Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадгу билиг» асарида етук инсонни камолга етказиш масалалари - Педагогиka - Рефераты

Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадгу билиг» асарида етук инсонни камолга етказиш масалалари

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

148 KB

Юсуф Хос Ҳожибнинг « Қ утадгу билиг» асарида етук инсонни камолга етказиш масалалари Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асарида инсон камолоти масаласи марказий масала бўлиб ҳисобланади. Мазкур асарда инсоннинг жамият ва ҳаётда тутган ўрни, бурч ва вазифалари ҳақидаги муаммолар ўзига хос тарзда баён этилади. Буюк мутафаккир Юсуф Хос Ҳожиб “Қутадғу билиг” китобининг анъанавий бошламасидан кейиноқ инсоннинг ҳақиқий бахти билимда эканлигини баён этади. У илм, заковатнинг аҳамияти ҳақида фикр юритиш билан бирга унга алоҳида боблар ҳам бағишланган. Лекин олим фақат илм- маърифатнинг аҳамиятини кўрсатибгина қолмайди, у билим ва заковатнинг амалиётдаги ўрнини ҳам ёритади. У билимли буюк, уқувни улуғ деб таърифлайди. Чунки заковатли инсон улуғ бўлади, билимли киши буюк бўлади, деб илмли кишиларни асл тоифадаги кишиларга қўшади. Олим эзгу ишларнинг барчаси илм туфайли амалга оширилишини айтади. Ўша даврдаёқ олим “Билим ҳатто осмон сари йўл очур” деб башорат қилади. У дунёда одам пайдо бўлибдики, фақат билимли кишиларгина эзгу иш қилиб, адолатли сиёсат юргизиб келган, ана шу билим ва заковати туфайли кишилар разолатдан покланганлигини таърифлайди. Ҳатто ҳукмдорлар ҳам юртни, давлатни ақл, илм, заковат билан идора этса, эл-юрт фаровон бўлади, тўқ ва тинч ҳаёт кечиради, дейди. У куч ва қуролни ақл ва билимдан кейинги иккинчи ўринга қўяди. Сечу (яъни ҳар ерда маълум худо) инсонни яратти, танлади, Унга ҳунар, билим ва уқув берди. Унга кўнгил (яъни ақл) берди, тилини йўриқ (равон) қилди, Андиша, хулқ ҳамда гўзал феъл ато қилди,

Билим берди, (шу туфайли) инсон бу кун улуғликка эришди. Уқув берди, сўнг (шу туфайли берк) тугунлар ёзилди. Юсуф Хос Ҳожиб илмли, маърифатли кишиларни қадрлаш керак, чунки улар машъал каби йўлни ёритиб, тўғри йўл кўрсатади, яхши-ёмонни фарқ этишни ўргатади, дейди. Шунинг учун олимларни ҳурмат этиш кераклигини таъкидлаб, илм аҳлини ўта қадрласа, илмсизларни жоҳил кишилар деб билади. Агар шундай жоҳиллар мансаб ва амалга эга бўлса, улар эгаллаган тўрни пойгак деб билади. Дунёда инсон билим ва заковати туфайли орзу-тилакларга, улуғликка эришиши мумкинлигини айтади. Лекин шундай билим ва заковатнинг қадрига фақат худди ўзларига ўхшаган донолар ва заковатлилар етади, жоҳил ва телбалар бундай хислатларга эга эмас, дейди. Чунки жамиятдаги барча хатолар билимсизлик, нодонлик, жаҳолат туфайли содир бўлишидан у қайғуга тушади, ҳаётда нодон ва жоҳиллар кўпайиб кетганлигидан афсусланади. У юртни идора этувчиларни ва халқни бошқарувчиларни икки тоифага бўлиб, биринчиси адолатли сиёсатни юритувчи беклар ва иккинчиси доно олимлар дейди. Чунки сиёсатчилар юртни бошқарса, олимлар маърифий йўл-йўриқ кўрсатади. Олим билимни зиёга, тенги йўқ жавоҳирга ўхшатиб, у инсонни юксалтиради, жаҳоннинг сир-асрорини билиб олишга ёрдам беради, дейди. Инсоният нимага эришган бўлса, билим туфайли эришганлигини таъкидлайди. Аммо бу бойликни ҳеч ким ўғирлай олмайди, деб билим ва заковатни муқаддас дўст, меҳрибон қариндош, кийим ва озуқа сифатида таърифлайди. Лекин Юсуф Хос Ҳожиб илм-фанни англашни тарғиб этибгина қолмасдан, уни ҳаётга татбиқ этиш, амалда қўлллай билишга ҳам даъват этади. Юсуф Хос Ҳожиб инсонга хизмат этмаган билимни денгиз тубида фойдаланилмай ётган инжуга ўхшатади. Шунингдек, ер остида ётган олтинни

