Шарк педагогик талимоти (Юсуф Хос Хожиб) - Педагогиka - Рефераты

Шарк педагогик талимоти (Юсуф Хос Хожиб)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Таълимий-ахлоқий қарашларнинг пайдо бўлиши 2. Юсуф Хос Ҳожиб 1. Таълимий-ахлоқий қарашларнинг пайдо бўлиши

www.arxiv.uz Маълумки, Шарқ Уйғониш даврида маънавий-маърифий соҳада асосий масала инсон муаммоси бўлган. Шунинг учун ҳам таълим-тарбия масалаларига катта эътибор берилган. Дидактик асарларда Шарққа хос бўлган инсоннинг ахлоқий, руҳий камолоти, олий даражадаги юксалиш муаммоси етакчи ғоя бўлган. Инсонийлик, инсонни улуғлаш ғояси таълим- тарбияга оид яратилган асарларнинг асосий ўзаги саналган. Бу ғояни, яъни инсонпарварлик ғоясини амалга оширишнинг асосий воситалари сифатида юксак ахлоқий одатлар, инсоний муносабатлар ва хислатларни таркиб топтиришга олиб келувчи таълим-тарбияни амалга ошириш муҳим масала қилиб қўйилган. Зеро, инсонийлик ғоясида юксак ахлоқий хислатлар ифодалангани учун ҳам Шарқ Уйғониш даври фалсафаси ва педагогикасида таълимий-ахлоқий йўналиш муҳим аҳамият касб этди. Ахлоқ масаласи файласуфларнинг ҳам, буюк мутафаккирларнинг ҳам, тарихчи-ю шоир ҳамда адибларнинг ҳам бирдек диққат марказида бўлди. Таълимий-ахлоқий рисолалар пайдо бўлиб, ахлоқнинг ҳам назарий, ҳам амалий масалалари таҳлил этилди. «кутадғу билиг», «Ахлоқи Носирий», «кобуснома», «Ҳиббат ул-ҳақойиқ», «Гулистон», «Бўстон», «Ахлоқи Жалолий», «Ахлоқи Муҳсиний», «Маҳбуб ул-қулуб» каби Юсуф Хос Ҳожиб, Насириддин Тусий, кайковус, Аҳмад Югнакий, Муслиҳиддин Саъдий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, жалолиддин Давоний, Ҳусайн Воиз кошифийларнинг таълимий-ахлоқий асарлари юқорида таъкидлаганимиз инсон шахсини маънавий-ахлоқий шакллантириш муаммосини ҳал этиш соҳасида яратилган соф педагогик асарлар сифатида муҳим аҳамиятга эга. Мазкур таълимий- ахлоқий асарларда инсоннинг маънавий камолга етишида юксак ахлоққа эга бўлиши илм-фанни эгаллаши асосидагина амалга ошиши мумкин, деган ғоя илгари сурилди. Чунки биз назарда тутаётган даврдан бошлаб савод ўргатиш «куръон» ва «Ҳадис»ларни ўрганиш ва улардаги кўрсатмаларни ўзлаштириб олиб билан бирга олиб борилган. Шунга кўра, «куръон» ва «Ҳадис»лардаги панд- насиҳатлар ҳам олимлар, ҳам адиблар ижодига таъсир этган. Ҳадисларнинг

