзини бошқариши, тарбиялаши муаммосини ривожлантиришда ҳам бу иккала онг ижтимоий шакли бир-бирини тўлдиради. Бу борада комил инсон ҳақидаги қарашларининг умумий икки йўналишни кўриш мумкин. Биринчи туркум қарашлар тарки дунё этиб оллоҳнинг йўлига ўзини бағишлай олган; инсон ўзлигини билиш, ўзлигида оллоҳ қудратини кўриши комиллик мезони сифатида талқин этилади. Яъни, “Ҳадиси шариф” даги “Кимки ўзини таниса, Раббини танийди” ғоя Алишер Навоий, Боязид Бистомий, Мансур Халож ва Жалолиддин Румий каби мутафаккирларнинг сўфиёна таълимотида ифодасини топган. Инчунун, Алишер Навоийнинг “Лисон-ут тайр” асарида инсон ўзлигини англаши

рамзий образлар орқали асосланган. комилликка эришиш босқичлари, сифатлари ҳаётий лавҳаларда кўрсатилган. Тасаввуф узоқ асрлар давомида халқимиз маънавиятини бойитишга хизмат қилиб келган. Инсоннинг руҳий-аҳлоқий покланиши, илоҳий муҳаббат билан юксалиб бориши бу таълимотнинг асосий ғоясидир. Шу боис тасаввуф чуқур инсонпарварлик ғоялари билан омухта бўлиб, ҳақиқат талабида юрган одамлар қалбига йўл топди, одамларни поклик, абадий ҳаёт, кўнгил ҳуррияти ҳақидаги орзуларини ифодалаб келди. Шарқ тасаввуф тарихи, уларнинг пайдо бўлиши ва тараққиёти ҳақида Нажмиддин Комиловнинг “Тасаввуф”, Ҳомиджон Ҳомидийнинг “Тасаввуф алломалари”, Анвар Чориевнинг “Тасаввуф фалсафасида инсон қиёфаси” китоблари алоҳида ўрин тутади. Шарқ малакатларида тасаввуф таълимоти “мактаб”, “тариқат”, тарзида кенг тарқалган. Муҳосибия, маломатия, тайфурия, жунайдия, қодирия, суҳравардия, мавлавия, кубравия, чиштия, нақшбандия, бектошия, ҳакимия, шотирия, ахромия, яссавия, каби тариқат ва мазҳабларни кўрсатиш мумкин. Бу тариқат ва мазҳаблар маълум жиҳатдан бир-бирини тўлдирса, кўп ҳолларда бир-бири билан кураш олиб борган. Алишер Навоий “Насойимул муҳаббат” асарида келтирадиким, Жалолиддин Румий ўз замондоши Садриддин Казвийни хушламас эди. Бир куни суҳбат асносида гап исломдаги мазҳаблар ҳақида борганда, Румий Казвийга қараб “Мен етмиш уч мазҳаб билан бирдирман”, дейди. Бу ўтмиш уч мазҳаб-исломдаги сиёсий, ижтимоий ва мафкуравий курашларни ифодалаб келган ҳар хил оқимлар, гуруҳ ва фирқалардир. Баркамол авлодни тарбиялашда миллий қадриятлардан фойдаланиш Инсон моҳияти, инсон камолоти тасаввуфнинг ҳам ижтимоий гуманитар (инсоншунос) фанларининг ҳам ўзак масаласи бўлиб келган. Тасаввуфда инсоннинг ботиний олами, ички зиддиятлар, руҳ ва жисм уйғунлиги ўзига

хос талқин этилади. Инсоннинг ҳаётидаги ўрни, ижтимолий тенгсизликлар сабаби ҳам унинг сийрати ва табиатдан деб билади, инсоннинг ахлоқини тузатиш унинг табиатдаги салбий хислатларни маҳв этишдан бошлаш керак деб тушунтиради. Тасаввуфчилар инсон табиатидаги салбий иллатни умумий ном билан “нафс” ёки “нафси амора” деб атайдилар. Одам Ато ҳам шайтоннинг сўзига кириб нафси туфайли жаннатдан қувилгани Қуръонда келтирилган, кўп ривоятларга асос бўлган. Маълумки, нафс худбинлигини ўзим бўлай фалсафасига асосланади. Нафс домига тушгандан кейин, киши ҳеч нарсадан тап тортмайди, ҳаром – ҳаришдан ҳазар этмай, бошқалар ҳисобига бўлса ҳам яхши яшашни ўйлайди, у золим, бераҳм, риёкор бўлиб қолади. Та саввуфда одамлар ўзаро молу – мулк учун курашишини эмас, балки ҳар бир одам ўз – ўзи билан. Ўз нафси билан курашишини қадрлайди. Тасаввуф алломаларидан бири Баҳовуддин Нақшбанд “Ўз нафсини ёмонлигини таниш – ўзлигини танишдир” деган хулосага келди. Педагогика тарихида, жумладан, халқ педагогикасида ахлоқий тарбиянинг, ўз – ўзини тарбиялашнинг бош йўналиши ҳам нафс маданиятини тарбиялашдир. Яъни, нафс учун яшаш эмас, балки, яшаш учун нафсни чегаралашдир. Инсоний ҳаёт моҳияти, мазмуни диннинг ҳам, фан тарихининг ҳам асосий баҳс мавзуси бўлиб келган. Инсон имкониятларини мақсадга йўналтириш, инсон ўзлигини билиши ва ўз – ўзини тарбиялаши борасида тасаввуф таълимотини устунлиги ҳаётда ўз ифодасини топган. Оллоҳга интилиш - ўзлигини билиш, ўзлигини билиш – оллоҳни англаш ғояси тасаввуф алломалари, таълимотида ҳар томонлама талқин этилади. Аммо педагогика тарихида халқ педагогикаси, Шарқ мутафаккирларининг илмий меросида инсон ўзлигини билиши муаммоси алоҳида ўрганилмаган. Инсон ўзлигини билиши таълимотининг тарихий тарққиёти таҳлил этилмаган. Бу борада тасаввуф ва педагогика тарихини ўзаро боғлиқлигини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга бўлади.

Н. Шермуҳаммедова “инсониятнинг интелектуал тарихида илмий, фалсафий ва диний таълимотлар ўзаро алоқаси, Европа маданиятининг тарихида фан, фалсафа ва диннинг тўлқинсимон яқинлашиши ва узоқлашиши” уч даврга бўлди. Биринчи яқинлашиш: Қадимги Юнонистон ва қадимги Рим фалсафаси ҳамда фани (мил. авв. VII-VI асрлардан то милодий III-IV асрларгача), Иккинчи яқинлашиш: христиан ва араб-мусулмон диний фани ҳамда фалсафа (II-III асрлардан XIV-XVI асрларгача) Иккинчи узоқлашиш: христиан ва араб мусулмон диний фани ҳамда фалсафаси (XV-XVI асрлардан XIX-XX асрларга). Учинчи яқинлашиш: иостноклассик фан ва фалсафа (XX асрнинг иккинчи ярми XXI асрнинг боши). Фан ва диннинг яқинлашишишнинг ҳозирги кундаги омиллари қайт этилади. Биринчи яқинлашишга турон ва эрон заминида Авесто ғоялари табиат ва инсоният ҳаётининг тажрибалари илмий ифодасида кўриш мумкин. Дин ва фаннинг ХХI аср яқинлашуви миллий ғояни яратишга халқимизнинг қадриятларидан фойдаланиш зарурати асосида намоён бўлмоқда. Дин асосларини ўрганишда замонавий фан ютуқларидан фойдаланиш шунингдек, жамиятнинг маънавий қудратини оширишда, тасаввуф имкониятларида фойдаланиш масаласида педагогиканинг алоқаси фикримиз далилидир. Ўз навбатида тасаввуф ўрта аср мусулмон фалсафасида ҳурфикрлилик кўриниши сифатида ҳам намоён бўлди. Худди шунинг учун ҳам, машҳур рус олими Е. Э. Бертельс ёзганидек, тасаввуф адабиётини ўрганмасдан туриб, ўрта асрлар мусулмон Шарқи маданий ҳаёти ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин эмас. Бу адабиётдан хабардор бўлмасдан Шарқнинг ўзини ҳам англаш қийин”. Тасаввуф фалсафасининг шаклланишида нафақат Қуръон Ҳадислар балки, Яқин ва Ўрта Шарқ мамалакатларида кенг ёйилган зардуштийлик, буддизм, Европанинг кўпгина малакатларида тарқалган неоплатонизм

(асосчиси юнон файласуфи Плотон), иудаизм ва христианлик ғояларининг таъсири сезиларли бўлди. Бир асрга яқин фан ва динни бир–бирига қарши қўйиш, миллий қадриятлар илдизига болта уриш халқимизнинг маданий, иқтисодий тараққиётда ХХ асрга келиб айрим мамлакатлардан орқага қолишига сабаб бўлди. Мустақилликка ва шовинистик сиёсат устиворлиги, миллий маданиятни йўқотишга ҳаракат маънавий аросат ҳолатига олиб борди. Зиёли, давлат арбобининг айримлари ўз ота – онасининг дафн маросимига қатнашаолмай қолди. Жаҳон халқлари тан олган буюк бобокалонларимиз: Ал Хоразмий, Абу Райҳон Беруний, Аҳмад Фарғоний, Бурхониддин Марғилоний, Юсуф Хос Ҳожиб, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий каби мутафаккирларнинг қомусий таълимоти, педагогик қарашлардаги диний, миллий ва илмий уйғунлик, яхлитлик бузиб ўрганилди. Тасаввуф тадрижий тараққиётга эга бир таълимот бўлиб, ислом оламида XIII асрнинг ўрталарида пайдо бўлган. IX аср бошларида келиб тасаввуфнинг назарий асослари ишлаб чиқилди, сўфийларнинг амалий, руҳий – псиҳологик машқлари, ўз–ўзини тарбиялаш ва чиниқтириш тадбир усуллари шаклланди. Тариқат, маърифат, ҳақиқат деган тушунчалар юзага келди. Унинг предмети инсонпарварлик, инсоншунослик одам ва одам моҳияти Софлик, Ҳақиқат, Маърифат, Гўзаллик, Камолот идеали унга етишиш: таълим – тарбия, ўз – ўзини тарбиялаш йўллари, усулларидир. Педагогика тарихининг предмети: кишилик жамияти пайдо бўлгандан бошлаб таълим- тарбия мақсади, мазмун, метод, воситаларининг тараққиёти, таълим – тарбия жараёни қонуниятларини ҳаётда ифодаланиши; халқ педагогикаси ривожланиши ва ҳар бир даврда жамият тараққиётида тутган ўрни, ҳар бир халқнинг таълимий - тарбиявий қадриятлари ва уни миллат тараққиётида тутган ўрни; буюк мутафаккирларнинг таълим – тарбия ҳақидаги таълимотининг илмий, тарихий ва амалий аҳамияти; ва ниҳоят диний таълим - тарбиянинг ижтимоий, илмий ва амалий моҳиятидир.

Демак, аввало, педагогика тарихи ва тасаввуф таълимотини узвий боғлиқлиги уларнинг ижтимоий предметида ифодаланади. Маълумки, кишилик жамияти тарихий тараққиёти динлар тарихи билан боғлиқ. Таълим – тарбия инсоният ҳаётининг таркибий қисми, моҳияти ва ҳаётбахш омил бўлиб келган. Ибтидоий жамиятданоқ ёшларни ҳаётга тайёрлаш, турмуш тажрибаларини уларга ўргатиш, тарбиялаш кишилар фаолияти, уруғ оқсоққоллари фаолиятининг муҳим қисми бўлган, шу асосда инсоният ривожланган, таълим– тарбия тажрибалари орта борган, жамиятнинг маънавий, иқтисодий тараққиёт қудратига айланган. Педагогика тарихининг муҳим муаммоси халқ педагогикаси диний таълимот, жумладан тасаввуф тариқатлари билан узвий боғлиқдир. Халқ педагогикаси тарихини ўрганишда янгича ёндошув ана шу уйғунликка асосланиши тақозо этади. Масалан, “Авесто” даги таълим – тарбия тизимини тариқат та ҳлили педагогика тарихини сарчашмаларини очилишига имконият берди. Таълим - тарбия мақсади мазмуни, методлари, қадимги юнон педагогикасидан бир неча аср олдин шаклланганидан далолат беради. Бугун ҳам халқнинг ҳаётида, зардуштийлик қоидаларини сақланиб қолгани халқ педагогикаси, диний таълимот билан изчил ривожланганидан далолат беради. Шунингдек, диний асарлар, достонлар, тасаввуф алломаларининг ҳаёти, Алишер Навоийнинг “Лисонут - тайр” асарида келтирилган ривоятлар каби ҳикматлар педагогика тарихининг муҳим хазинасига айланди. Бу яхлитлик ва узвийлик таълим–тарбия мақсади ҳаёт мезони мумтоз ғоя жамият тараққиётининг омили, педагогика тарихини ўрганишнинг методологик асоси эканлигини исботлайди. Таълим–тарбиянинг ижтимоий моҳияти, ҳар бир даврда жамият тараққиётида тутган ўрни унинг мазмуни, методлари ва воситалари билан белгиланади. Бу борада зардуштийлик ва бошқа диний таълимоти алоҳида ўрганилиши зарур.