ҳам қазиб олинса, беклар бошига тож бўлганидек, илмни ҳам фойдали нарсаларга сарф этишга даъват этади. Олим билимлилик ва билимсизликнинг натижаси ҳақида ҳам фикр юритар экан, инсон билимсиз, нодон, жоҳил бўлса, ярамас ишлар қилиши, аксинча, билимли, доно, зукко бўлса эзгу ишларни рўёбга чиқаришини таърифлаш билан кишиларни тинмай илм олишга ундайди. Юқоридаги фикрлардан кўриниб турибдики, буюк аллома мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий ва моддий, маънавий юксалишида, элу халқнинг бой ва фаровон турмуши-барчаси илм ва маърифатнинг равнақига боғлиқ эканлигини тўғри ва ишонарли далиллар билан бадиий ифодасини бера олган ва ўзи ҳам ана шу эзгу ишни амалга ошириш учун тинмай фаолият кўрсатган. Мутафаккир ўзининг ахлоқий қарашларини, яъни, ижтимоий муносабатлар, жамият аъзоларининг барча типлари ўртасидаги ахлоқий муносабатларни амалиётга таянган ҳолда ёритади. Бу ахлоқий, хулқ-одоб тамойиллари, талаб ва вазифалари бутун асар давомида қаҳрамонларнинг ўзаро муносабатлари асосида ифодаланган. Унда Элиг (хон), унинг вакиллари, ижтимоий гуруҳларнинг ўзаро муносабати, ахлоқи, муомаласи талаблари баён этилади, турли касб эгаларига хос хислатлар, одатлар ёритилади. Асарда илгари сурилган ахлоқий хислатлар моҳиятининг тўлақонли очиб берилиши олимнинг таълим-тарбия, ахлоқ масалаларини қай даражада чуқур билганлигидан далолат беради: инсонийлик, ростгўйлик, тўғрилик, софлик, меҳр-муҳаббат, вафо, шафқат, мурувват, инсоф, адолат, ишонч, садоқат, хушмуомалалик, ширинсўзлик, саховат, мардлик, ҳимматлилик, тавозе, ҳурмат ва эҳтиром, тадбиркорлик. Ақл заковат, ҳалоллик, эзгулик каби хислатлар улуғланади, уларга ёлғончилик, ноинсофлик, фисқу фасод, бевафолик, меҳрсизлик, дағаллик, қўполлик, бахиллик, номардлик, қувлик, ҳурматсизлик, нодонлик, жоҳиллик, ҳаромхўрлик, очкўзлик каби хислатларни қиёслаб, эзгу хислатларнинг яхши оқибатлари ва салбий

хусусиятларнинг ёмон оқибатларини мисоллар воситасида ишонарли қилиб баён этади. Бунда дастлаб, барча яхши ишларнинг манбаини эзгулик, ёмон ишларнинг асосини эссизлик номлари билан талқин этади. У инсон ҳаётда қилган иши билан ё яхши ном қолдиради, ё ёмон ном олади, дейди. Аллома барча эзгуликнинг боши тил одоби, асар унинг фойда ва зарарларига бағишланади дея таъкидлайди. Тил инсоннинг қадр-қимматини оширади ёки шу тил орқали инсон юз тубан ҳам кетиши мумкин. киши икки нарса билан ҳаётда мангу қолади: бири хушхулқлик бўлса, иккинчиси яхши сўз, дейди. Инсоний муносабатларнинг энг олий мезони саналган ҳурмат ва эҳтиромни таркиб топтиришнинг барча кўринишлари асарда ўз ифодасини топган. Юсуф Хос Ҳожиб жамият тақдирини ҳал этувчи энг улуғ мансабдорлардан тортиб, оила аъзоларигача бир-бирига бўлган муомала- муносабат масалаларини ҳам ҳаётий мисоллар воситасида ёритади. катта ёшлиларнинг кичикларга, кичикларнинг улуғларга, амалдор ва мансабдорларнинг ўз хизматчиларига, хизматчиларининг ўз хўжаларига, турли ижтимоий гуруҳ аъзоларининг бир-бирларига, оилада оила аъзоларининг бир-бирларига муомала маданиятининг энг оддий кўринишларигача тасвирлаб, кишининг кўз олдида яққол намоён этади. Буни биз фарзанд тарбиясида унинг туғилганидан бошлаб хулқ-одоб қоидаларини, билим ва ҳунарни ўргатиш, бунинг учун пок ва билимли муаллим-мураббий танлаш, фарзанднинг ҳатти-ҳаракатини доимо назоратда сақлаш каби масалаларнинг баён этилишидан ҳам билсак бўлади. Мутафаккир улуғлар ва кичиклар ўртасидаги хулқ-одоб қоидалари ҳақида гапирар экан, шу аснода камтарлик, саломлашиш одоби, талаблари, қоидаларини ҳам тавсия этади. Айниқса, Юсуф Хос Ҳожибнинг амалдорлар ахлоқи ҳақидаги ўгитлари диққатга сазовор ва бу фикрлар ҳозирги даврда ҳам қимматли саналади. Алломанинг беклар, ҳожиблар, вазирлар, саройбошилар, элчилар,