www.arxiv.uz таъсирига сабаб умуминсоний фазилатларга алоҳида урғу берилган. Уларда илгари сурилган мусулмонликнинг муҳим хислатлари: ҳалоллик, саховат, ҳиммат, меҳру-оқибат, эҳсон, шарм-ҳаё, илм излаш, муомала қоидалари, ахлоқ мезонлари ва бошқалар ўз ифодасини топган ва Шарқ адабиётига, жумладан, таълимий-ахлоқий асарларга таъсир этган. Таълимий-ахлоқий асарлар бевосита Ҳадисларда илгари сурилган ғоялар асосида яратилди. Ҳадислар таъсири Юсуф Хос Ҳожибнинг «кутадғу билиг» асаридан бошланиб, кайковуснинг «кобуснома», Аҳмад Югнакийнинг «Ҳиббат ул- ҳақойиқ», Саъдийнинг «Гулистон», Алишер Навоийнинг «Маҳбуб ул-қулуб» ва бошқа асарлар негизида кўринади. Ҳам ғоя, ҳам мазмун, ҳам шакл бунинг далилидир. Масалан «куръон»да ҳам, «Ҳадис»ларда ҳам, таълимий-ахлоқий достонларда ҳам илм таърифи билан бирга, хулқ-одоб қоидалари, турмуш одоби ёритилади. Хуллас, Шарқ таълим-тарбиясида илмни тарғиб этиш, хулқ-одоб қоидалари исломий тамойилларга асосланган, таълимий-ахлоқий асарлардаги мундарижаларнинг ўхшашлиги улар таянган маънавий заминга боғлиқдир. 2. Юсуф Хос Ҳожиб 1. Юсуф Хос Ҳожибнинг ҳаёти ва фаолияти. «кутадғу билиг»нинг яратилиши ҳақида қисқача маълумот. Тадқиқотчиларнинг фикрларига кўра Юсуф Хос Ҳожибнинг таржимаи ҳолини фақат унинг ўз асарида ёзиб қолдирган маълумотлардан биламиз, холос: Мўнуқи таруғлақ кўз ўрду эли, Туб—асли насабдин юришиш тили Бу туғмиш элиндин чиқиб боргони, китобни қўшубон тугал қилғони. Барусин битимиш, етурмиш низом,

www.arxiv.uz Бу кошғар элинда қўшулмиш тамом. кўз ўрду ўлкаси аслида эли, Туб асли насабдан сўз очди тили, Туғилган элидан чиқиб боргани китобни жам этиб тугал қилгани. Борини битибдир не эса калом, Бу кашқар элида тугади тамом 1 . Юқоридаги мисралардан Юсуф Хос Ҳожибнинг туғилган жойи кўз Ўрду (яъни Боласоғун) эканини, аммо уни ёзишда турли ўлкаларга сафар қилгани, ва ниҳоят уни ватани кашқарда тугатгани тахмин қилинади. Демак, Юсуф Хос Ҳожиб Боласоғунда туғилган, ўз асарини ёши элликдан ўтганда ёзган. Асарнинг ҳижрий 462 (1069—1070) ёзиб тугалланганлиги, уни ўн саккиз ойда, яъни 461 йилнинг биринчи ярмида бошлаб, 462 йилнинг ўрталарида тугатганлиги, агар бу даврда Юсуф Хос Ҳожиб 50 ёшлар атрофида бўлса, 410 (1019 милодий) йилларда туғилганлиги тахмин этилади. Тегурди менга элчи эллик йашим, куғу қилди узғун туси-тег башим (Эллик ёшим менга қўл тегизди, кора (қузғун) тусидек бошимни оқ (қуш) қилди (яъни, сочим оқарди) 1 . Йил алтмиш эки эрди тўрт юз била Бу сўз сўзладим ман тутиб жан сура, Тугал ўн саккиз айда айдим бу сўз, 1 Юсуф Хос Ґожиб. +утадІу билиг (Саодатга йылловчи билим). Транскрипция ва щозирги ызбек тилига тавсиф. Нашрга тайёрловчи +аюм Каримов. Тошкент, «Фан» нашриёти, Т., 1971, 57-бет. 1 Юсуф Хос Ґожиб. +утадІу билиг. Нашрга тайёрловчи +аюм Каримов. Тошкент, «Фан» нашриёти, Т., 1971, 115-бет. (Биз келтирган манбаларда ана шу нашрга таянамиз.) 2 Кырсатилган асар, 949-бет.