Бошқа жаҳоний динлар ва зардуштийлик таълимотида таълим – тарбия мақсади комил инсон ғоясида узвийлик мавжуд бўлсада “Қуръон” ва охирги пайғамбар Муҳаммад с.а.в. ҳадислари, ислом таълимотида инсон ва уни камолоти масаласи ўзига хос хусусиятига эга. Шарқ мутафаккирлари ижодида таълим-тарбия назариясини ривожлантирилиши Педагогика тарихиинг муҳим масалаларидан бири таълим-тарбия жараёни, унинг тарихий тараққиёти, устоз-шогирд фаолияти уйғунлиги ва қонуниятларидир. Бу борада тасаввуф манъбаларида ўзига хос дидактик қоидалар ривожланган. Шариат қонун-қоидаларига риоя қилиш малакасини ўзида мужассамлаштирган киши тариқат босқичига қадам қўяди. Бошқача айтганимизда, тариқат адабларини ўзлаштиришга киришади. Тариқат адаби талабларига кўра, ушбу босқичга қадам қўйган киши энг аввало устоз (пир) сабоғини олмаган шогирд (мурид) чинакам комиллик даражасига кўтарила олмайди. Худди шунинг учун ҳам тариқат адаби талабларига кўра комил инсон даражасига кўтарилишини орзу қилган ҳар бир киши устоз ва шогирд (пир ва мурид) муносабатлари чиғириғидан ўтмоғи даркор. Устоз ва шогирд орасидаги инсоний муносабатларининг йўлга қуйилиши комил инсон даражасига кўтарилишининг муҳим шарти ҳисобланади. Тариқат адаблари тариқатига кўра, ҳар қандай шогирд ўз устози кўрсатмалирини сўзсиз бажариши лозим. Чунки устозсиз, пиру-муридсиз ҳар қандай шогирд ўз муродига, яъни Худо васлига ета олмайди. Устоз ўз шогирдига узлуксиз йўл-йўриқ кўрсатиб, унинг кундалик фаолиятини назорат қилиб турмаса, шогирд ҳали ёш, тажрибасизлиги учун ўзини-ўзи тафтиш қила олмайди. Шунинг учун ҳам комил инсон бўлишга аҳду паймон қилган ҳар бир киши тажрибали устозга қўл бериб, ўз ирода ихтиёрини унинг ихтиёрига топширмоғи зарур. Бошқача қилиб айтганимизда, тариқат

босқичида турган шогирднинг инсон баркамоллиги сирларининг ўзлаштиришининг муҳим шарти ўз ирода -ихтиёрини устоз измига буйсиндиришдир. Худди шу маънода баъзан тариқатни иродат ҳам деб юритадилар. Тариқат адаби қоидаларига асосан, шогирд (мурид, солик) га сабоқ берувчи устоз (пир, мурид) мураббий заммасига катта масъулият юклатилади. Хусусан, шогридни комиллик пиллапоялари томон юксакликка чорловчи устоз тариқат адаби талабларини мукаммал биладиган ва унга қатъий риоя қиладиган, қалби Оллоҳ маърифати билан лиммо-лим тўла ориф инсон бўлиши керак. устоз билимининг чуқурлига, тариқат усулларини мукаммал билиши, ахлоқан поклиги, сўзи ва ишининг бирлиги, ташкилотчилиги ва тадбиркорлиги билан шогирдларига ҳамиша шахсий ўрнак бўлиши лозим. Сабоқ бериш жараёнида ўзининг ишонтира билиш санъати билан бошқалардан ажралиб туриши даркор. Устоз ҳеч қачон шогирд мулкига кўз олойтирмаслиги, аксинча унинг юмушларини осонлаштиришга, билим олиш борасидаги қийинчиликларини бартараф этишга, турли маърифий муаммоларни ҳал қилишга кўмаклашмоғи лозим. Маърифий муаммоларни бартараф эта олмаса, ўзидан кучлироқ шайхга шогирдни маслаҳат олиш учун йўлламоғи зарур. Шогирдларнинг истеъдоди хилма-хил бўлганидек, устозларининг мураббийлик маҳорати, интеллектуал салоҳияти турлича бўлади. Худди шунинг учун ҳам, тариқат адаби талабларига кўра, устозлар ҳам ўзларининг мураббийлик маҳоратлари, интеллектуал салоҳиятларини ошириб бориши шогирднинг комиллик даражасига кўтарилишининг энг муҳим шартларидан биридир. Тариқат одобининг ушбу талабига диққат билан назар солсак, ушбу қоидалар орасида мустаҳкам диалектик алоқадорлик мавжуд эканлигига ишонч ҳосил қиламиз. Хусусан, ушбу талабаларга мувофиқ комиллика интилаётган киши аввало ўзини тия билиши, кам ейиши, кам ухлаши, кам гапиириши, барча аҳлоқсизликлардан четда туриши, нафақат ўз танини, балки маънавиятини ҳам пок бўлишига эришиши, ўзини руҳан чиниқтириши,

узлуксиз мутоала қилиши, хотира ва зеҳнини ўткирлаб туриши, сурункали зикр орқали Аллоҳнинг муборак номларини қалбига жойлаштириши, унинг муборак номларини қалбига жойлаштириши, унинг қудратига ҳар томнлама қалбдан иқрор бўлиши лозим. Тариқат одобининг биз юқорида санаб ўтган қоидаси талабларини бажариш одат тусига кира бориши билан ўзини-ўзи чеклаш, яъни мусоҳаба ва ўзини-ўзи кузатиш, яъни муроқаба, шунинг ўз фаолиятини узлуксиз назорат қилиш малакаси ҳосил бўлади. Худди ўша малака туфайли унинг маънавиятида ҳам, руҳиятида ҳам жиддий ўзгариш рўй беради. Руҳий - маънавий комиллик томон интилаётган шогирднинг ҳар бир ҳаракати устоз томонидан узлуксиз назорат қилиниши, ундаги руҳий- маънавий ўзгаришлар рағбатлантириб борилиши керак. Нажмиддин Кубро биринчилардан бўлиб ўша замон маданий ва маънавий оламида машҳур бўлган “Офоқ ва анфуз” назариясини тасаввуф фалсафасига татбиқ этди. Шайх ёки мурид даражасига кўтарилиш учун: биринчидан, ҳар бир киши ўзи мансуб бўлган тариқат йўлини, иккинчидан жазба (ишқ, учинчидан, уруж (кўтарилиш)ни билмоғи зарур. Шогирд ёки соликка хос нарса – ҳаракат, интилишдир. Жазбага хос нарса – тортилиш, завқу-шавқдир, кўтарилиш (уруж) га хос нарса – карам ва саховатдир. Истиқлол берган буюк неъматлардан бири халқимизнинг минг – минг йиллик маданияти, фанлари тарихини узвий боғлиқликда ўрганишга кенг имконият яратилди. Кишилик тарихий тараққиётида маънавий маданият: фан ва дин яхлит бир бутун ҳаётий тажрибалар, уни умумлаштириш, такомиллаштириш борасидаги таълимлардан иборат. Авлоддан – авлодга ўтиб сайқал топган тафаккур ҳосиласи инсониятни турмуш мазмуни, моҳияти, маънавиятини ривожлантиришга қаратилган. Педагогика тарихининг асосий илмий муаммоларидан бири таълим – тарбия жараёни қонуниятлари ва тамойилларининг тараққиётидир. ХХ аср охирларига қадар таълим – тарбия жараёнининг қонуниятлари аниқ масала сифатида ўрганилмаган эди.

Ҳар қандай объектив қонуният сингари таълим – тарбия жараёнида ҳам барқарор, такрорланиб турувчи, ички алоқадорлик, боғлиқлик қонуниятлари мавжуд. Яъни, таълим – тарбия жараёнининг ҳам ўзига хос қонуниятлар ва тамойиллари (принциплари) асрлар бўйи шаклланган, ҳаётда ўз исботини топган. Таълим принципларини илмий асослашда буюк чех педагоги ва праваслав динининг раҳномаларидан бири Ян Амос Коменский (1592-1670) нинг, таълимоти жаҳонда тан олинган. Унинг изчиллик, кўргазмалилик, кўрсатмалилик, ёш ва индивидуал хусусиятларни ҳисобга олиш, жамоа шаклида ўқитиш принциплари жаҳон педагогика тарихида алоҳида ўрни тутади. Мустақилликдан кейин Абу Али Ибн Синонинг дидактик қарашларида таълимда узвийлик, табақалаштириш, таълимда ўқувчи фаоллиги, бугунги технологик ёндошув тамойиллари илмий. Барча динлар, жумладан, исломнинг назарий асоси тасаввуфда жорий қилинган маънавий, руҳий тажрибалар, энг аввало диққатни инсонга қаратган, инсонни ўзини илоҳий моҳиятини билишга, мушоҳада этишга илҳомлантиради. Шунинг учун ҳам башарият ислом тасаввуфига қизиқиши, ўзгача эҳтиром билан орта бошлади. Тасаввуф инсоннинг басират кўзини Руҳ ва Кўнгил оламига қаратади. Нафсни таниш ва енгиш орқали гўзал ахлоққа эришиш тажрибасини ўргатади. Руҳоният тарбияси учун узлуксиз ғамҳўрлик қилиш усулларини кўрсатади. Муҳаммад Пайғамбар таълимотининг мусулмон маданияти, адабиёти илмфаннинг тадқиқот объектига айланишининг бош сабабларидан бири ҳам шунда. Расулуллоҳ учун диннинг камоли, энг аввало, ахлоқнинг камоли эди. Бир зот Расулуллоҳнинг ёнига келиб: “Эй Оллоҳнинг Расули! Дин нимадир?” – дея сўраганда, пайғамбар: “Дин гўзал ахлоқдир”, - деб жавоб берибди. Ўша одам пайғамбарнинг ўнг томонига ўтиб, яна Расули Оллоҳ! Дин нимадир? деб сўрабди. Пайғамбар эса: “Дин гўзал ахлоқдир”, - дебди. Сўнг ҳалиги кимса пайғамбарнинг орқасига ўтиб “Эй Оллоҳнинг Расули? Дин недур?” деган экан, пайғамбар: Англамасмисан, дин ғазабланмасликдир”, - деган экан.

Демак, комил инсон моҳияти, фазилати уни шакллантириш омиллари тараққиёти масаласида педагогика тарихи ва тасаввуф таълимоти узвий боғлиқ ривожланган. Комил инсонни шакллантиришда таълим – тарбиянинг ижтимоий моҳияти фалсафа тарихи, жамият тарихи каби фанлар ўргансада унинг қонуниятларини, мазмуни, методлари, воситалари ва шакллари тарихий тараққиётини педагогика тарихи ўрганади. Таълим-тарбиянинг ижтимоий моҳияти, мақсади инсоний ҳаёти, яшашга тайёрлаш экан унинг мазмуни ҳар бир давр талабидан келиб чиқади. Зеро, педагогик қонуниятлардан бири ҳам таълим–тарбиянинг давр талабига, жамият буюртмасига мослигидир. Бу борада ислом таълимоти VI – VIII асрларда жамиятдаги маънавий бўшлиқни тўлатишга қаратилгани, қатъий таълим–тарбия мазмунида ифодаланади. Маълумки, таълим–тарбиянинг мазмуни ибтидоий жамиятда: меҳнат қуролларидан фойдаланиш, деҳқончилик қилиш, табиат инжиқликларидан муҳофазалаш, тиббий билим меҳнат таълим–тарбияси мазмунини: ҳамкорлик, дўстлик, жамоа қоидаларига риоя қилиш, катталарни ҳурматлаш ахлоқий тарбия; жисмоний чиниқиш, ҳар хил ўйинлар жисмоний ва нафосат тарбияси мазмунини ифодалаган. Жамият тараққиётининг кейинги даврларида кишилик жамияти томонидан яратиладиган тажрибаларни аниқ машғулотида тизим асосида таълим бериш қоидалари мазмуни, методлари шаклланганини ёзма манбалар “Авесто” да ва юнон педагогикаси тарихида кўрамиз. Халқ педагогикаси мақол, ривоят, достонларда таълим-тарбиянинг мазмуни ўз аксини топган. Ҳар бир давр таълим–тарбия мазмунига ўз ҳиссасини қўшган. Таълим–тарбия мазмуни, аввало, давр талабига мос ривожланган бўлса, ўз навбатида жамият, миллат ва ҳар мамлакат ривожланиши таълим–тарбия мазмунига боғлиқ бўлган. Жамият тарихи манбаларида маълумки, мелоддан олдинги минг йиллик ўрталарида инсоният яшаш тарзининг ошиши бойлик тўплаш, ерларни босиб

олиш, қулларнинг кучидан фойдаланиш, халқлар ўртасида, уруғлар ўртасида рақобат бир томондан маънавий–ахлоқий тарбияга ҳам салбий таъсир кўрсатди. Иккинчи томонидан ҳунармандчилик савдо – сотиқ, меъморчилик тиббиёт, давлатчилик каби илмларни ривожланишига олиб келди. Қайси ҳалқда илм – фан, таълим – тарбия ривожланган бўлса, шу халқ устунликка эришди. Буни қадимги Юнонистонда илм – фанни ривожланиши ва жаҳоннинг кўпгина қисмини забт этишида ҳам кўриш мумкин. Бу инсониятнинг бир- бири билан рақобати маънавий бўҳронларини ҳам келтириб чиқарди. Шундай бир даврда Оллоҳ томонидан нозил бўлган динлар инсониятнинг маънавий мезонида айланди. Инсоний фазилатлар ҳар – бир диннинг моҳияти, мазмунига мужассам бўлди. Ислом таълимоти фалсафаси, маънавияти, ахлоқи, ҳуқуқининг асоси бўлган “Қуръони Карим” га илоҳият, диний эътиқод масалалари билан бирга инсонпарварлик, инсонларни қовуштириш, уларнинг ўртасида юзага келган зиддият – низоларнинг олидини олиш, улар орасига адолат ўрнатиш каби ахлоқ ий таълим – тарбия мазмуни ифодаланган. Тасуввуф таълимотини омманинг шахснинг онгига, қалбига асрлар бўййи барқарор таъсири, дунёда буюк шахслар томнидан эътироф этилиши унинг таъсирчан метод ва воситаларидан далолат беради. Ҳар бир тасаввуф алломасининг тариқатида, таълимотида комил инсонни шаклланиши метод ва воситалари изчил ифодаланади. Тасаввуф жорий этилган маънавий руҳий тажрибалар, энг аввало, диққатини инсонга қаратар, уни ўзининг илоҳий моҳиятини мушоҳода этишга илҳомлантиради. Тасаввуф инсонни оллоҳга тобейлигига алоҳида урғу берар экан инсоннинг, инсонга қарам ва муҳтожлиги тушунчаларани тубдан ислоҳ айлашни ҳуррият, эркинлик тенглик каби ақидаларини тарғиб қилади. Тарихий таржрибалардан келиб чиқадиган таълим-тарбия инсонпарварлаштириш ва демократлаштириш тамойили “ҳар-бир шахсни эркин ривожланишига шартшароит яратиш” (И. Каримов) имкониятини оширади.