лашкарбошилар, девонбошилар, хазинадорлар, саркотиблар каби кўплаб амалдорларнинг ҳатти-ҳаракатлари, иш юритишлари, хулқ-одоби ҳақидаги ўгитлари ва йўл-йўриқлари ҳар бир амалдор учун дастур саналади. Масалан, ҳар бир амалдорнинг ўз ишининг устаси, илм-фанни эгаллаган, унинг турли соҳалари борасида фикр юрита оладиган, сўзга чечан, зеҳнли, фаҳм- фаросатли, ҳимматли, кўзи тўқ, очиқ қўл, сахий, тадбирли, зукко, ҳушёр, жиддий, қаноатли, жасур, соғлом, самимий, садоқатли, ўз сўзининг устидан чиқадиган, андишали, шеър бахсида иштирок этиб, ўзи ҳам шеър тўқий оладиган, турли тилларни биладиган ва ёза оладиган, нард, шатранж, човгон ўйинларида ўйнай оладиган, мерганлик каби хислатларга эга бўлиши кераклигини таъкидлайди. Шунингдек, ҳар бир инсоннинг камолга етишида тўсқинлик қиладиган ёмон иллатлар, нуқсон ва камчиликлардан биринчи навбатда эл-юрт хизматида бўлган амалдорлар ҳам холи бўлиши лозимлиги уқтирилади: маишат, ишратпарастликка берилиш, кек, гина, адоват, низо, хусумат, фисқи-фасод, маиший бузуқлик, майпарастлик, кайфу сафога берилиш, мутакаббирлик, хиёнат, давлат кетидан қувиш, манфаатпарастлик, худбинлик, бошқаларнинг ҳақ-ҳуқуқларини топташ, таъмагирлик, ҳақорат кабилар шундай иллатлардирки, бунинг натижаси давлатнинг ривожига путур етказиб, жамиятни маънавий қашшоқликкка олиб боради, деб бундай ёмон иллатлардан тийилишни маслаҳат беради. Масалан: (Агар) дунё беглари ичимликка (маишатга) берилса, Эл ва халқнинг дардлари (қисмати) аччиқ бўлади. Жаҳонгир киши айш-ишратга маҳлиё бўлса, Элини бузади (хароб қилади), ўзи (эса) тиламчи Бўлиб қолади 1 Юсуф Хос Ҳожиб такаббурлик, мағрурланиш, кеккайишга камтарлик, хушсуханлик, хушфеълликни қарши қўяди. Шунингдек, амалдорларга хоҳ катта, хоҳ кичик бўлсин, баланд ҳимматлилик, мурувватли бўлиш, самимийлик, хос фазилат эканлигини алоҳида таъкидлайди. Инсоннинг 1

ҳақиқий бойлиги унинг кўз ва кўнгил тўқлиги деб баҳо беради. Зеро, очкўзлик, таъмагирлик инсонда порахўрлик каби ёмон иллатнинг томир отишига олиб келади, дейди. Юсуф Хос Ҳожиб оилавий-маиший турмуш икир-чикирларига ҳам катта эътибор беради. У кишиларни ўйлаб оила қуришдан бошлаб, фарзанд тарбия этиш, оиланинг моддий таъминотини юритишгача бўлган энг эзгу зарурий вазифаларни бирма-бир баён этади. Шунингдек, йигитлик ва кексалик фасллари ҳақида ҳам фикр юритиб, йигитликни эҳтиёт қилиш, йигитлик даврида қариликнинг ғамини ейиш, бу тўғрида қайғуриш каби зарурий нарсалар ҳақида тавсиялар беради. Шунингдек, олим инсоннинг турли маросимлар, йиғинлар, учрашувлар, зиёфатларда ўзини тутиши, хулқ-одоб қоидаларига риоя этиши ҳақида ҳам фикр юритиб, инсоннинг меҳмон ва мезбоннавозлик қоидалари, шартлари, тартиб-интизомлари ҳақида ҳам муҳим ўгитларни ҳам беради. Масалан, “Қутадғу билиг”даги элчилар (дипломатлар) ҳузурида, шоҳлар саройида, тўй ва азаларда қилинадиган меҳмондорчиликларда киши ўзини қандай тутиши, ҳатти-ҳаракати, одоби масалалари ҳозирги даврда ҳам ўта долзарбдир. Юсуф Хос Ҳожиб “Қутадғу билиг” асарини ёзишда Шарқда кенг ёйилган ўгит-насиҳат жанрига таяниб иш кўрса ҳам мулоҳазаларни баён этишда уларга одамларни тўлиқ иқрор қилиш муайян ишонч ҳосил қилиш учун ҳаётий далилларга кўпроқ мурожаат этади. Масалан, инсонга яхшилик билан ёмонлик қилишнинг оқибатларини қуйидагича баён этади: Ўзинг эзгу бўлсанг, отинг мақтовга лойиқдир, Агар ёмон бўлсанг, таҳқирга маҳкумсан, эй латиф. Тубан Заҳҳок не туфайли таҳқирга лойиқ бўлди, Бахтли фаридун қандай қилиб мадҳга сазовор бўлди. Бири эзгу эди, уни мадҳ қилдилар, Бири ёмон эди, уни сўкдилар. Демак, эзгулик ва эссизлик бу ўринда қиёс этилади.

Шундай қиёсни биз яхшилик билан ёмонлик, рост билан ёлғончилик, ёруғлик билан зиё, самимийлик билан қувлик, камтарлик билан такаббурлик, билимлилик билан жоҳиллик, сахийлик билан бахиллик ва бошқа жуда кўп ахлоқий хислатларни таққослаганда ҳам кўрамизки, бу услуб ҳам маълум у ёки бу мақсадни амалга оширишда муҳим аҳамиятга эга. Юсуф Хос Ҳожибнинг ўзи кишиларга муносабатда ўртамиёна йўл тутишни тавсия этади. Шунда дўст душманга айланмайди, эзгу ишлар амалга оша боради, деб таълим беради. “Қутадғу билиг”да яна жумбоқларни ечиш усулларидан ҳам фойдаланилган. Бу услуб ўқувчини асарга қизиқтиради, уни ўқимишли қилади. Ҳозирги даврда бу муаммоли таълим деб юритилади. Аммо тарбия ва таълим меросимизда жумбоқ-муаммоли таълим ўзига хос хусусиятга эга. Масалан, асардаги кунтуғмиш (Элиг) билан Ойтўлди мунозарасини олайлик. Бу мунозарада олим қуйидаги фикрни илгари суради: Элиг Ойтўлдига ўрин берганда ўтирмагани, “хон ёнида менга ўрин йўқ”, -деган эди. Ерга копток қўйгани ва унга ўтиргани билан Ойтўлди -давлат копток каби барқарор эмас, бир жойда турмайди, дегани. Элиг боққанда кўзини юмиб олгани-давлат ҳам кўр киши каби бўлади, кимга илашса, унга қаттиқ ёпишиб олади, деган эди. Юзини яширгани эса, барча қилмишларим - яъни давлат жафо, унга ишонма, дегани, деб киши давлат ва бахтга қувониб кетмаслиги, улардан қувониб, ортиқча ғурурланиб кетмай, аксинча, ўзини эҳтиёт қилиши, йиғилган нарсаларни меъёрида сарфлаши, бехуд бўлиб, ичкиликка берилмаслиги, нарсаларни совурмаслиги керак деб кўрсатади. Хулоса қилиб айтганда, Юсуф Хос Ҳожибнинг мазкур асари инсонни ҳар томонлама камолга етказишда йирик таълимий-ахлоқий асардир. Шунинг учун ҳам бу асар ўзининг илмий, маърифий, тарбиявий аҳамиятини шу пайтгача сақлаб келмоқда. 1. Унсурул Маолий Кайковус «Қобуснома»