www.arxiv.uz Ўқурдум, адирдим сўз эвдиб тера 2 . Юсуф Хос Ҳожибнинг «кутадғу билиг» асари 6500 байтдан ёки 13000 мисрадан иборат. Буюк мутафаккир асарни ёзиб тугатгач, қорахонийлар ҳукмдори Тавғачхон (китобда Тавғоч Улуғ Буғра корахон (хоқон), Або Али Ҳасан бинни Сулаймон Арслон корахон (хоқон) номлари билан зикр этилган) ҳузурига келиб, унга тақдим этади. китоб хонга манзур бўлиб, унинг муаллифига Хос Ҳожиблик унвонини беради. «кутадғу билиг» асари катта шуҳрат қозонади. Шунинг учун ҳам «кутадғу билиг»ни чинликлар (Хитой) «Адаб ул-мулук» («Ҳукмдорлар одоби»), мочинликлар (Шарқий Туркистон) «Анис ул-мамолик» («Мамлакатнинг тартиб усули»), эронликлар «Шоҳномаи туркий», Шарқ элида «Зийнал ул-умаро» («Амирлар зийнати»), туронликлар «кутадғу билиг», баъзилар эса «Пандномаи мулук» («Ҳукмдорлар насиҳатномаси») деб атагани китоб муқаддимасида келтирилади. Мазкур асарнинг шуҳрат топиши бежиз эмас эди. Чунки Юсуф Хос Ҳожиб ўз даврининг етук мутафаккири, чуқур билимли, донишманд кишиси эди. Буни асарнинг мундарижаси ва мазмунидан билсак бўлади. У ўз асарида тиббиёт, фалакиёт, тарих, табииёт, география, риёзиёт, ҳандаса, фалсафа, адабиёт, таълим-тарбия, фиқҳга оид фикрларни баён этиб, файласуф ва қомусий олим сифатида ўзини намоён этди. Чунончи у барча ижтимоий табақалар ўртасидаги муомала, муносабатларни ёритиш билан дипломатияга оид қоидалар тизимини яратди, турли касб эгаларининг касб корига оид талаблар ва жамиятнинг ахлоқий тамойилларини тараннум этиш билан таълим-тарбия соҳасида ўзига хос услубни яратди. Қ утадғу билиг — бахт ва саодатга элтиувчи билим, таълим деган маънони билдиради. Демак, асар номидан ҳам унинг панд-насиҳатлар, таълим-тарбияга оид, ҳар томонлама комил инсонни тарбиялайдиган етук дидактик асар эканлиги яққол кўриниб турибди. 2

www.arxiv.uz «кутадғу билиг»нинг тадқиқотчиларидан бири Б.Тўхлиев таъкидлаганидек, Юсуф Хос Ҳожиб «комил инсон ҳақида гапирар экан, камолотнинг қатор белгиларини кўрсатиб ўтади. Уларнинг энг асосийси алоҳида шахснинг ўз манфаатлари, шахсий истаклари доирасини ёриб чиқиб, бошқалар ғами билан яшаши, кўпчилик манфаати учун фидойи бўла билишдир» 1 . Ҳозиргача «кутадғу билиг»нинг Ҳирот, коҳира, Наманган нусхалари маълум бўлиб, Венага келтирилган Ҳирот нусхасини Ҳерман Вамбери нашр қилди ва таржимасини берди. 1890 йилда В.В.Радлов Вена нусхасини факсимилесини, 1891 йилда шу факсимиле асосида матнини нашр қилдиради. 1896 йилда коҳира нусхаси топилгандан сўнг, ундан кўчирма олгач, В.Радлов ҳар икки нусхасини қиёслаб, 1910 йилда рус графикасига асосланган тўлиқ транскрипциясини немис тилига таржимаси билан нашр эттирди. 1913 йилда эса унинг учинчи нусхаси Наманганда топилиб, кейинчалик олимлар бу асарни тадқиқ этишга киришдилар. Демак, Юсуф Хос Ҳожибнинг «кутадғу билиг» асарини илмий жиҳатдан ўрганишга жуда кўп олимлар ҳисса қўшган. В.В.Радлов, Ҳ.Вамбери, С.Е.Маловлар уни таржима этиб, нашр қилган бўлсалар, В.В.Бартольд, Е.Э.Бертельс, И.В.Стеблева, О.А.Валитовалар ҳар томонлама тадқиқ этдилар. Асарнинг мукаммал нашрини тайёрлашда ҳамда уни тадқиқ этишда ўзбек олимларининг хизмати айниқса диққатга сазовор. Биринчи бўлиб профессор Фитрат 1924 йилда Наманган нусхасини олиб, кутубхонага келтиради ва у ҳақда мақола эълон қилади. « Қ утадғу билиг»нинг мукаммал нашри ўзбек олими к.каримов томонидан амалга оширилди ва тадқиқ этилди. Уни таҳлил этишда С.М.Муталлибоев, Н.М.Маллаевларнинг хизмати катта. 1 Тыхлиев Б. Хос Юсуф Ґожибнинг «+утадІу билиг» асарига сызбоши. Кырсатилган асар, 6-бет.