Тасаввуфда инсоншунослик ғояси устиворлиги яна илмий ўрганишга молик. “Тасаввуф маслаги инсоннинг бесурат кўзини Руҳ ва Кўнгил оламига қаратади. Нафсни таниш ва енгиш орқали гўзал аҳлоққа эришиш тажрибасини ўргатди. Ва руҳоният тарбияси учун узлуксиз ғамҳурлик қилиш усулларини кўрсатди”. Таълим–тарбиянинг самарадорлигини оширишда унинг шакл ва воситалари муҳим муаммо, мунозара бўлиб келган. Таълим-тарбия тизими шакл, ва воситаси, сабоқ бериш машғулотлари дарснинг такомиллашуви узоқ тарихга тақалади. “Авесто” даги дидактик ғоялар қадимги Юнонистонда педагогика тизими фикримизнинг далилидир. Маълумки халқ педагогикасида бадиий ривоят, мақол ҳикоя, достон панд-насиҳат асарлар таълим-тарбиянинг таъсирчан воситаси эканлиги ҳаётда асосаланган. Диний таълимотнинг барчасида шунингдек, тасаввуф алломаларининг асарларида ҳам шеър бадиий лавҳалар воситаси таълим ва тарғиботнинг асосий воситасидир. Таълим-тарбия метод, усул ва воситаларини тараққиёти тажрибаларини умумлаштириш педагогика тарихининг муҳим муаммодир. Ҳар бир давр таълим-тарбия мазмунига хос метод ва воситаларини қўланилиши самарадорли омили бўлиб келган. Бу борадаги ривожланган тажрибалар умумлаштирилган, авлоддан-авлодга ўтиб келган. Таълим-тарбия талаби, жамият буюрмаси, замон ва макон хусусияти асосида миллийлик ва умуминсонийлик хусусият қарор топади. “Фан ва диннинг ҳамкорлиги муқаддас ислом динимизни пок сақлаш, уни турли хил ғаразли ҳуруж ва ҳамлалардан, туҳмат ва буҳтонлардан ҳимоя қилиш уни асл моҳиятини ёш авлодга тўғри тушунтириш, ислом ғояларини кенг тарғиб этиш” имкониятини оширади Диний манбаларда таълим-тарбия таълимотини ривожлантирилиши “Барчамизга маълумки, дин азалдан и нсон маънавиятининг таркибий қисми сифатида одамзоднинг юксак идеали, ҳақ ва ҳақиқат, инсоф ва адолат туғрисидаги орзу армонларини ўзида мужассам этган, уларни барқарор

қоидалар шаклида мустаҳкамлаб келаётган ғоя ва қарашларнинг яхлит бир тизимидир. Айниқса, кўп асрлар мобайнида халқимиз қалбидан чуқур жой олиб ҳаёт маъносини англаш, миллий маънавиятимиз ва турмуш тарзимизни, қадриятларимиз урф анъаналаримизни безавол сақлашда муқаддас динимиз қудратли омил бўлиб келаётганини алоҳида таъкидлашимиз жоиз. Нега деганда, инсонийлик меҳр-оқибат, ҳалоллик, охиратини ўйлаб яшаш, яхшилик меҳр-шафқат сингари халқимизга мансуб бўлган фазилатлар айнан шу заминда илдиз отади ва ривожланади” Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг маънавият, таълимтарбиянинг методологик асосига доир қомусий китоб “Юксак маънавиятенгилмас куч” асарида: деб ёзади Тасаввуф манбаларида таълим – тарбия масалалари. Манбалар Тарихий давр Тарихий шарт шароит Педагогика назариясини ривожланиши “Авесто” китоби муқаддас китоб X-IX асрларда яратилган 548- 629 йиллар Зардушт томонидан такомиллашт ирилган 12 минг хўкиз терисига битилган Искандар Зулқарнай Уруғчилик, кулдорлик, тузум миллий тарқоқлик. Ўзаро курашлар ...... “Авесто”нинг туб маъно моҳиятини белгилаб берадиган “Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал” деган тамойилни оладиган бўлсак, унда ҳозирги замон учун ҳам ибратли бўлган сабоқлар борлигини кўриш мумкин. Ана шундай фикрлар, яъни эзгу ният, сўз ва иш бирлигини жамият ғоясининг устивор ғояси сифатида талқин этиш бизнинг бугунги маънавий идеалимиз билан нақадар узвий боғлиқ, нечоғлик мустаҳкам ҳаётий асосга эга экани айниқса эътиборлидир” 1 . (И.А.Каримов) “Авесто” зардўштийликнинг муқаддас китоби бўлиши билан бирга илм-фан, ҳаётнинг барча соҳалари бўйича анча мукаммал маълумотлар берадиган улкан, энг кўҳна манба ҳисобланади. (Ҳ.Ҳомидов) “Авесто” соф диний китоб бўлмай балки

ижтимоий, фалсафий, маданий, адабий тарихий қимматга ҳам эга бўлган нодир қомусий ёдгорлик. - халқ оғзаки ижоди, ривоятлар, ўша давр тарихи ифодаланган; - Шаҳар-қишлоқларини обод қилиш боғи, роғлар яйловларни кўпайтириш; - Оилани ўз уйини улуғланиши - Эзгу фикр, эўгу сўз, эзгу амал, комил инсон инсон мезони эканлиги; - Ватанпарварлик, инсонпарварликнинг улуғланиши; - Ҳалоллик ростгуйлик, меҳнатсеварликнинг улуғланиши; - Ер-сув озиқ овқат ва кийимларни тоза тутиш; - Ерни ифлос қилганни “40 камчи уриш”; - Инсон яшайдиган хонада ювиниш чўмилиш қадийян ман этилади; - Кунда бир неча марта жисмоинй машқ қилиш; - Кўп болали оилаларда давлат ҳисоидан нафақа тўлаш; - 2-3 та туққан аёлни мукофотлаш; - Касалланганда пархез, дуо дори жарроҳлик йўллари билан даволаш; Умуман олганда “Авесто” кабилар билимлар хазинаси сифатида илмий адабий маърифий ва тарбиявий аҳамиятга молик қадимий асардир. Ислом нинг Милоди й VI-VII Ислом динини жорий Қуръони Каримнинг Инсон сурасида шундай дейилган; “Биз инсонга тўғри йўл кўрсатиб асосий қомуси асрлар этиши кўпгина малакатлар қўйганмиз. Хоҳлаганча шукр келтирувчи бўлсин ёки куфр келтирувчи бўлсин.” (3 оят)

жумладан қадимги моварауннахр худудини араблар томонидан ишғол этилиши. Исломни жорий этиш бўйича масжид ва адрасалар қурилиши. Қуръоннинг кўпчилик оятларида инсоннинг ихтиёри ўзи билан бўлиб у қилган яхши ва ёмон ишларига ҳам ўзи жавобгардир. “Шўро” сурасида эса “Сизларга бирор мусибат етса, унга ўз қўлингиз билан қилган гуноҳингиз сабабчидир”,дейилади. (30-оят). “Фуссилият-Муфассал”-“баён қилинган сура” деб аталади. Ушбу сурада “Ким бирор яхши амал қилса, ўзи учундир. Ким ёмонлик қилса, ўз зиёнига қилур” (46 - оят) дейилади. “Қуръони Каримда” келажак авлодини доимо яхши йўлга йўналишини, уни ўз ихтиёрига қўйиб бериш мумкинлигини кўриб турибмиз. “Қуръон” да ҳар бир инсон борлигидан ғурурланмоғи лозим, лекин ўзидаги сифатлардан ғурурланмаслик керак, дейилади. Тавба қилиш инсонни яхши ишларга етаклайди. Бунга муомала сўзлашиш одоби, сахийлик, ифффат, сабрлилик, камтарлик, ҳамжиҳатлик каби улуғ фазилатлар мужассамланади. Исломда сабр ахлоқий фазилатлардан бири бўлиб инсоннинг руҳий таянчидир. Сабрли киши қийинчиликлани сабот билан енгади. Сабр барча фазилатларнинг онасидир. Чунки у инсон қалбини эзгулик сари йўллайди. Ҳар-бир фазилат сабрга муҳтождир. Абу Абдуллох инб-ал Бухорийни нг хадисларид а 810-870 Ислом таълими тўла жорий этилиши Моварауннахр да алоҳида давлатнинг таркиб топиши ислом таълимотининг мамлакатнинг мафкуравий 600 мингга якин ҳадис тўплаган. У зоднинг “Ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ” (“Ишончли тўплам”), “Аладаб ал-Муфрат” (“Адаб дурдонлари”), “Ат- Тарих ас-Сахир”), (“Катта тарих”), “Ал-Қироату-халфа-ал- Имом”, (“Имом ортидан туриб ўқиш”) каби асарлари мақжуд. Имом Бухорийнинг “Ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ” китоби маънавий қадриятларимизни тиклашда, кишиларда аҳлоқ-одоб, ҳалоллик, ростгўйлик, поклик сингари фазилатларни шакллантириш ва мустаҳкамлашда муҳим

айланиши аҳамиятга эгадир. “Ал-Адаб Ал-Муфрат” (“Адаб дурдоналари”) да таълим Имом Бухорий ўзининг бу нодир асарида пайғанбаримиз Муҳаммад алайҳисалом айтган энг сара хадисларини тўплашга муяссар бўлдилар. Бу асарда: бола тарбияси, ота-она ва фарзанд бурчи. -эр ўзи овқатланганда хотинини ҳам овқатлантириш, ўзи янги кийим кийиб олса, унга ҳам олиб кийдириш, ҳақорат қилиб сўкмаслик, аразлашганда узоққа кетмасдан фақат бўлак ётишлугидир; - отага итоат қилиш – тангрига итоат қилишдир. Унинг олдида гуноҳ қилиш-тангри олдида гуноҳкор бўлиш билан баробар. - кимнинг олдига узулиб кетган биродари узр сўраб келса, у ҳоҳ-хақ бўлсин узрини қабул этисин. Агар қабул этмаса, жаннатдан Қавсар ҳавзасининг сувидан маҳрум бўлур. Илм ва билимдонлик -илмнинг офати – эсдан чиқармоқлик ва илмга рағбати бўлмаган кишиларга ўргатиб, уни зое кеткизмоқликдир; Ўзимдан кейин қолдирган умматларим учун уч нарсадан қўрқаман; 1. Нафсу ҳавога берилиб, йўлдан озишидан; 2. Нафсоний ва шаҳвоний ҳиссиётга берилиб кетишдан; 3. Илм маърифатга эга бўла туриб, ғофилларнинг ишини тутишидан. Гарчи Хитойда бўлса ҳам, илмга нтилинглар. Чунки илм олишга ҳаракат қилиш ҳар-бир мўминга фарздир; Муҳа ммад 824-892 Ислом таълими тўла жорий Термизий ўзининг “Сунан” китобида - Хайрли ва яхши ишлар қилишга даъват