Кайковус 412 ҳижрий йилда (милодий 1021—1022) туғилган. Унинг авлодлари гилон қабиласидан бўлиб, Табаристонда (ҳозирда каспий денгизининг жанубидаги ҳудуд) яшаганлар. Аммо биз Кайковус ҳақида батафсил маълумотларга эга эмасмиз. Кайковус ўз ҳаёти давомида кўрган-билганлари асосида ўзининг буюк «Қобуснома» асарини яратäè. китобни у ўғли Гилоншоҳга бағишлаган. Бу пайтда Кайковус тахминан олтмиш ёшларда эди. «Қобуснома» Шарқда, хусусан Эроннинг ўзида ҳам сақланиб келаётган анъанага кўра панд-насиҳат тарзида ёзилган бўлиб, мана бир неча асрлардан бери халқларни, жумладан ёшларни ҳаётга, амалий фаолиятга тайёрлашда, уларни ҳар томонлама етук инсон қилиб тарбиялашда муҳим қўлланма бўлиб келмоқда. Лекин асарнинг «Қобуснома» деб аталишининг сабаби, унинг умуман Қобусга алоқаси ҳақида эслатилмайди. китоб Эронда саккиз марта нашр этилади. Буларнинг энг мукаммали машҳур оли Ризо кулихон Ҳидоят томонидан 1890—1891 йилларда чоп этилган нашри ҳисобланади. Асар кейинчалик Бомбейда, Исфахонда Фатхулла ибн Амулла Вали Урдуни Бахтиёрий томонидан чоп этилди. Бундан ташқари, «Қобуснома» кўплаб Шарқ ва Ғарб тилларига ўгирилиб, нашр этилган. Жумладан, 1432 йилда Мержомак Аҳмад ибн Илёс томонидан, 1705 йилда Ҳасан поша Назмизода Муртоза томонидан, 1881 йилда козон татарлари тилида каюм Носирий томонидан, 1860 йилда Муҳаммад Ризо Огаҳий томонидан ўзбек тилига, Ғарб тилларидан — немис, француз, инглиз тилларига таржима қилиниб, чоп этилди. Энди бир-икки оғиз сўз Шамсул-маолий Қобус ҳақида. Шамсул- маолий Қобус ўз даврининг фозил кишиларидан бўлган. У кенг билим эгаси бўлиш билан бирга шеърлар ҳам ёзган. Ҳукмдорлиги даврида ўз саройида замонасининг пешқадам олимлари ва шоирларини йиғиб, пойтахти Журжонни йирик маданий марказга айлантирган. Тарихий манбаларда Қобуснинг араб тилида ёзган, учта китобдан иборат машҳур «Номалар»и

бўлганлиги қайд этилади. Булар «камол ал-балаға» («Сухандонлик камолоти»), мақол ва ҳикматлар тўғрисидаги «Ал-форида фи-л амсал ва-л адаб» («Нодир номалар»), «Рисола фи-л ифтихор ва-л итоб» («Танбеҳ ва мақтов номалари»)дир. «Қобуснома» мураккаб йўлни босиб ўтди. Шўро мафкураси даврида асарнинг инсонни ақлий, ахлоқий тарбиялашдаги аҳамияти ҳоким синф ахлоқини тарғиб қилиш деб баҳоланди. Кайковуснинг Ватан ҳақидаги, касб- ҳунарни улуғловчи, билимларни эгаллаш ҳақидаги фикрлари, диний қарашлари сиёсий нуқтаи назардан қораланади. Асарнинг қиммати фақат унинг адабий-бадиий, тил хусусияти ва тарихий жиҳатларида деб таъкидланди. Аммо «Қобуснома» асарига давр ва шарт-шароитлар, сиёсий қарашлар таъсирида қай даражада соя ташланмасин, бу асар машҳур ҳинд асари «калила ва Димна», изом ул-Мулкнинг «Сиёсатнома», Носир Хисравнинг «Саодатнома», Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг», Маҳмуд кошғарийнинг «Девону луғатит турк», Саъдийнинг «Гулистон», Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибат ул-ҳақойиқ», Алишер Навоийнинг «Маҳбуб ул-қулуб», Воиз кошифийнинг «Ахлоқи муҳсиний», Давонийнинг «Ахлоқи Жалолий» каби ахлоқий-таълимий асарлари билан бир қаторда Шарқ педагогик фикр тараққиётида инсон камолотини шакллантиришда муҳим ўринни эгаллайди. Унда Шарқ пандномаларидаги анъанага биноан ва Х асрда пайдо бўлган ёшлар жамоаси жувонмардлик тарбияси ифодаланади. Муаллиф жувонмардлик ҳақида энг охирги бобда сўз юритади. У одамларнинг хислатларини уч хилга бўлади: бири ақл, бири ростлик ва яна бири жувонмардликдир. Жувонмардликни асосини Кайковус уч нарсада деб билади. Биринчиси, айтган сўзнинг устидан чиқиш, яъни ростлик; иккинчиси ростликка хилоф қилмаслик; учинчиси, хайр ишини илгари тутиш 1 . Инсондаги бошқа барча хислатлар шу уч нарсага боғлиқ, дейди Кайковус. Жувонмардлик (ёки иёрлик)нинг устунларини (рукнлари) 1