www.arxiv.uz « Қ утадғу билиг»нинг ҳозирги ўзбек тилидаги болаларбоп баёни эса Боқижон Тўхлиев томонидан нашр этилди. Юсуф Хос Ҳожибнинг ахлоқий дидактикаси к.каримов, Й.Жумабоев томонидан ҳар томонлама тадқиқ этилди. корақалпоғистонлик Ахметова А.к. эса «Юсуф Хос Ҳожибнинг педагогик қарашлари» тўғрисида илмий иш олиб борди. 2. Асар яратилган тарихий шароит. Юсуф Хос Ҳожибнинг «кутадғу билиг» асари педагогика тарихида таълимий-ахлоқий мавзуда ёзилган барча асарларнинг тамал тоши десак бўлади. Юсуф Хос Ҳожиб Х асарнинг ўрталарида ташкил топган корахонийлар ҳукмронлиги даврида яшаб ижод этди. корахонийлар Сирдарёдан Еттисувгача, Шимолий Фарғона ва бутун Шарқий Туркистонда ҳукмронлигини ўрнатгандан сўнг Мовароуннаҳрнинг ички ҳудудларига ҳам кириб бориб, кошғардан тортиб каспийгача бўлган кенг майдонда ўз давлатини таркиб топтирган эди. Унинг маркази кошғар (Ўрдукент) бўлиб, шимолда Боласуғун (кузурда), ғарбда Самарқанд, марказидаги Ўзганд йирик шаҳарлардан ҳисобланарди. Ҳар бир давлатда бўлганидек корахонийлар давлатининг ҳам идора қилиш усули, юргизадиган сиёсати, қонунлари, тарбия тамойиллари ифодаланган қомус — низомнома зарур эди. «кутадғу билиг» асари ҳам шундай зарурият туфайли яратилди. Бу асарда қорахонийлар давлатини мустаҳкамлаш, унинг идора усулларини яратиш, барча табақа, тоифадаги кишиларнинг хулқ-атвори, жамиятда тутган ўрни, давлатни иқтисодий, ижтимоий, маданий жиҳатдан мустаҳкамлаш, давлат мустаҳкамлигининг бош таянчи — инсонни маънавий камолга етказиш масалалари қамраб олинади. Юсуф Хос Ҳожиб бу мураккаб вазифани ҳал этишда фақат донишманд, қомусий мутафаккир сифатидагина эмас, балки тарбияшунос олим сифатида ҳам ўзини намоён этди. Шунга кўра у яратган «кутадғу билиг» асари таълим-тарбия тарихи, унинг назарий масалалари, комил инсонни шакллантиришда айниқса муҳим аҳамият касб этади.