атТермизий этилиши Моварауннахр да алоҳида давлатнинг таркиб топиши ислом таълимотининг мамлакатнинг мафкуравий айланиши этишининг ва зулмдан қайтаришининг-сенинг садақанг - икки нарса борки: кўпчилик ўларни қадрига етмайди: бири-соғлик, иккинчиси – бўш вақт Таълим-тарбия мазмун ва методлари - адашган кишиларга тўғри йўл кўрсатиш ҳам садақа - хушмуомала бўлиш ҳам садақа -ерда ётган тикан, тошни олиб ташлаш ҳам садақа - марҳумларга ҳурмат фазилат - хақиқий мўмин деб хушхулқ ва аёлига нисбатан хушмуомала кишига айтилади - кимда-ким бир кўчат ўтказса ё бўлмаса экин экса улар ҳосилидан одамлар ҳайвонлар баҳра олса у ҳам садақа - барча мусулмонлар баробардир - қариндош уруғларини унинг “Сунан” китобидан қашқари “Китоб ал илал”, “Китоб ат тарих” каби яқин асарлари маълум. А. Ғиждивони й 1103- 1179 Ғиждив онда туғилади.. Ислом таълими тўла жорий этилиши Моварауннахр да алоҳида давлатнинг таркиб топиши ислом таълимотининг мамлакатнинг мафкуравий айланиши Хожаи жаҳон номи билан машҳур. Хожагон Нақшбандия тариқати асосчиси. А. Навоий-ҳақни ботилдан ажратувчи хожа жаҳон деб таъриф берган Ғиждивоний “пок равишларин ағёрт кўзидан яширибтурлар”. Бундан шу нарса англанадики, одам фақат ўз айбини яшириб юрмасдан, пок хислатлатини ҳам пинҳон тутмоғи маъқул. Авлиёлар султони қутби замон олими Ғиждувоний буюк тарбиячи бўлиб хожагон тариқатининг асосчисидир. “Рисолаи соҳибия”, “Мақсад ас соликин”, “Маслакал орифин”, “Мақомати Юсуф Ҳамадоний”, “Тариқат одоби” асарлари шуниндек рубои, қиталар ёзган. Унинг жуда кўп шогирдлари бўлган, ўзини

Баҳовиддин Нақшбанд тарбия қилгани маълум. Тарбия одоби китобида “Эй фарзанд! Илм билан бирга одобни ўрган. Зеро, одобсиз одам оллоҳ лутфидан маҳрумдир. Халқ билан низо жанжал этма-яхши хулқ, нек одоб ила умргузаронлик айла бидат аҳидан йироқ бўл ” деб ёзади. Рубоийлари Шуҳрат ила муш нафсини тий Ўзни мардум орасида кўп ёд этма Камтарлик эт сен ном чиқарай деб Зинҳорки дилингини барбот этма Ёмоннинг ўзига ёмон жазо Тил сукут эт эй жон гапир Айбларни ёпгувчи саттор бўлғайсан Қалбларни топгувчи гавҳар бўлгайсан. Аҳмад Яссавий XII асрда яшаган 1166 йилда вафот этиган Ислом таълими тўла жорий этилиши Моварауннахр да алоҳида давлатнинг таркиб топиши ислом таълимотининг мамлакатнинг мафкуравий айланиши Бизга қадар Аҳмад Яссавийда “Девони ҳикмат” номли шеърлар китоби сақланиб қолган. Бу асар ҳамма замонларда, барча туркий забон авлодларга манзур ва мақбул бўлиб келган. Зероки у инсонни комиллика етаклайдиган дин, имон, худо йўлида фидойлик, эътиқодда собитлик, ҳалоллик, покликни тарғиб-ташвиқ этди. Кишиларнинг асл мақсади – Худога эришмоқ пайтида машаққат – риёзат чекмоқ, маърифат касб этмоққа исломий ва дунёвий аҳкомларни эгалламоққа чорлайди. Яссавий ҳикматларида тўғрилик, меҳнатсеварлик, мўминларга меҳрибон бўлиш, инсоф, мурууват ғояларини илгари сурган. Айрим ҳикматларда биз ижтимоий адолатсизликка қарши кескин фикрларни, дилозор, муфтхўр бўлмасликка даъват этади. Яссавий ҳикматларида инсоният пайдо бўлганидан буёнги тарихий ҳақиқат, афсоналар ривоятлар турли диний

арбоблар, диний фалсафий оқимлар асосчиларининг ҳаёти, турмуш тарзи, комиллик йўлидаги тутган саъйи ҳаракатлари ғоятда нафис, тадрижий равишда ўз аксини топган. Баҳов иддин Нақшбанд 1318-1389 13181389 Ислом таълими тўла жорий этилиши Моварауннахр да алоҳида давлатнинг таркиб топиши ислом таълимотининг мамлакатнинг мафкуравий айланиши Баҳовиддин Нақшбанднинг таълим-тарбия ҳақидаги фикр мулоҳазалари ва панду-насиҳатлари ғоят қимматлидир. У баркамол инсонни тарбиялаш дастлаб одабдан бошланишини таъкидлаб шундай деган эди. “Адаб ҳулқи чиройли қилиш, сўз ва феълни соз қилишдир...Адаб сақлаш – муҳаббат самараси, яна муҳаббат дарахтининг уруғи ҳамдир. Агар адабдан озгина нуқсонга йўл қўйсанг ҳам, нимаки қилсанг беадаблик кўринади. Одам ўзини бир ҳил сифат ва кўринишда олиб юриши лозим, токи одамларда унга тасарруф (таъсир қилиш) таъмаси пайдо бўлмасин”. Нашқбанд меҳнат ва ҳунарга алоҳида эътибор берган. Мадрасага қабул қилинадиган болалардан энг олдин: “Сиз қандай ҳунарни биласиз?”-деб сўраган. Ҳунар билганмаганларни бирор ҳунарни эгаллашга, сўнгра ислом илмини ўрганига даъват этган. У бу ҳақда шундай дейди: Денгиздан ҳамиша изламагил дур. Одамга би ҳунар бас, эзгудур. Нажм иддин Кубро 1145- 1188 Руҳони й оиласида. Тибризийдин риёзат, Искандария, Ҳамадон, Миср, Боғдод, уламоларида н ҳадисни Ислом таълими тўла жорий этилиши Моварауннахр да алоҳида давлатнинг таркиб топиши ислом таълимотининг мамлакатнинг У “Фа “Шарҳи 2. 5. Кубравия тариқатининг асосичиси, араб ва форс тилларида кўплаб илмий рисола ва бадиий асарлари мерос бўлиб қолган. “Обод ус суфиё”, қирлик ҳақида рисола”, “Ҳидоят ут толиб” . Шунингдек Кубравия тариқати ҳақида рисолаи одоби сокин”, “Рисолаи шайх Нажмиддин” кабилар Кубравия

ўрганади, Муғулллар босқинчилар и томонидан 1188 йил ўлдирилган мафкуравий айланиши тариқати 1. тавба зухдфи – дунё- дунё бойликларига берилмаслик 3. таваккал-ал аллоҳ 4. қаноат узлат-ботиний ўзини чиниқтириш 6. мулозамат аз-зиф 7. таважжув ал-Аллоҳ 8. сабр 9. муроқаба риёмаҳру 10. ҳийладан ҳоли бўлиш 11. ридо-ўзини Аллоҳ деб фахрланмаслик Абул Муъин ан- Насафий Мотуру дий макатабинин г атоқли номоёндаси Отаси алМотирудийн инг шогирди бўлган Ислом тўла жорий этилиши ислом таълимотини мамалакат мафкурасига айланиши Олим ўн бешга яқин асар ёзган бўлиб, уларнинг аксарияти калом илмининг турли масалаларига бағишланган. “Ал-Уъмда фи усул ал- фиқҳ”, “Баҳр ал калом фи илм ал-калом”, “Табсират ал-адилати фи илм ал-калом”, “Ат- тамҳийт ли- қавоъид ат-тавҳид фи илм ал-калом”, “Ал – оълим вал - мутаъллим”, “Ийзоҳ ал-маҳажатий ли-ковн ал –ақл хужратан”, “Шапрҳ ал-Жоми- ал-Кабир лиш- Шайбоний фи фуруъ”, “Маноҳиж ал-аиммати фил фуруъ”, “Муътақидот” каби асарлари шулар жумласидан. Абул Муъин ан-Насафийнинг “Баҳр ал-калом фи илм ал-калом” асари калом илми бўйича ал- Мотуридия мактабининг асосий манбаларидан бири ҳисобланади. Шу сабабли у ўрта асрларда кўплаб қўлёзмаларда тарқалаган. Бугунги кунда унинг қўлёзма нусхалари Дубай, Дамашқ, Бағдод, Қоҳира ва Искандария шаҳарлари кутубхонларида сақланмоқда. Асар 1886 йили Бағдодда, 1908 йили

Қоҳирада чоп этилган. Айни пайтда, унга бир қанча шарҳлар битилган. Алломанинг машҳур асарларидан бири – “Табсират ал-адилла” (“Далиллар тилга кирганда”) Имом Мотуридий ва Самарқанд калом илми мактаби ҳақида малумот беради. Бугунги кунда асарнинг мўътубар қўлёзмаларидан бири Мисрнинг Искандария шаҳри кутубхонасида сақланмоқда. У 1269 милодий йилда Муҳаммад ибн Ҳасан ибн алҲусайн исмли ҳаттот томонидан Бухорода кўчирилган. Қоҳирадаги “Дор ул-қутуб ал- Мисриййа” ва машҳур ал-Азҳар университети кутубхоналарида асарнинг яна уч нусхаси мавжуд. Араб тилини ўрганиш бўйича француз илмий институти тадқиқотчилари мазкур нусхалар асосида дамашқ шаҳрида бу йирик асари (минг саҳифадан ортиқ) 190 ва 193 йилларда икки жилд ҳолида чоп эттдилар Абул муъин Насафийнинг калом илмига оид яна бир асари-“Китоб ат-тамҳийд ли-қавоъид аттавҳийд” 1886 йили Қоҳирада нашр этилганлиги араб дунёсида аллома меросига қизиқиш катта эканлигидан далолат беради. Бу асарнинг 1273 йилда кўчирилган бир нусхаси ЎзФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар жамғармасида сақлонмоқда. Жаҳон халқлари орзу қиладиган миллий қадриятларимиздан бири ота – онани ҳурмат қилиш, эъзозлаш ислом таълимоти асосида қон – қонимизга сингиб кетган ҳаётий ҳақиқатдир. Қуърони Каримда таъкидланишича, ота- она билан мулоқотда бўладиган фарзандлар беш нарсани билиш керак:

- ота – оналари қаттиқ – қурим гапириб юборганларида ҳам уларга малол келиб “уфф” демасликлари; - Ота – онани хафа қиладиган сўз сўзламасликлари; - Ота – оналарга доимо эҳтиром билан яхши сўзларни сўзлашлари; - Ота – оналарга доимо раҳм – шавқат кўрсатиб ўзларини уларни олдида камтар тутишлари; - Оллоҳдан ота – оналарга раҳмат тилаб дуо қилишлари лозим эканлиги уқтирилади. Шахсни шаклланишида идеал педагогиканинг доимий муаммоси бўлиб келган. Ҳар бир шахснинг идеали унинг йўлчи юлдузи, орзуси намуна оладиган сиймосидир. Тасаввуфга инсоннинг эзгулика етаклайдиган Оллоҳ, ундан кейин ота –она қўйилиши ҳам миллий тарбиянинг қудратини кўрсатади. “Ота рози Оллоҳ рози, Она рози пайғамбар рози” таълимоти ҳам таълим тарбиянинг мезонини белгилайди. Маълумки, шахснинг шаклланишининг муҳим олмилларидан бири ижтимоий муҳит бўлиб келган. Бола учун ижтимоий муҳит оила, ота – она эса унинг дастлабки идеали. Бу борада асрлар бўйи шаклланган миллий қадриятларимиз оиланинг бола тарбиясидаги буюк қудрати Ислом Каримовнинг “Юксак маънавият - енгилмас куч” асарида илмий асосланган. Ҳар қайси миллитнинг ўзига хос маънавиятини шакллантириш ва юксалтиришда, ҳеч шубҳасиз, оиланинг ўрни ва таъсири беқиёсдир . Чунки инсонинг энг соф ва покиза туйғулари, илк ҳаётий тушунча ва тасаввурлари биринчи галда оила бағрида шаклланади. Боланинг ҳаракатерини, табиати ва дунёқарашини белгилайдиган маъна вий меъзон ва қарашлар - яхшилик ва эзгулик, олийжаноблик ва меҳр – оқибат, ор – номус ва андиша каби муқаддас тушунчаларнинг пойдевори оила шароитида қарор топиши табиийдир. Шунинг учун ҳам айнан оила муҳитида пайдо бўладиган ота – онага ҳурмат, уларнинг олдидаги умрбод қарздорлик бурчини чуқур англаш ҳар