қуйидагиларда деб кўрсатади: жасурлик, мардлик, сабр-матонат, ваъдага вафо қилмоқ, пок дил ва пок забон бўлмоқ; асирларга зиён етказмаслик, бечора кишиларга мадад бериб, ёмонларнинг ёмонлиғини яхшилардан йироқ тутиш, ростгўйлик, яхшига ёмонлик қилмаслик, зиён-заҳматдан сақлаш, одамларга зиён-заҳмат етказмаслик. Жувонмард сипоҳийлар эса сабр-бардош билан иш тутиши, камтарлик ва меҳмондўстлик, саҳийлик, тўғрилик, ҳақшунослик, пок кийиниш, яхши қуролланиши зарурлигини қайд этади. Мазкур бобда яна жувонмардлик йўлини танлаган ёшларга уч нарсадан ўзини: кўзни ёмон назардан, қўлни ёмон ишдан, тилни ёмон сўздан сақлашни тавсия этади. Уч нарсани дўст ва душманга очиқ тут: уй эшигини, суфра бошини, ҳамённинг боғичини, дейди. Сўнг ҳамма вақт ростгўй бўлиш, хиёнат қилмаслик ҳам жувонмардликнинг кўринишларидан, деб билади. Шунингдек, Кайковус жувонмардликнинг камолот нуқтасини кўрсатувчи мезон деб ўз мол-мулкини ўзганикидан ажрата билиш, халқ мулкига таъма қилмаслик, бировнинг мол-мулкига хиёнат қилмаслик, халққа ёмонлик қилмаслик, қаноатли бўлиш кабиларда деб билади. Шунингдек, мазкур бобда Кайковус ақл ҳақида ҳам фикр билдириб, инсон қобилиятининг бир хил эмаслигини, инсон ақлининг туғма, яъни азалий ақл (табиий ақл) ва касбий ақл, яъни муктасиб (ўргатилган ақл) кабиларга бўлинишини баён этади. касбий ақлни дониш ҳам дерлар, дейди. Муктасиб ақлни ўрганиш мумкин, аммо азалий ақлни ўрганишга йўллайди. Кайковус ақл ҳикма (фалсафа) билан камол топади, деб кўрсатади. Муктасиб ақлнинг такомиллашиб боришини, табиий ақл ҳам муктасиб ақлсиз ривожланиши мумкин эмаслигини таъкидлайди ва фикрлари билан таълим- тарбиянинг аҳамиятига катта эътибор бериб, инсоннинг камолга эришишида ақлий шакллантириш ғоясини илгари суради. Кайковуснинг ўзи таъкидлаганидек, бутун бир аср ана шу охирги бобида таъриф берган жувонмардлар тарбиясига бағишланган. Кайковус унда «... барча фикр ва тушунчаларимнинг сенинг учун китобга ёздим ва ҳар

бир илм, ҳам ҳунар ва ҳар пешаким билур эдим, ҳаммасини қирқ тўрт бобда баён этдим» 1 , дейиш билан ҳар бир ёшнинг ақлий, ахлоқий, жисмоний тарбиясига оид турмуш тажрибаси билан боғлаган ҳолда камолга етказиш йўллари ва усулларини баён этган. китобда жувонмардлар эгаллаши зарур бўлган қуйидаги йўналишларда таълим-тарбия бериш назарда тутилган: 1. Кайковус билим олиш ҳақида. 2. Ҳунар ва турли касб эгалари ҳақида. 3. Турмуш ва хулқ-одоб қоидалари ҳақида. 4. Жисмоний етуклик ҳақида. Чунки ҳар бир жувонмард учун тан, жон, ҳавос ва маоний, яъни ҳам сипоҳийлик, ҳам маърифат, ҳам донишмандликка эга бўлиш зарур бўлиб, бу хислатлар ана шу юқоридаги тўрт йўналишда зикр этилган. Кайковус илмни учга бўлади: бирор касб-ҳунарга боғлиқ бўлган илм; илм билан боғлиқ касб- ҳунар ҳамда хайр ва далолатга тааллуқли одат. Биринчисига, яъни бирор касб билан боғлиқ илмларга табиблик, мунажжимлик, муҳандислик, ер ўлчаш, шоирлик ва бошқалар киритилади. Илмга тааллуқли касблар мусиқа асбоблари устаси, ҳайвонларни даволовчи, бинокорлик ва бошқалар бўлиб, ҳар қандай уста бўлса ҳам бу борадаги илмни билмаса, ҳеч иш қила олмаслиги таъкидланади. Шунингдек, илм олиш йўлига кирган толибларга ҳам йўлланмалар беради: Ҳамма вақт парҳезли ва қаноатбахш бўлиш, бекорчиликдан ўзини тийиш, доимо шод-хуррам ва ҳаракатчан бўлиш, китоб ўқишга берилиш, илм йўлида қайғу-ҳасратга берилмаслик, илмни ёдда сақлаш учун такрорлаб бориш, ёд олиш, илмда ҳақиқат учун курашиш, тақлид қилмаслик, доимо ўз ёнида китоб ва бошқа ўқув қуролларини сақлаш, оз сўзлаб, кўп тинглаш ҳақида фикр билдиради. Илм йўлида мунозарадан чеикнмаслик, лекин уни жанжалга айлантирмаслик, исбот ва далиллар билан ўз фикрини баён қилиш зарурлигини таъкидлайди. Яна у олимнинг айтгани билан қилган иши бир 1