www.arxiv.uz « Қ утадғу билиг» асарида ҳокимият қорахонийлар қўлига ўтиши муносабати билан таълим ва тарбиянинг ҳам ҳокимиятни мустаҳкамлаш ва тараққий эттириш учун хизмат этадиган ўзига хос талаб ва тамойилларни белгилаш зарур эди. Шунинг учун ҳам мазкур асар дидактик, яъни таълимий- ахлоқий услубда ёзилди. Ўша даврларда бундай асарлар (масалан Низом ул-Мулкнинг «Сиёсатнома», кайковуснинг «кобуснома») ёзиш анъанага кирган бўлса ҳам, ҳар бири ўзига хос йўл-услубга эга бўлиб, «кутадғу билиг» улардан анча олдин яратилгандир. Юсуф Хос Ҳожибнинг «кутадғу билиг» асари таълимий-ахлоқий асар сифатида педагогика тарихида энг юқори ўринларда туради. 3. Асарнинг тузилиши, сюжети. «кутадғу билиг» асари Шарқда панднома йўлидаги анъанавий китоб тузиш тартибига риоя қилган ҳолда тузилган. Аввал насрий муқаддима, сўнг 73 бобдан иборат китобнинг мундарижаси берилади.Дастлабки ўн бир фасли дебоча бўлиб, ҳамд, наът ва корахонни мадҳ этиш, таълиф мақсади, етти кавокиб ва ўн икки бурж, тилнинг аҳамияти, муаллифнинг узри, эзгулик ҳақида, билим олишнинг аҳамияти, китобга ном берилиши, кексаликдан афсусланиш каби фасллардан иборатдир. Ўн иккинчи фаслдан бошлаб асосий воқеа баён этилади. Лекин асарда маълум бир сюжет йўқ. Асарда тўрт қаҳрамон – кунтуғди –адолат рамзи, вазир - Ойтўлди-давлат ва бахт рамзи, вазирнинг ўғли Ўгдулмиш – ақл рамзи сифатида, Ўзғурмиш – вазирнинг қариндоши – қаноат тимсоли ўртасидаги мунозара асосида ҳаётий масалалар бир-бирига боғланган ҳолда баён этилиб, китобни ёзишдан ўз олдига қўйган мақсадга бўйсундирилади. “кутадғу билиг” к.каримов тўғри таъкидлаганидек, “адабий асар, бадиий адабиётнинг типик намунаси. Лекин у эпопея ҳам эмас, тўлиғи билан лирик руҳда ҳам эмас. У ахлоқ ва одоб, таълим ва тарбия ҳамда маълум маънавий камолотнинг йўл-йўриқларини, усулларини, чора-тадбирларини мужассамлаштирган қомусдир. Бу асар том маъноси билан дидактик руҳда

www.arxiv.uz ёзилган таълим-тарбия, одоб-ахлоқ ва ҳикмат дасрлигидир” 1 Юқорида таъкидланган тўрт қаҳрамоннинг суҳбатлари, мунозаралари асосида Юсуф Хос Ҳожиб ўз мақсад ва ғояларини баён этади. Масалан, Ойтўлдининг Элиг билан учрашувида унинг Элиг синовидан ўтиш жараёнидаги савол-жавоблар натижасида давлатнинг сифати ва фазилатлари, унинг бевафолиги ва бебаҳолиги, адолатнинг хислатлари, шунингдек, эл-юрт бошқарувчиларининг хислатлари баён этилади. Ойтўлдининг ўғли ўгдулмиш билан Элигнинг суҳбатида эса сарой амалдорлари: беклар, вазирлар, лашкарбошилар, ҳожиблар, элчилар, саркотиб, хазинадор, дастурхончилар, шаробдорлар, бегларнинг ўз хизматкорларига муносабати қандай бўлиши кераклиги баён этилади. Ўгдилмиш билан Ўзғурмиш мунозаралари, элиг билан Ўзғурмиш мунозарасида эса инсоний хислатлар, хизмат ва турмуш одоблари борасида фикрлар баён этилади, турли касб эгалари васфи берилади. “кутадғу билиг”даги бош ғоя-инсонни ҳаётда бахт-саодатга элтувчи асосий қарашлари тўрт рамзий қаҳрамон: кунтуғди-элиг подшо –адолат тимсоли, Ойтўлди-вазир-давлат тимсоли, Ўгдулмиш-вазир-ақл тимсоли, Ўзғурмиш – вазирнинг қариндоши –қаноат тимсолининг ҳаёти ва давлатни бошқариш жарёнидаги ҳатти-ҳаракатлари ва фикрлари орқали берилганки, булар инсон камолотининг муҳим мезони саналади. 1 Каримов £. Илк бадиий достон. –Тошкент, Фан, 1976, 21-22 бетлар.

Похожие

Шарқ педагогик таълимотида таълимий -ахлоқий қарашлар (Юсуф Хос Хожиб, Кайковус ва Ахмад Югнакийларнинг таълимий ахлокий карашлари)

Педагогик техника ва педагогик такт. Педагогик техника – ўқитувчининг ўзига хос шакли

Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадгу билиг» асарида етук инсонни камолга етказиш масалалари

Дидактика фани ва унинг вазифалари

Нутк техникаси ва маданияти