қайси инсонга хос бўлган одамийлик фазилатлари ва оилавий муносабатларнинг негизини, оилавнинг маънавий оламини ташкил этади. Кўп йиллик илмий кузатиш ва тадқиқотлар шуни кўрсатадики, инсон ўз умри давомида оладиган барча информациянинг 70 фоизини 5 ёшгача бўлган даврида олар экан. Боланинг онги асосан 5 -7 ёшда шаклланишини инобатга оладиган бўлсак, айнан ана шу даврда унинг қалбида оиладаги муҳит таъсирида маънавиятнинг илк куртаклари намоён бўла бошлайди. Халқимизнинг “қуш уясида кўрганини қилади”, деган доно мақоли, ўйлайманки, мана шу азалий ҳақиқатни яққол акс эттиради деб таъкидлайди. Ота – онанинг бурчи ҳақида Ҳадиси шарифда “Киши ўз боласига одобдан кўра афзалроқ нарса ато этаолмайди” дейилади. Ислом динида оналар муътабар зот сифатида улуғланади ва шарафланади. Миллий қадриятларимиздан бири оила педагогикаси тарихини ўрганишда бу таълимот методологик асос бўлиб ҳизмат қилади. Ислом динида оналар мўътабар зот сифатида улуғ-ланади ва шарафланади. Пайғамбаримиздан бир саҳоба: «Кимга яхшилик қилай? — деб сўраганда, у улуғ зот, уч марта «Онангга» — деб, тўртинчисида «Отангга» деб (188-ҳадис) ва яна «Жаннат оналарнинг оёқлари остидадир» — дея қўшиб қўйган эканлар (378-ҳадис). Она бўлиш — улуғ бир неъмат ва назирсиз бир шарафдир. Оналик вазифасини тўла адо этган, ўзига иффат, номус либосини кийган, сабр деган улуғ фазилат билан зийнатланган, қаноатли, одобли она — бахт-саодатнинг мужассам тимсолидир. Ота-оналар болани дунёга келтиришга сабаб бўлганликлари учун эмас, балки уни одобли, ҳаёли, ахлоқли қилиб вояга етказганликлари учун олқишга сазовордирлар. Қуръони Каримда эҳсон инсоннинг энг яхши фазилатларидан бири эканлиги айтилади. Қуръони Каримда «эҳсон» сўзи «яхшилик» маъносида келган. Яъни, Оллоҳ сенга яхшилик қилиб, сени инсон қилиб яратди, ҳамма аъзоларингни ўз вазифасини бажарадиган қилди. Сенга маълумки, сахийлик қўли очиқ, олиҳимматлик демакдир. Сахийлик гўзал

хулқларнинг энг аълосидир. Қўли очиқ, сахий одам ҳар кимнинг қошида ҳурматли ва қадрлидир. Сахий бўлиш учун бой бўлиш шарт эмас, оз нарса билан ҳам сахийлик қилиш мумкин эканлиги таълим-тарбиянинг мазмунини ифодалайди. Ислом динида инсонлар садоқатли бўлишга ҳам даъват этилган. Чунки садоқат жамият ва оила учун зарур бўлган қадрият ҳисобланади. Садоқат барча яхшиликларнинг бошланиши, одамларда бир-бирларига ишонч ҳосил қилувчидир. Шу туфайли ҳам “Қуръони Карим” да: «Эй, иймон келтирганлар, Аллоҳга тақво қилинглар ва садоқатлилар билан бўлинглар» («Тавба» сураси, 119-оят) деб, мусулмон аҳли садоқатли бўлишга чақирилган. Ислом таълимотида вафодорлик ва садоқат ўзаро ҳамоҳанг иборалар бўлиб ҳисобланади. Вафо-энг улуғ инсоний фазилат. Бу фазилатга эга бўлганлар “Қуръони Карим” да: «Улар шундай кишиларки, омонатларига ва аҳдларига риоя қиладилар» («Мўъминун» сураси, 8-оят) деб таърифланади. Вафо ҳаётда обрў-эътибор ва муваффақиятга сабаб бўлувчи фазилатдир. Омонат ва вафо ҳаётда тинчлик ва бахт-саодатни орзу қилган ҳар бир жамият, халқ, оила, инсон учун зарурий хислатдир. Уни авайлаб сақлаб ва янада баркамол этиш лозим. Бу эса халқимизда миллий қадриятлар, оила муқаддаслиги исломдан озиқланишдан далолат беради. “Қуръони Карим” да айтиладики: «Парвардигорингиз дилларингиздаги сирларингизни жуда яхши билгувчидир. Агар сизлар яхши бўлсангизлар (яъни ота-оналарингизнинг ҳуқуқларини таниб, уларга меҳрибон бўлсангизлар), албатта, Аллоҳ билмасдан қилган гуноҳларингизни мағфират қилур. Зеро, у тавба қилувчи-ларни мағфират этувчи бўлган зотдир» («Ал- Исро» сураси, 25оят). “Қуръони Карим” дан кейин мўътабар саналган саллоллоҳу Муҳаммад алайҳиссаломнинг Ҳадиси Шарифларида мусулмонларнинг моддий ва маънавий жиҳатдан баркамоллиги, ота-онага ҳурмат, меҳнатсеварлик, ўзаро аҳил бўлиш, меҳр-оқибат, эҳсон, сабр-тоқат, камтарлик, вафо-садоқат,

поклик каби инсоний сифатлар ҳақидаги насиҳатлари ва яхши фазилатли бўлиш йўллари баён этилган. Ҳадиси-шарифда «Топилган молнинг энг тозаси (покизаси) кишининг пешона тери билан топилган мол ва беғирром ҳалол савдодан топилган пулидир» (128-ҳадис). Ҳар бир одам, агарда кўнгли тинч, ҳаёти саодатли бўлишини истаса, у бахил бўлмаслиги, кўнгилсиз ҳолатларга учрамасликка ҳаракат килиши керак. Пайғамбаримиз алайҳиссалом айтадиларки, «Дилинг юмшаб, ҳожатинг равон бўлишини хоҳлайсанми? Етимга раҳм кил, бошини сила, овқатингдан едир, шунда дилинг юмшайди ва ҳожатинг чиқади» (17ҳадис). Муҳаммад (сав) кишиларни огоҳлантириб: «Кишининг олижаноблиги — динидир. Муруввати — аклидир. Унинг насаби эса хулқидир» (607-ҳадис) кишиларни олижаноб, мурувватли ва яхши хулқли бўлишга чақирадилар. «Кимки ўзини катта олса, юришида ўзига бино қўйса, охиратда Аллоҳнинг ғазабига учрайди» (821-ҳадис) деб уқтирилади. Камтарлик инсоний энг гўзал фазилатлардандир. Камтарлик инсоннинг маданияти, одамийлиги, мард -лиги каби хислатлар билан белгиланади. Инсоннинг камтарлиги, аввало унинг меҳнатида намоён бўлади. Камтар кишида ҳавои-нафс, ғурур, манманлик бўлмай-ди. У одоб-ахлоқли, меҳршафқатли бўлади. Ишида, сўзида қатъий туради. Албатта бу инсоний фазилат, мазмун, моҳияти ва уни уни шакллантириш педагогиканиннг бугунги кундаги долзарб муаммоси. Лекин тасаввуф таълимотида, унинг асоси Қуръон ва хадисларда инсон маънавий гўзаллигини ифодасини ўрганиш педагогика тарихи ва дин тарихининг ҳамкорлигига боғлиқ. Ислом дини илмга талабни ибодат даражасига кўта-ради. Ислом таълимотига кўра илм олишда эркак ҳам, аёл ҳам тенг ҳуқукдидир. Чунончи, пайғамбаримиз Муҳаммад (сав)нинг «Ҳадиси Шариф»-ларида илм инсон камолотининг негизи, эзгулик ва поклик инсонларни турли офатлардан сақловчи восита сифатида изоҳланади.

Илм—улуғ ҳикмат, илм—иймон, эътиқод. Демак, дин асосини, Қуръони Каримнинг мазмуни ва моҳия-тини билиш, англаш учун ҳам илмли бўлиш, уни мукаммал эгаллаш керак. Муҳаммад (сав) айтадиларки: «Бир соат илм ўрганиш кечаси билан ибодат килиб чиққандан афзалдир» (536-ҳадис). Муҳаммад (сав) «Илму ҳунарни Хитойдан бўлса ҳам бориб ўрганинглар» (126-ҳадис) деб даъват қилади. Кенг қалбли ҳар бир илм аҳли инсонлар ҳурматига сазовор ва у қилган савобли ишлардан барча каттаю кичик баҳраманд бўлади. Шу боис Муҳаммад (сав) қуйидагиларни кўп марта таъкидлаган эканлар: «Илм ўрганиш ҳар бир мўмин учун фарздир. Илм толиби учун ҳамма нарса, ҳатто денгиздаги балиқлар ҳам гуноҳини сўраб истиғфор айтади» (370-ҳадис). Расулуллоҳ толиби илмларга мурожаат этиб: «Олим бўл (илм берувчи бўл) ёки ўрганувчи бўл, ёки тингловчи бўл, ёки илмга ва илм аҳлига муҳаббатли бўл. Бешинчиси бўлма, ҳалок бўласан» (141-ҳадис) деб насиҳат қилади. Ҳадисда ўз иродасига эга бўлишни ва ғазаб келганда уни бошқара билишни қаҳрамонлик белгиси деб улуғланади. Дейдиларки, «Ғазаб» келганда уни боса оладиган киши энг кучли одамдир» (300-ҳадис). Демак, жамиятда ахлокий тараққиётни кўзлаган ҳар бир киши ўз иродасини ўзига бўйсундирмоғи лозим. Умуман, ислом таълимоти мусулмон олами тарихи, маънавияти ва илммаданияти, ахлоқий ривожида жуда катта ўрин тутган таълимот. Ҳадисда: «Киши ўз боласига одобдан кўра афзалроқ нарса ато этолмайди» (735-ҳадис); Муҳаммад (сав) ҳалол меҳнат ҳақида айтган ҳадисларида деҳқончилик улуғланади. «Деҳқончилик билан шуғулланинглар. Деҳқончилик муборак касбдир. Унга қўриқчиларни кўпайтиринглар» (44-ҳадис) мусулмон аҳлини экин экишга, мевали дарахтлар ўтқазишга даъват этадилар ва ундан келадиган савоблар ҳақида мана бундай деган эдилар: «Қайси бир мусулмон экин экса ёки бирор дарахт ўтқазса, сўнг унинг мевасидан қуш ёки ҳайвон

еса, унинг экканидан ейилган нарсанинг ҳар биридан унга садақа савоби ёзилади» (732ҳадис). Муҳаммад (сав): «Ишни пухта ва яхшилаб қилган кишини Аллоҳ яхши кўради» (97-ҳадис) мусулмонларни сидқидилдан меҳнат қилишга чорлайди. «Кимки ҳалол ризқ истаб меҳнат қилиб, чарчаб ухласа, шу кечани мағрифат қилинган ҳолда ўтказибди» (804-ҳадис). Зеро, деҳқончиликнинг улуғ неъмати, инсонлар ризқ-рўзи бўлган нонни эъзозлашга даъват қилиб: «Кимки дастурхондан тушган ушоқларни териб еса, мағфират қилинади» (815-ҳадис). Қуръони Каримда илмга катта эътибор берилган ва «илм» сўзи 765 ўринда тилга олиб ўтилади. Илм ўрганиш ҳар бир инсон учун фарздир. Илм ўрганишдан мурод мансаб эмас, аввал ўқиган илмига ўзи амал қилиб, сўнг халқ ва Ватан олдидаги бурчни адо этишдир. Бутун дунёда исломнинг қодирия, хожагон-нақшбандия, кубравия, чиштия, яссавия, суҳравардия тариқатлари маълум. “Тариқат” деган сўз аслида тўғри йўл, рост йўл деган маъноларни англатади. Тўғри йўл аҳли сўфийлардир. Шариат-қонун, тариқат йўл, бу йўл кишини ҳаққа яқинлаштирган. Машойиҳлар ҳаққа етишмоқ учун биринчи тариқат, иккинчи маърифат, учуинчи маърифат ва ҳақиқат эса тўртинчи зина деганлар. Қадимги Турон заминида нақшбандия, қодирия, яссавия, кубравия кенг тарқалган. Қодирия тариқатининг асосчиси Шайх Абдуқодир Жалоний (10791166), Яссавия тариқати асосичи Яҳмад Яссавий (1166-вафот), Кубравия тариқатининг асосичиси Шайх Нажмиддин Кубро (1145-1221) нақшбандия тариқатининг асосчиси Ҳазрати Баҳовиддин Нақшбанд (1318- 1389) лардир. Комил инсон таълимотининг тарихи Педагог киши руҳи муҳаддиси, қалб меъмори эканилиги кўп такрорланади. Аммо педагогика фанларида бунинг назарий-амалий асослари, шунингдек, инсонниг ботуний, олами ишлаб чиқилмаган. Инсон руҳи руҳи

диалектикасини ўрганишда тасаввуф алломаларининг мероси муҳим манбаъ бўлади. Бу борада Жалолиддин Румийнинг олти жилдлик “Маснавиймаънавий” ва “Ичиндаги ичиндадур” асарлари алоҳида ўрин тутади. Алишер Навоий ул зот шарифни устозлар устози деб атаган, Абдураҳмон Жомий эса у пайғамбар эмас, аммо пайғамбарлик китоби бор деб улуғлаган. Буюк немис файласуфи Гегел мен ўзимнинг деалектика ҳақидаги таълимотимни Жалолиддин Румийга суяниб яратдим деб эътироф этган. Жалолиддин Румий ёки Мавлоно Румий (1207-1273) номи билан машҳур бўлган зот дунёнинг улуғ донишмандлардан бири, беназир шоир ва бетакрор бир мутафаккир, валий инсондир. Уни гоҳ Кант, гоҳ Спиноза, гоҳ Ҳегел каби файласуфлар билан қиёслайдилар. Аммо мавлоно Румий ҳеч кимга ўхшамайди, у муаззам Шарқ тафакку рининг мўъжизали бир ҳайкалтарошиким, унда тасаввуф тараққиёти ҳам, илму ҳикмат ва фалсафа ҳам, шеърият ва маънавият ҳам бирлашиб, олий кўринишда намоён бўлади. Унинг олти дафтардан иборат “Маснавий маънавий” номли асарини “форс тилидаги Қуръон” деб тавсиф этадилар. Жалолиддин Румий ўзидан кейинги Шарқ шеърияти, фикрий ва маънавий тараққиётига улкан таъсир ўтказган ижодкордир. Алишер Навоий уни илоҳий ишқ куйчиси, буюкликнинг кўз илғамас чўққиси деб шарафлайди. Жалолиддин Румий ҳозирги Афғонистоннинг Балх шаҳрида, султонал уламо лақабини олган улуғ шайх Муҳаммад Баҳоваддин Валад хонадонида дунёга келган. Баҳоваддин валад Муҳаммад Хоразмшоҳ билан келиша олмай. оиласи, муридларини олиб, Балхдан чиқиб кетади ва Макка сафаридан сўнг, Ироқу Ажам шаҳарларини кезиб, ахийри Туркиянинг Кўния (Кония) шаҳрида қўним топади. Салжуқ султонлари томонидан иззат-икром билан қабул қилинган Баҳовиддин Валад шу ерда муқим бўлиб қолади. Жалолиддин ота юртига қайтиб келмади ва ўзини анатолиялик ҳисоблаб, Румий деган тахаллус олди. Мавлоно Жалолиддин Румий илмий ва адабий мероси ғоят катта. Ғазал, маснавий ва рубоийларни ўз ичига оладиган