бўлиши кераклиги, илмни чуқур ўрганиш, ҳар бир касб, соҳанинг билимдони бўлишда доимо камтар, оқил, халқпарвар, ҳар бир нарсани олдиндан кўра биладиган бўлиш кераклигини ҳам кўрсатиб ўтади. Зеро, илмни фақат китобдан ўрганиш билан чекланиб қолмай, ақл, тафаккур билан ҳукм чиқариш зарурлигини ҳам таъкидлайди. Ана шу талаблар асосида у тижорат илми, тиб илми, нужум (юлдузлар) илми, ҳандаса (геометрия) илми борасида ўз қарашларини тарбиялашда уларга илму одоб ўргатишлари зарурлиги ҳам таъкидланади. Кайковус билим ва ақлнинг аҳамиятини улуғлар экан, уни мол- дунёдан ҳам юқори қўяди: «Агар молсизликдан қашшоқ бўлсанг, ақлдан бой бўлмоққа саъй кўргузгилки, мол била бой бўлғандан, ақл била бой бўлғон яхшироқдур, нединким ақл била мол жам этса бўлар, аммо мол била ақл ўрганиб бўлмас. Билғил, ақл бир молдурки, уни ўғри ололмас, у ўтда ёнмас, сувга оқмас» 1 — деб таърифлар экан, инсон адаби ҳам ақлнинг белгиси, («ал- адаб-суратил ақл») дея хулоса чиқаради. Кайковус жамият тараққиётида илм билан бирга касб-ҳунарнинг ҳам зарурлигини таъкидлайди: «Агар киши ҳар қанча олий насаб ва асл бўлса-ю, аммо ҳунари бўлмаса, у ҳалойиқнинг иззат ва ҳурматидан ноумид бўлур. Улуғлик ақл ва билим биладур, насл-насаб била эмас. Отни сенга ота ва онанг қўймишлар, сен унга ғурра бўлмағил ... Аммо сен ҳунар била бир номга эга бўлғил» 1 . Шунинг учун ҳам асарда турли касб эгалари улуғланади. касб-ҳунар ўрганишни билим олиш билан қўшиб олиб боришни тавсия этади. Фанни амалиёт билан узвий алоқада қарайди. Кайковуснинг бу қарашлари ўша даврнинг илғор қарашларидан саналади. Асарда мунажжимлик, ер ўлчаш, мусиқа, тиббиёт соҳасидаги касб эгаларининг фаолияти илмий нуқтаи назардан ёритилади. Айниқса, тиббиёт илмига оид қарашлари Кайковуснинг зукко, донишманд, ҳар томонлама етук билимга эга киши бўлганлигидан далолат беради. Айниқса, унинг турли касб-ҳунар вакиллари ҳақидаги фикрлари 1 1

амалиётга татбиқ этишда ўта муҳимлиги билан диққатга сазовор. Масалан, «Дабирлик ва котиблик зикрида» бобида ёзма нутқни яхши эгаллаш, чиройли ёзиш ва машқ қилишни маслаҳат беради. У хат ёзишда сажъга риоя этиш, ҳар бир сўзни ёқимли, тушунарли, қисқа ёзиш, зукко ва сезгир бўлишни таъкидлайди. Хаттотликнинг улуғ ҳунар эканлиги, аммо бу ҳунарда ҳеч қачон сохталик, пасткашлик қилмасликни, сир сақлашни тавсия этади ва бу борада ибратли ҳикоятлар келтиради. Касб-ҳунарга оид унинг «Деҳқончилик ва бозор пешалари баёни зикрида» боби ҳам диққатга сазовор. Тадқиқотчилар шу вақтгача Кайковусни фақат юқори табақа вакиллари манфаатини кўзлаган тарбияшунос сифатида бирёқлама талқин этдилар. Аслини олганда Кайковус юқори табақа вакилларини ҳам илм, ҳунар эгаллашга, меҳнат қилишга ундаган. Хусусан, «Деҳқончилик ва бозор пешалари баёни зикрида» бобида ҳам у, аввало, деҳқончилик илмини эгаллаш, мазкур ишда ерни тарбия қилиш, тезкор ва ғайратли бўлишни таъкидлайди. Бошқа ҳунарларни эгаллашда ҳам ростгўй бўлиш, хиёнат қилмаслик, муҳтожларга ёрдам қилиш каби хислатларга эга бўлишга ундайди. Айниқса, унинг бозор билан боғлиқ касб-ҳунар кишиларига берган ўгитлари қизиқарли. Масалан, у: «Бозор халқи била бозори бўлғил. Тош ва тарозини рост қилғил. Ўз ақчанг ҳақида икки дил ва икки ҳамён бўлмағил. Шерикларингга хиёнат қилмағил, ҳар пешаким қилсанг, унга ҳийла қилмағил ва ҳамиша ҳамма ишингни бирдек қилғил. Агар молдор бўлсанг, муҳтожга қарз бермоқни ғанимат билғил», — деб тўғри таъкидлайди. Бу пандлар ҳам ҳукмдорга, ҳам оддий фуқарога баб-баравар зарур бўлиб ҳисобланади. Бу билан Кайковус ёшларда меҳнатсеварликни, меҳнаткаш инсонга ҳурмат туйғусини тарбиялайди, жисмоний меҳнат билан ҳам ақлий меҳнат каби шуғулланиш лозимлигини баён этади. Кайковуснинг «Қобуснома» асарида ёшлар тарбиясида — жувонмардлик талабларидан энг муҳими — ахлоқ тарбияси деб кўрсатилади. У ёшларда инсонга нисбатан инсоний муносабатда бўлиш, адолатлилик,