“Девони кабир” (“Улуғ девон”) да уч мингдан ортиқ шеър бор. Фалсафий- сўфиёна мушоҳадалар, руҳият диалектикасини кашф этиб, инсон ақлини лол қолдирадиган теранлик билан ёзилган “Маснавий-маънавий” ҳам бир неча минг байтдан иборат. Бундан ташқари, “Мактубот”, “Фиҳи мо фиҳий” (“Ичиндаги-ичиндадир”) номли асарлари мавжуд. Жалолиддин Румий асарлари жаҳоннинг кўп тилларига таржима қилинган, “Маснавий-маънавий” ва “Фиҳи мо фиҳий” нинг усмонли туркча таржималари мавжуд. Иқтидорли ёш олим Улуғбек Ҳамдам (Абдуваҳоб ўғли) ташббус ва ғайрат кўрсатиб “Фиҳи мо фиҳи” ни туркчадан ўзбекчага таржима қилди. Бу Шарқ тафаккурига ташна ўзбек китобларига ноёб бир туҳфадир. “Фиҳи мо фиҳий” – Жалоддин Румийнинг илоҳиёт, тасаввуф, проф. Н. Комилов таъкидлаганидек; ҳаёт ва борлиқ ҳақидаги қайдлари, дўстлар ва суҳбатдошлари даврасида айтган фикрлари, баҳс-мунозараларда пайдо бўлган мулоҳаза – муқоясалари тўпламидан ташкил топган бир асардир. “Фиҳи мо фиҳий” содда форс тилида ёзилган асар, улуғ муаллия “Маснавий-маънавий” даги ҳадис ва оятлар, ҳикоят ва тафсилларга ўралган, ўта мураккаб бир фалсафий муҳокамалар асосига қурилган фикрларини бу ерда равшан ва содда қилиб тушунтириб берган. Бунда жуда кўп масалалар устида баҳс боради: тажрид ва тавҳид, сурат ва маъно, таваккул ва идтиҳод, ғайб асрори ва ладуний илмлари моҳияти ва яна қанчадан қанча муаммолар ёритилади. Энг муҳими шуки, Жалолиддин Румий мураккаб суфиёна мулоҳазаларни оддин турмуш тафсилотлари билан тушунтириб беради, интиҳосиз қудратга эга инсон ақлининг, руҳиятнинг мўжизаларини ҳайратомуз бир тарзда намойиш этади. Румий минг йиллар давомида тўплаб келган Шарқ фалсафаси ва ҳикмати, исломий ҳақиқатларни омухта этолмаган, тасаввуф ва фалсафани қўшиб, инсон руҳи деалектикасини очган улуғ мутафаккирдир. Унинг қарашларида бирор бир мутаассиблик, кўр-кўрона ақидапараслик намунасини кўр маймиз. У зийрак ва ҳушёр кўз билан дунёга назар солади,

инсонни қандай бў лса, шундай олиб ўрганади, инсон қалби тўридаги энг нозик, энг инжа, энг яширин сирларни ошкор этади, руҳимиз иқлимларидаги ўзимиз сезмаган қонуниятлар, зуруриятларни кўрсатиб беради. Шу боис “Фиҳи мо фихий” ни ботиний илмлар баённомаси, ўз-ўзини, ўзликни ва илоҳни таниш китоби деб айта оламиз. Жалолиддин Румий одамни тадқиқ этади, унинг табиатини ва интилишларини кузатади, ботиний жилолар ва сурилишлар, қалб силжишларини қидириб топади. Инсоннинг иймон гавҳари, буюклиги баробарида, нуқсонлари – нафси, ҳирси оқибатида келиб чиқадиган ёвузликларини таҳлил этиб, булардан қўтилиш, покланиш йўллари, фазилатини баён этади. Шу тахлит, инсоннинг маънавий камолоти йўллари, маърифатли бўлиш, файзу футуҳга, пайғамбар суннатига содиқ бўлишнинг аҳамияти, муҳимлиги ёритилади. Румийнинг ҳар бир фикри – бир машъала, бир чироқ, шундоққина қалбга қўйиладиган зиёдир. Улуғ мутафаккир инсон камолти учун муқтадир бир курашчи бўлиб майдога чиқади, инсон боласини унинг ўзига таништиради, ёмонликдан нафратланиш ва яхшиликдан, илоҳиликдан фахрланишга ўргатади. Жалолиддин Румийнинг буюклиги яна шундаки, у исломнинг буюк шоири ва мутафаккири бўлгани ҳолда барча мазҳаблар динлардан юқори кўтарила олди, бани башарни бирлаштирувчи ягона илоҳий ғояларни олға суриб, кишиларни бир-бирига яқинлаштирувчи эътиқод ва иймон, ишқ ва сиғиниш, поклик ва тавбадан сўз очди: “Йўллар мухталиф, аммо мақсад бир, яъни Оллоҳ ҳузури”, дея Улуғ Тангри ҳақиқати олдида жами махлуқот баробарлигини исботлади. “Фиҳи мо фиҳи” да руҳ диалектикаси, инсон майллари, тушунча – тасаввурлари эҳтиёж ва талаблари, изтироб ва қийноқлари, зиддиятлар ва мувофиқликлар, кураш ва ғалаба, йўқлик ва борлиқ, руё ва ҳақиқат, жисм ва жон ва ҳоказолар устида билдирилган фикрлари шунчалик чуқур ва шу қадар ёрқинки, бу фикрларни бундан етти юз йил илгари айтилганига ишонқирамай қоласан, гуё улар бугун

айтилгандай. Фалсафаси Ҳегел ва Марксдан, Шопенгауэр ва Кантдан, Нитшче ва Фрейддан ўрганган кишилар “Фиҳи мо фиҳий” ни ўқиб, ҳаммаси ўзимизда аллақачон бор эканку, ҳаммаси айтилган эканку дейишлари таббий. Ҳа Румий ҳали кашф этилмаган тафаккур хазинаси, бизга етиб келмаган маънолар уммони эди. “Фиҳи мо фиҳий” шу уммондан бир дарё бўлиб оқиб келади. Жалолиддин Румийнинг машҳур асари “Маснавий маънавий” дир. Асарда “Қурони Карим” ва Ҳадиси шариф маъноларини ўзида сингдирган, инсон ҳаёти билан боғлиқ барча масалалар бадиий йўсиндаги баён этилган. 6 жилд (дафтар)дан иборат асарнинг дастлабки қисмларини адибнинг шогирди Ҳисомиддин Чалабий устози оғзидан ёзиб олиб, таҳлилдан ўтказган. Чалабий вафотидан сўнг муаллиф асарнинг давомини 10 йилда ёзиб тугатади. Қуръони Карим оятларининг моҳиятини ўзида жамлаштирган, 270 дан зиёд ҳикояларни, юзлаб панду-насиҳатларни ўз ичига олган бу китоб ўз вақтида ва кейинчалик ҳам ёзувчи номининг дунёга тарқалишига сабаб бўлган. Чунки Жалолиддин Румий маснавийда ўзигача бўлган Шарқу- Ғарб донишмандларининг фалсафий қарашларини, исломий фарзларни содда бир услубда, шеърий йўл билан бадиий ифодалаган. Қисса ва ҳикояларида пайғамбарлар ҳаётидан турли мўжизалар келтириб, исломий-тасаввуф ғояларини тарғиб этган бўлса, бошқа туркум ҳикояларида бевосида инсоннинг кундалик турмуш, илм-маърифат касб этиши ҳунар ўрганиш йўлидаги риёзатларини бадиий тасвирлаб, чуқур фалсафий хулоса чиқаришга ундаган. Жалолиддин Румий ижоди юксак баддияти билангина эмас, балки мантиқ кучи, фалсафий фикрларга бойлиги билан ҳам катта таъсир кучига эга. Унинг табиат ва жамият ҳодисаларининг доимий ўсиш, ўзгаришда экани, эскининг йўқолиб, янгининг пайдо бўлиши - “дунёнинг зиддиятлар бирлигидаги зиддиятлар жанги” дан иборатлиги тўғрисидаги қарашлари диалектик методни яратишга ёрдам берди. Жалолиддин Румий инсон иродасини озодликнинг бирдан бир воситаси деб ҳисоблаб, ахлоқ принциплари ва

категорияларини шу асосда ҳал қилади. Унинг қайт қилишича, инсон ўз хулқини идора қилишда озоддир. Яъни, ёмон хулқдан узоқлашиб, яхши хулқга интилади. Комил инсон ва унинг шакллантириш ғоясининг ривожланиши Жалоддин Румий фалсафада инсон шахсиятига хурмат, кишилар биродарлиги, халқ ва миллатлар дўстиги ҳақидаги педагогик ғоя алоҳида ўрин тутади. Профессор Н. Комилов “Азизиддин Насафийни комил инсон тадқиқотчиси дейиш мумкин, чунки унинг барча рисолаларида инсон ҳилқати, унинг эстеъдоди ва нуқсонлари, инсонни камол топтириш омиллари ўрганилди сўфиёна ва илмий ифодаланди” дейди. Комил инсоннинг ижтимоий моҳияти Комил инсон фазилатлари Комил инсонни шакллантириш методлари, воситалари “ Авесто” китобида “ Тасаввуф” таълимотида Ўрта Осиё фалсафа тарихи Қадимги Юнонистон, Хитой фалсафа тарихи Халқ педагогикаси Мумтоз адабиёт Миллий ғоя “ Авесто” китобида комил инсон ғояси “ Қуръони карим”, “ Ҳадис”, “ Тасаввуф”да Ўрта Осиё мутаффаккирлари таълимотида таълим - Қадимги Юнонистон, Хитой мутафаккирларининг Халқ педагогикаси Мумтоз бадиий асарлар Психология тарихи Халқ педагогикаси Қадимги Юнонистон, педагогика тарихи Шарқ мутаффаккирларининг педагогик таълимоти Мумтоз адабиётда идеал образлар Осиё ва Европа педагогикаси

Азизиддин ибн Муҳаммад ан-Насафий -шоир тасаввуф фалсафасининг йирик вакили. Шайх Нажмиддин кубро таълимоти ва Муҳйиддин ибн Арабий тариқатини ўзаро боғлаган кубравия машойиҳларидан бири. Дастлаб Насаф, сўнг Бухоро мадрасаларида таълим олган. Асосан, фалсафа ва ҳикматни ўрганган, тиб, илмида ҳам юксак маҳоратга эга бўлган. Азизиддин Насафий 1243-1251 йиллар Хуросонда етук орифлардан бўмиш Саъдиддин Ҳамавий (Ҳамуйа 1191-1252) билан танишиш натижасида таввуф йўлига кирган. Форс тилида ижод қилган. “Инсони комил” асари Азизиддин Насафий рисолаларининг мажмуаси ҳам деб юртилади. 1 муқадима ва турли мавзуларга бағишланган 2 рисоладан иборат. Ундаги рисолаларнинг кўпи “Манозил уссойирин” (“Йўловчилар қўналғаси”) нинг баъзи нусхаларида учрайди. Ушбу асар 556 саҳифа бўлиб, ирфон ва ҳикмат масалалари асоси ҳақида “Мақсад улақсо” (“Сўнги мақсад”) асар 8 фасл, 8 боб ва 1 хотимадан иборат. Шунингдек, “Зубдат-ул ҳақойиқ” (“Хақиқатлар қаймоғи”), “Усул ва фуруъ” (“Илдизлар ва бутоқлар”), “Мабдаъ ва маъод” (“Асл макон ва (унга) қайтиш”), “Мифтоқ уласрор” (“Сирлар калити”), “Нафси инсоний”, “Ваҳдали вужуд” ва бошқа китоблари чет элларда чоп этилган. Олам ва одам бирлиги таълимоти Азизиддин Насафий асарларининг моҳиятини ташкил этади. Азизиддин Насафий ижоди араб, инглиз, немис, француз, турк, ҳинд, рус олимлари томонидан тадқиқ этилган. Қўлёзма нусхалари Вена, Лондон, Калъкутта, Душанбе, Истамбул, Санк Петербург, Теҳрон шаҳарлари кутубхоналарида, Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институти қўлёзма фондида сақланади. “Зубдат ул ҳақойиқ” асари Н. Комилов томонидан ўзбек тилига таржима қилинган. Жумладан, Азизиддин Насафийнинг педагогик мероси алоҳида ўрганилиши тасаввуф таълимоти ва педагогика тарихи ўзаро боғлиқлиги инсонни комплекс тадқиқотига янги йўналиш очган бўлади. Н. Комилов таъкидлаганидек: XIII аср Шарқ халқлари маънавияти ва тафаккури тарихида алоҳида ўрин эгаллайди. Бу даврга келиб, калом илми, фалсафа ва тасаввуф

камол топди. Натижада ҳар учалла соҳани бирлаштирган ажойиб олимлар ва мутафаккир адиблар етишиб чиқди. Ана шундай мутафаккирлардан бири атоқли ватандошимиз Азизиддин ибн Муҳаммад ан Насафийдир Азизиддин Насафийнинг “Кашфул ҳақойиқ” (Ҳақиқатларни очилиши), “Зубдатул ҳақойиқ” (Ҳақиқатлар қаймоғи) . Бу китобларда Шарқ фалсафаси ва ҳикмати, исломий ҳақиқатлар омухта этилган тасаввуф ва фалсафани қўшиб, комил иносн таълимотининг ривожланиш босқичлари ўз ифодасини топган. У ҳаётий инсонни, одам туғилганидан камол топгангача жараёнини изчил асослайди. У комил инсоннинг ижтимоий моҳиятини шаклланиш жараёнини илмий таҳлил этади, ислом таълимотига қарашларни чоғиштиради. “Зубдат ул ҳақойиқ” китобининг кириш қисмида муаллиф олами кубро ва олами суғро ҳақида бир рисола битишни, “барча илм аҳли фикр – мулоҳазаларни ҳолисона баён этиб” берганини ёзади Бобларнинг мундарижаси мантиқан изчиллиги китобни илмий қимматидан далолат беради. Биринчи боб олами кубро (катта оламни билиш ҳақида, у уч фасл (қисм)дан иборат: Биринчи фасл шариат аҳлининг сўзлари, иккинчи фасл ҳикмат аҳли сўзлари, учунчи асл ваҳдод аҳлининг сўзлари баёнида аввало олами куброни билиш зарурлигини олам тушунчасининг моҳияти, кичик инсон олами (инсони суғро), улуғ инсон (инсони кубро) ва катта олам муҳитини ифодалайди. Биринчи боб. биринчи фаслда олам ва одам муаммоси ҳақида шариат аҳлининг ғояларини умумлаштиради. Шариат аҳлининг инсоний камолотда чегара, меъёр “тақдири азал” ҳақидаги қарашларга эътироз билдиради.” Бинобарин одамларнинг сўзлари ва фаолият- ишлари учун олдиндан белгиланган ўлчовлар йўқ. Билим ва бойликка эга бўлиш одамнинг саъи – ҳаракатига боғлиқ: одам қанча кўп ғайрат қилса, билим ва даражаси шунча ортади. Яхшилик ва ёмонлик қилиш, кам ейиш ёки кўп ейиш – инсон ихтиёридаги иш, у қанча меҳнат ва куч сарфласа, шунча имкон топади.

Азизиддин Насафий шариат аҳлининг мутлоқ олам ва одам ҳақидаги қарашларини руҳ ва руҳнинг даражалари, “жисм даражалари” ни мукаммал таҳлил этади. “Ҳикмат аҳлининг улуғ олам” бобида инсоннинг ўрни, инсоний фазилатлари борасидаги ўш давргача бўлган қарашларни таҳлил қилади. Ҳикмат аҳли икки хил вужуднинг мавжудлигини тан олиши бир азалий, иккинчиси ўткинчи” эканлигини таъкидлайди. Уларнинг фикрича “Вожибулвужуд Раббил оламиндир имконий вужуд Тангри таоло яратган оламдир”. Табиатнинг ранг-баранглиги, ўзгариб туриши инсон камолотига таъсири ҳақида шундай дейди: “Одамлар ўртасидаги фарқлар ана шу айтилганлардан келиб чиқади.” яъни улар (жонларнинг қайси манбаадан тутгани ва азминан арбаа (тўрт фасл) нинг хосиятидан келиб чиқади” Бахт ва бахтсизлик, заковат тўндлик, қашшоқлик ва бойлик, улуғворлик ва пастлик, умрнинг узоқлиги ва қисқалиги ва бошқа буларнинг ҳаммаси фасллар ҳосиятининг алоҳида таъсиридир. Пайғамбарлар, авлиёлар, ва дошинмандлар бир овоздан замон ва маконинг ҳамма нарсага, айниқса одамга кучли таъсири борлигини тасдиқлайдилар. Азизиддин Насафий инсон тақдири ва уни тарбиялашдаги тадбир ўзаро боғлиқлигини, шахс шакллантиришда фаолият ҳал қилувчи омил эканлигини асослайди. “Тақдир ҳам, тадбир ҳам бир нарса”. фикр ва тадбирлар таъсир кучига эга, аммо инсоннинг ҳиммати (интилиши) ва орзуси бу сифатларга эга эмас. Ҳа, кўп донишмадлар солиҳ фарзанд тарбиялайдилар, ўз болаларини ўзларига ўхшашига ҳаракат қиладилар. Аммо, йўқ аксинча, улар “донишмадларнинг болалари жоҳил ва фоҳиш бўлиб етишадилар, ҳа, қиссахон ва хуш овоз хонандалар бола- чақа қилиб болаларини ўзларига ўхшашлари учун куч сарфлайдилар. Йўқ, аксинча, уларнинг болалари ҳокимлар ва солиҳ тақводор шахслар бўлиб етишадилар”. Муаллиф “фаолият ва тарбия инсон тақдирини ҳал қилувчи омил эканлигини: улуғ ниятлар ҳаракат фаолликсиз аҳамият касб этмаслигини” асослайди. Юқорида таъкидлаганимиздек “Зубдат ул ҳақойиқ” китобида

олам ва одамнинг пайдо бўлиши, макон, замон инсон, инсоний бурч, камолотга эришиш имкониятлар ҳақида қараш қиёсий таҳлил этилади. Биринчи бобнинг хулосасида, “инсонинг вазифаси узлуксиз маърифатга интилиш нур билан тўлдириш ва илм топиб мусаффолик сари интилишдир”- деб ёзади. Мутафаккир инсоннинг юксакликка эришишида қобилияти, имкониятлари, ҳиммати ва маърифатга интилиши бир-бирини тўлдиришни уқтиради. Қобилиятнинг моҳияти ҳақида: “одам қанча қобилиятли бўлса қанча қўшиш этса куч сарфласа, унинг мавқие шунча баланд бўлади. Ҳар бир кишининг мақоми унинг илми ва амалига муносибдир. Ҳар бир одамда икки хил қобилият бор. Биринчиси, тўрт фасл ҳаракати таъсирида қобилиятдир у наслдан мерос бўлиб, уни саъйи ҳаракат билан эгаллаб бўлмайди. ...Инсонийлик ҳадди чегарасини эгаллаган ҳар бир киши комил инсон бўлади.” деб таъкидлайди. Азиддин Насафийнинг “Зубдат ул ҳақойиқ” китоби педагогика ва псиҳология тарихида муҳим аҳамиятга эга бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, инсонни объект сифатида ўрганиш бўйича илмий-педагогик тадқиқотларда маълум ютуқларга эришилган. Лекин шахс камолотининг самарали омили ўзлигини билиш ва ўз-ўзини тарбиялаш назарияси тарихи тадқиқ этилмаган. Шунинг учун бўлса керак бой педагогик меросимиздаги инсоншунослик илмининг тарихий тараққиёти ўрганилмаган. инсонни бир бутунликда ўрганиш борасида Азиддин Насафий илмий мероси алоҳида аҳамиятга эга. Проф. Н Комилов “Тасаввуф” китобида ёзганидек: “Насафий исломдаги бир нечта илмнинг инсонга бўлган қарашлари муносабатини чоғиштиради, инсонни кайҳоний вужуд сифатида ҳам, ер маҳлуқоти сифатида ҳам таҳқиқ ва тадқиқ этади. Насафийда комил инсон руҳ тушунчаси билан зид алоқада текширилади. Инсон мартабалари руҳ мартабалари сифатида олиб қаралади”. Азизиддин Насафий комилликка эришининг асосий йўларидан бири ҳам инсон ўзлигини англаши деб билади. У китобхонга мурожат қилиб “Эй пири

дарвеш ҳамма бир нарсага иқрордир. Кимки ўзини англаган, ўзини таниган бўлса Раббини англайд и ва танийди. Ўзини таниган киши улуғ олам (олам кабр)ни ҳам англайди: - шунинг учун барча кучни ўз-ўзини англашга сарфлаш лозим” деб ёзади деди. Албатта комил инсон сийратини моделини яратиш ҳам муҳим длозарб муаммодир. Комил инсон сийратини яратишда кишилик жамияти тарихий тараққиётидаги тажрибалар умумлаштирилган. Лекин ҳар бир даврнинг комил инсонини ўзига хос мезони, модели бўлади. Масалан ўтган асрларда баркамол инсон комьютер техникасидан фойдаланиши маҳоратини эгаллаши талабини қўйиш ғайри табиий ҳол бўлур эди. Азизиддин Насафий ўз даври учун қимматли аҳамиятга эга бўлган комил инсон сийратини яратган. Унинг меросининг аҳамияти шундаки, у комил инсонни шакллантириш жараёнини илми асолайди. Ўша даврда уруғдон бола учун она қорнида шаклланиш жараёнини физиологик таҳлил қилади. Китобнинг “кичик олам” ҳақидаги иккинчи боби” инсон ва инсон даражалари тўғрисида”, “Одамга камолотга эришиш учун зарур бўлган жами нарсалар уруғда мужассам” деб ёзади. Бу билан шахснинг камолотидаги ирсиятнинг ўрни ва унинг табиат таъсиридаги ривожланиш жараёнини илмий асослашга эришган. Дастлабки ойдан ва бола дунёга келгунча ривожланиш жараёни одамнинг мижозий хусусиятлари она қорнидаёқ таркиб топишини ифодалайди. Бу бобда бир одам аъзосини шаклланиши ҳар бир аъзонинг вазифалари атрофлича таҳлилини кўрамиз. Иккинчи бобнинг “олтинчи фасли” да миянинг вазифалари, инсоннниг псиҳологик хусусиятлари қуйидагича таҳлил этилади. ”Билгилки мияда жойлашган кўнгил (жон) руҳ- англовчи бекор этувчидир. Унинг англаш (тушуниш) фаолияти икки қўринишга эга. Биринчиси зоҳирий ва ботиний (фаолият). Зоҳирийга мияси беш қисмдан иборат яъни булар ташқи хислар бўлиб, улар бештадир-эшитиш, кўриш, бадан билан сезиш, тан билиш, ҳид билиш; ички (ботиний) хислар ҳам бештадир; акли солим (маъно), тасаввур,

таҳйюлф, ҳофиза, қувваи қиёс”. Мутафаккир инсоннинг улуғлиги, буюклиги ҳам бошқа жонзодлардан устунлиги ҳам уни руҳий фазилатларида деб билади. Инсоннинг поғоналар бўйича кўтарилиши асоси унинг руҳий фазилатлари илм – маърифат ва фаолиятида эканлигини ифодалайди, “Инсон илми даражаси оширилган сари олийжаноброқ ва буюкроқ бўлади” деган хулосага келади. Азизиддин Насафийнинг комил инсон ҳақидаги таълимоти асосида ўзликни билишга интилиш ғояси ётади. Китобни иккинчи бобида бу фикрни давом эттиради. “Эй дарвеш, ахлоқий хислатларга безанмаган, ўзини танимаган одамлар кўп, аммо улар ҳали комил эмас. Бинобарин инсонни камолотга эришиши тугал ахлоққа эга бўлиш ва ўз-ўзини таниши билан амалга ошади.” 4 Мутафаккир ўзи таъкидлаганидек, “инсон ва инсоний мартабалар ҳақида” ҳеч ким ёзмаган “бу хиру ботин дўкони ва ўз-ўзини англаш калитидир?” деган хулосага келади. Азизиддин Насафийнинг комил инсон, инсонни бир бутунликда ўрганиш, “Руҳ ва жисм” ривожланиши уйғунлиги бугунги кунда инсоншунослик фанларининг ўзаро ҳамкорлигини тақозо этади. Агар “Авесто” китобида комил инсон фазилатларида “эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу амал” ифодаланган бўлса, Азизиддин Насафий буни қўйидагича ифодалайди: “Солиҳларнинг камолоти қуйидагича тўрт нарсададир, яъни хайрли сўз, хайрли иш, хайрли хулқ ва маърифат.” Тарбия инсондаги, имкониятларини ошириш уни қобилиятларини рўёбга чиқариш воситасидир деган хулосага келади. Азизиддин Насафий таълимотида яна бир ғоя нимани изласанг ўзингдан изла” ғоясидир. Камолотга эришиш “икки дунёда фаровонлик инсоннинг фаолиятига, меҳнатига боғлиқлиги ҳақидаги қуйидаги мисралар ибратлидир: “Бир сават ширмой нон турар бошингда, Тилайсан эшикдан бурда нон нечун? Кишилар эшигин тақиллатгунча, Қоқсанг-чи, эй нодон, дилнинг эшигин!”