самийлик, сахийлик каби хислатларни таркиб топтиришни истайди ва асарнинг бошидан охиригача ана шу эзгу мақсадни амалга оширишга ҳаракат қилади. кўриниб турибдики, Кайковус қарашларида инсон тарбияси омили муҳим ўрин тутади. У ахлоқлиликнинг биринчи белгиси, сухандонлик деб билади. У (сухангўйлик) нотиқликда рост сўзлаш кераклигини таъкидлайди. У сўзларни тўрт хилга бўлгани каби одамларни ҳам тўрт хилга бўлади. Биринчи хил кишилар кўп нарсани билади ва яна билгиси келаверади. Булар олимлар бўлиб, уларга бўйсуниш керак, дейди. Иккинчиси, билмаган нарсасини билишга ҳаракат қилади, улар қобил кишилар бўлиб, бундай кишиларга ўргатиш керак. Учинчиси, билганини ҳам билмайди, уйқуда яшагандек, уларни «уйғотиш» керак. Тўртинчиси, билмайди ва билмаганини тан олмайди. Булар жоҳил кишилар бўлиб, улардан қочиш керак, дейди. Сўзларнинг эса биринчи хили билинмайди ва айтилмайди; иккинчиси айтиладиган ва биладиган; учинчиси ҳам билинади, ҳам билишга зарурати йўқ, аммо айтса бўлади. Тўртинчиси, билинадиган ва айтиладиган. Энг яхшиси, тўртинчиси, яъни билинадиган ва айтиладигани дейди. Сўзлаганда андишалик бўлиш, совуқ сўзлик бўлмаслик, кам гапириш, камтарлик, мақтанмаслик, бировнинг сўзини диққат билан эшитиш одобларини таъкидлайди. Унинг ахлоқий ўгитлари китобда ота-она ҳаққини билиш билан бошланади. Унда Кайковус «куръон» ва «Ҳадислар»даги талаблардан келиб чиққан ҳолда ўзининг нуқтаи назарини баён қилади: «Ўз фарзандинг сенинг ҳақингда қандай бўлишини тиласанг, сен ҳам ота-онанг ҳақида шундай бўлғил, нединким сен ота-онанг ҳақида нима иш қилсанг, фарзандинг ҳам сенинг ҳақингда шундоқ иш қилур, чунки одам мевага, ота-она дарахтга ўхшайдир» 1 . Кайковус оилада отанинг вазифаси ва бурчига алоҳида аҳамият беради. Фарзанд туғилганда аввало унга яхши от қўйиш, ундан сўнг ақлли ва 1

меҳрибон мураббийга топшириш, ўқитиш, улғая бошлаганда касб ва ҳунар ўргатиш, ҳарбий иш билан таништириш, сўнг сувда сузишни ўргатиш керак, дейди. Кайковус отанинг бурчи яна ўз фарзандларига нисбатан қаттиққўл бўлишини талаб этади. Лекин болаларни жазолашни отанинг ўзи эмас, мураббий томонидан бажарилишини истайди. Чунки отанинг ўз қўли билан фарзандини жазолаши унда адоват ҳиссини пайдо қилади, дейди. Лекин отадан фарзанд ҳайиқиб турсин, агар у ҳайиқмаса, ота-онани хор қилади, дейди. Кайковус ота-онанинг яна бир муҳим вазифаси фарзанд балоғатга етгач, ўғил бўлса уйлантириб, қиз бўлса узатиб, ўз бурчини адо этиши керак, деб кўрсатади. Айниқса қиз бола тарбиясига эътибор бериш, унга ғамхўрлик қилиш кераклигини алоҳида қайд этади: «Агар қизинг бўлса, уни мастура дояларга топширғил, токи яхши парвариш қилғайлар ва каттароқ бўлғандин сўнг муаллимга топширғил ... Балоғатга етгандан сўнг ҳаракат қилиб эрга берғил, унга шафқат ва марҳамат кўргузғил, нединким қиз отанинг асири бўлур» 2 . Кайковуснинг ҳаётида хулқ-одоб қоидаларига қандай риоя этиш ҳақидаги, ёшларни адолатпарвар, инсонпарвар, саховатли, қаноатли, мурувватли бўлиши ҳақидаги қарашлари, айниқса диққатга сазовор. Улар яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги қарама-қаршилик асосида баён этилган: «Эй фарзанд, яхшилик қил ва қилғон яхшиликдан ҳаргиз пушаймон бўлмағил. Бир кишига бир яхшилик қилсанг, кўргилки, яхшилик қилғон вақтда у кишига нақадар роҳат етғон бўлса, сенинг кўнглингга ҳам ундан зиёдроқ шодлик ва хуррамлик етишур. Агар кишига ёмонлик қилсанг, унга нақадар ранж етса, сенинг кўнглингга ҳам ул миқдор танглик етишур. Демак, бу жаҳонда яхшилик ва ёмонлик мукофоти, албатта, етгусидур» 3 . Кайковуснинг кундалик турмушдаги хулқ-одоб қоидаларига оид фикрлари асарнинг «Мажоз (ҳазил-мазаҳ) қилмоқ, шатранж (шахмат), нард ўйнамоқ зикрида», «Шикорга (овга) чиқмоқ зикрида», «Чавгон ўйнамоқ 2 3