Тарихий-бадиий асарларни педагогик таҳлил методлари Мумтоз бадиий асарлар жамият тарихининг, маданият тарихининг солномасидир. Бундай асарлар халқнинг маънавий бойлиги, илмий хазинасидир. Кейинги етмиш йил давомида халқни ана шу илмий-маърифий бойлигидан маҳрум қилишга зўр бериб ҳаракат этилди. Халқимизнинг туганмас маънавий хазинасининг нурли йўллари яна очилмокда. Ана шу илм, маърифий манбаларидан халқни, ёш авлодни баҳраманд қилишнинг самарали ус уллари ва дастурини яратиш педагогика фани зиммасига тушади. Мустақиллик мафкураси, миллий ва умуминсоний қадриятларни эгаллаган, Ватанни севувчи халқи билан фахрланадиган фидойи авлодни тарбиялаш тизимини яратиш ҳам педагогика фани зиммасида. Тарихий-бадиий асарларнинг ҳозиргача бўлган педагогик тадқиқоти бир томонлама ўтказилган. Ҳақиқий маънавият хазинаси, бўлган илмий- бадиий асарлар эндигина ўрганила бошланди. Аммо уни ўрганиш тизимини, дастурини яратиш борасида бошланғич педагогик тадқиқотлар ниҳоясига етганича йўқ. Ёшларимизнинг маънавий бойиши, эътиқоди, дунёқараши таркиб топиши учун бу манбалардан фойдаланиш методикасини яратишни педагогик тадқиқотлар ҳал қилади. Педагогик тадқиқотларнинг самарадорлигитадқиқотнинг мақсади, предмети ва объектларини аниқ белгилаш, оптимал методларни танлашга боғлиқ. Тарихий-бадиий асарларнинг педагогик асосларини илмий таҳлил этиш ўзига хос методология ва методикага эгадир. Тарихий-бадиий асарлар икки туркумга бўлинади: биринчиси қадим замонларда, ўтмишда яратилган бадиий асарлар, иккинчиси-замонамиз адибларининг тарихий мавзулар бўйича ёзган асарлари. Иккинчи туркумга Ойбекнинг «Навоий», П.Қодировнинг «Юлдузли тунлар», О.Ёқубовнинг «Улуғбек хазинаси», каби ўнлаб бадиий асарлари киради. Бундай асарлар асосан буюк мутафаккирлар, саркардалар ҳаёти

тимсолида ўша даврнинг сиёсий, иқтисодий турмуши, маданияти ҳақида ҳикоя қилади. Тарихий-бадиий асарлар ҳақида диссертация, монография, рисола ва илмий мақола шаклидаги педагогик тадқиқотлар мавжуд. Диссертацияларда педагогик илмий тадқиқот методлари кўрсатилади, лекин айнан шу методлар ёрдамида олинган натижалар аниқланиши тадқиқот аҳамиятини оширади. Масалан, айрим маърифатпарвар адибларнинг педагогик фаолияти ва педагогик қарашлари илмий-тадқиқот предмети бўлган. Тарихий-бадиий манбаларни илмий тадқиқ этиш ундан қандай фойдаланиш методикасини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқдир Тарбиянинг тарихийлиги тамойили ҳам педагогик меросни, маданий ва маърифий меросни ўрганишни тақозо этади. Шунинг учун тарихий асарларнинг тадқиқотида асосий методларидан бири тарихийлик ва мантиқийлик тамойилидир. Ҳар бир педагогик ғоянинг ўз даври учун аҳамиятли, шунингдек, бугунги кундаги қиммати, методик тавсиялар билан мукаммал бўлиши талаб этилади. Фан, фан учун, тадқиқот-тадқиқот учун эмас, ижтимоий ҳаёт тараққиётининг омили бўлиши лозим. Ваҳоланки, Абдулла Авлонийнинг педагогик мероси ҳам бир томонлама ўрганилган. Буюк адиб ва педагогнинг меросидаги шарқона ўзига хослик ва ўша замона даражасидаги педагогика илмини яратгани очилмаган. А.Авлоний меросида адабиёт ва педагогиканинг том маънодаги боғлиқлиги кўрсатилмаган. Педагогиканинг илмий масалаларини бадиий тилда ёрита олган, А.Авлоний меросини Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренколар меросига қиёслаш мумкин. А.Авлоний миллий педагогикага асос солган мутафаккир эканлиги, унинг ҳар бир асари ўзбек халқининг истиқлоли ва истиқболини ёритгани ўз баҳосини топиши керак. Бугунги кунда бу яратган интенсив таълим методи: адабиётни одобнома асосида ўрганиш; «Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ» асарини одобнома дарслиги сифатида қўллаш, мактаб ҳақида шеърларидан

мактаб мадҳиясини яратилиши педагогик тадқиқотларнинг долзарб муаммосидир. Тарихий шахслар ҳақидаги бадиий асарлардан фойдаланиш таълимтарбиянинг уйғунлигини таъминлайди. Ўрганаётган мавзуга нисбатан ўқувчида қизиқиш ҳосил қилади, билимнинг нафосатли, завқли бўлишига шароит яратади. Бу асарлар дарсдан ташқари ўқиш синфдан ташқари тарбиявий ишлар, адабий-бадиий кечалар ташкил этиш учун қулай воситадир. Педагогик илмий-тадқиқот методларини икки туркумга бўлиш мумкин. Биринчиси тарихий мантиқий методлар бўлиб, улар педагогик мероснинг илмий-назарий қимматини аниқлашда қўлланилади. Иккинчи туркум тадқиқот методлари орқали ўрганилаётган-тарихий педагогик мероснинг амалий аҳамияти аниқланади, бу меросдан фойдаланишнинг мазмуни, шакллари, йўллари кўрсатилади. Албатта, тадқиқотнинг мавзуси, мақсади, объекти ва предметидан келиб чиқиб метод танланади. Педагогиканинг, педагогика тарихининг бадиий адабиёт билан боғлиқлик қонунияти методологик асос бўлади. Педагогик назарияларнинг ривожланишида изчиллик, ҳар бир мутафаккирнинг меросидаги ўзига хослик ва ўхшашликни таҳлил этишда аналитик методни тавсия этилади. Шунингдек, анализ ва синтез, индуктив ва дедуктив методлар ҳам педагогик меросни ўрганишда қўл келади. Буюк мутафаккирлар ҳақида ёзилган бадиий асарларда тарих жонлантирилади, китобхон илмий асардан кўра бадиий асарни қизикиб ўқийди, енгил ҳазм қилади. Маданият тарихи, мактаблар тарихи, педагогик мерос тарихи билан танишади. Шунингдек, буюк мутафаккирларнинг ҳаёти, фаолияти китобхон учун ибрат намуна бўлади. Демак, тарихий-бадиий асарларни таълимтарбия жараёнида қўллаш методикасини яратиш катта илмий ва амалий аҳамият касб этади. Шу мақсадда педагогик тадқиқотларнинг предмети бўлиши катта тарбиявий аҳамиятга эга. Бадиий асар объектида педагогик тадқиқот бажариш ўзига хос методлар танлашни

талаб қилади. Тарихий- бадиий асарлар амалий қимматини аниқлаш илмий- педагогик методларининг қуйидаги схемасини тавсия этамиз. (тузмалар). Мутафаккир адибларнинг педагогик меросини ўрганишнинг илмий тадқиқоти Мутафаккирнинг педагогик мероси даражасини аниқлаш. Тарихий-мантиқий таҳлил методлар Ижодкор яшаган ижтимоий муҳит ва унинг ҳаёти Ижод маҳсулида бадиийлик ва педагогик қонуниятларнинг уйғунлиги Мутафаккир асарларида педагогик жараённинг ёритилиши Тарбиянинг қонуниятлари мақсади, мазмуни, методлари ва таркибий қисмларини ёритилиши Таълим қонуниятлари мақсади, мазмуни, методларининг ёритилиши Таълим тизими ва ўқитувчилик маҳоратини ёритилиши тузма Буюк мутафаккирларнинг педагогик меросини қиёсий таҳлилиПедагогика тарихининг адабиёт тарихи билан боғлиқлиги Тадқиқот мақсади-педагогик мероснинг илмий амалий қимматини аниқлаш

Тарихий-мантиқий таҳлил Аналитик ўрганиш методи Ҳаёти ва ижодини боғлиқликда таҳлил этиш Ҳар қайсисида ўзига хослик ва адабий маҳорати таҳлили Педагогик масалаларни ёритишда изчиллик Тарбия назарияси ва амалиёти масалаларини ёритилиши Таълим назарияси масалаларини бадиий ёритилиши Таълим тизимини ёритилиши тузма Педагогик мероснинг амалий қимматини аниқлаш м е т о д л а р и Педагогика тарихи билан адабиёт тарихининг боғлиқлиги Тадқиқот мақсади- педагогик мероснинг илмий-амалий қимматини аниқлаш

Натижалар ва тавсиялар Тарихий-бадиий асарлар объектида педагогик тадқиқот методлари қиёси Педагогика тарихи билан адабиёт тарихининг боғлиқлиги Тадқиқот мақсади педагогик мероснинг илмий амалий қимматини аниқлаш Фольклор асарларда халқ Мутафаккир адибларнинг педагогик Буюк мутафаккирларнинг Амалий қимматини педагогикаси масалалари тадқиқи меросини таҳлили педагогик меросни қиёсий таҳлили аниқлаш методлари Тарихий мантиқий таҳлил Тарихий мантиқий таҳлил Тарихий мантиқий таҳлил Педагогик эксперемент Миллий ва умуминсоний қадриятлар таҳлили Ижодкор яшаган ижтимоий муҳит ва унинг ҳаёти Аналитек ўрганиш методи Оммавий педагогик тажрибани ўрганиш ва, кузатиш Баркамол инсон тарбияси таҳлили Мутафаккир асарларида педагогик жараён қонуниятларини ёритилиши Ҳаёти ва ижодини борлиқда таҳлил этиш Социологик метод Тарбия қонуниятлари ва принцплари таҳлили Тарбиянинг мақсади, мазмуни, методлари ва Ҳар қайсининг ўзига хослиги ва адабий маҳорати Математик метод Педагогик эксперимент Оммавий педагогик тажрибани кузатиш, ўрганиш Социологик метод М атематика метод Тест методи

таркибий қисмларини ёритилиши Таълим жараёни, таълим қонуниятлари, мазмуни методларини ёритилиши Таълим жараёни таълим қонуниятлари, мазмуни методларининг ёритилиши Педагогик масалаларни ёритишда изчиллик Тест методи Таълим тизими ва ўқитувчилик маҳоратини ёритилиши Тарбия назарияси ва амалиёти масалалари ёритилиши Натижалар ва тавсиялар Таълим тизимининг ёритилиши Тарихий-бадиий асарлардан таълим-тарбия жараёнида фойдаланиш учун педагогик илмий-тадқиқотини қўллаш лозимлиги тузмаларда кўриниб турибди. Яъни, тарихий-бадиий асарнинг таълим-тарбиявий имкониятини ва бадиий хусусиятларини билиш тадқиқотнинг ҳал қилувчи шартларидан биридир. Дидактиканинг билиш назарияси асарни кимга ўргатиш ва қандай ўргатиш мезонига риоя қилишни талаб этади. Таълим ва тарбия воситаларидан фойдаланишнинг оптимал ва шароитини белгилашда ва эришилган натижаларни аниқлашда тест методи кенг қўлланилади. Демак, педагогик тадқиқот бадиий адабиётнинг илмий-амалий қиммати масаласида бўлса, унинг мақсади, объекви, предметига мос тадқиқот методлари қўлланилади. Тарихий-бадиий асарлар объектида турли йўналишида педагогик тадқиқотлар методикасини таққослаб ва умумлаштириб қуйидаги тузмани қўллашга тавсия қиламиз. Бу қиёсий таҳлил ҳар бир йўналишдаги тадқиқотнинг ўзига хос методлари билан бирга педагогика билан бадиий адабиётнинг ўзаро боғлиқлиги методологиясига таянишини кўрамиз. Шунингдек умумий методологияга асосланган ҳозирги давр адабиёти соҳасида педагогик тадқиқот олиб бориш методларининг ўзига хос йўналишлари мавжуд.

Адабиётлар : 1. Ислом Каримов. “Юксак маънавият – енгилмас куч.” Тошкент: Маънавият, 2008 2. “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент, 1997 3. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент: Ўзбекисто, 2000 4. Ислом Каримов. “Юксак билимли ва интелектуал ривожланган авлодни тарбиялаш мамлакатни барқарор тараққий эттириш ва модернизация қилишнинг энг муҳим шарти” Тошкент 2012 йил феврал Ҳалқаро конференция. 5. Ислом Каримов. “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг цвилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” 2014 йил май Ҳалқаро конференция. 6. Вазирлар Махкамасининг 2012-йил 28-декабрдаги 365-сон карори 7. Абу Али Ибн Сино. “Шеърлар ва тиббий достон” Тошкент 1981. 8. Абу Наср Фаробий. “Фозил одамлар шахри” Тошкент А. Қодирий номидаги Ҳалқ меъроси нашриёти 1993. 9. Абу Райхон Беруний. “Феруза” Тошкент А. Қодирий номидаги Ҳалқ меъроси нашриёти 1993. 10. “Авесто” Душанбе: Адаб 1990.

Похожие

Миллий истиклол гояси педагогика фанининг бош методологик асоси сифатида

Педагогика фанининг таркибий тузилиши методологик асоси ва бошқа фанлар билан муносабати

Педагогика тарихи

Педагогика назарияси

Логопедиянинг методологик асослари