зикрида», шунингдек, овқатланиш, дам олиш, ҳаммомга бориш, меҳмондорчилик, шароб ичишга бағишланган бобларида баён қилинган бўлиб, ҳозирги пайтда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Бундай хулқ-одоб қоидалари инсон камолотини кўрсатувчи севги ва муҳаббат, дўст танлаш ва душмандан сақланиш масалаларида айниқса, намоён бўлади. «Ишқ ва унинг одатлари зикрида» бобида Кайковус ишқда янглишмасликни, латиф таъб бўлишни манзур кўради. «Эй фарзанд, то кишининг таъби латиф бўлмағунча ошиқ бўлмағусидир, нединким ишқ бешак таъби латифликдин пайдо бўлур. Ҳар нарсаки, таъби латифликдан пайдо бўлса, у бешак латиф бўлур. Шул важданким, латиф таъбдин латифлик туғилур ...» «Ғализ таъб ва ялқов киши ҳеч вақт ошиқ бўлмас», — деб ҳақиқий ошиққа хос ҳис-туйғуларни ифодалайди. У ошиқликда эҳтиёт бўлишга ундайди. «Ўзингни сақлағил ва ошиқликдан парҳез қил,» — дейди. У ишқ дардига мубтало бўлиш жараёнини шундай таърифлайди: «... аввал бир зебо суратни кўргусидур, ундир сўнг кўнгулга писанд (маъқул) тушгусидир. кўнгулга писанд тушғондин сўнг таъб унга мойил бўлур, кўнгил унинг суратини тақозо қилур», — деб биринчи кўрганда «Уни (маъшуқани) яна бир кўрмоқ таъбирида» бўлади, иккинчи марта «кўнглинг ҳавоси ғолиб» бўлади, учинчи марта кўрганда «ихтиёрни қўлингдан берурсан», — дейди. Шунинг учун ҳам ошиқ ўзини қўлга олиши кераклиги, «ақлни кўнгулга муаккал (вакил этилган)» қилиб, ўзга нарсалар билан машғул бўлса, ишқ дардидан аста-секин халос бўлиши мумкинлигини уқтиради. У айниқса, кексаларнинг ҳамда пошоҳ-ҳукмдорларнинг кексалик даврида ошиқликдан ўзини тийиш зарурлигини алоҳида таъкидлайди. Демак, Кайковус севгини инсоний туйғу сифатида таърифласа ҳам ундан ўзини тийиш йўлларини баён этади, лекин ҳар бир ёш бошига ишқ савдоси тушганда ҳар қандай насиҳатга итоат эта олмаслигини ҳам қайд этиб, шуни кўрсатади: «Бас, агар ошиқ бўлсанг шундоқ кишига бўлгилки, ул маъшуқликка лойиқ бўлсин, Батлимус ва Афлотундек киши бўлмаса ва Яъқубнинг ўғли

Юсуфдек сабоҳати (ҳусни) бўлмаса ҳам, бир оз малоҳати бўлсун... Аммо бир жойга меҳмон бўлсанг, маъшуқангни ўзингга ҳамроқ қилиб олиб бормоғил. Агар олиб борсанг, бегоналар қошида унинг била машғул áўëìàғèë âà êўíãлèíãíè óíãà áàíä қèëìàғèë, íåäèíêèì óíè ҳå÷ êèì òèëãà îëìàéäè âà ҳàììà óíè ўçèíãäåê êўðàäè äåá õàёë қèëìîғèë. Ñåíèíã êўçèíããà у ҳар қанча яхши кўринса ҳам ўзгаларнинг кўзиға шу миқдор ёмонроқ кўринур» 1 . Кайковус юксак ахлоқлиликнинг яна бир таркибий қисми дўстлик деб билади ва дўст тутмоқ одоби ҳақида фикр баён этар экан, унинг асосий талабларини талқин этади. Кайковус, аввало, инсон дўстсиз бўлгандан кўра, биродарсиз бўлгани дурустдир, дейди. кишининг дўсти қанча кўп бўлса, айби шунча сир тутилади ва фазилати кўпаяди. Кайковус қийинчиликларда ҳамдард, таянч бўладиган, садоқатли, таъмагир, ҳасадчи бўлмаган, ақлли, илмли, мурувватли кишиларни дўст тутиш мумкин, деб таъкидлайди. Шунингдек, дўст билан душманни ажрата билиш, душман олдида ўзини ожиз кўрсатмаслик, кучли душман ва хиёнатчи, чақимчи, сир очувчи дўстдан сақланишни маслаҳат беради. У қуйидаги хислатларни ҳар бир киши ўзида таркиб топтиришни таъкидлайди. Булар: ўзидан зўр киши билан урушмаслик, ҳасадчи киши билан бирга жамоат ўртасида ўтирмаслик, нодон билан мунозара қилмаслик; риёкор, иккиюзламачи киши билан дўст бўлмаслик; ёлғончи киши билан муомала қилмаслик; бахил билан суҳбатда бўлмаслик; душман киши билан шароб ичмаслик; хотинлар билан бир ерда кўп ўтирмаслик; кишиларга сир айтмаслик; бирор киши айбингни айтса, шу айбни йўқотишга ҳаракати килиш, бирор кишини ортиқча мақташ ёки ортиқча ёмонламаслик, муҳтож бўлган одамни ҳожатини чиқариш, кечиримли бўлиш, кичикларга меҳрибон бўлиш; бир ишни икки кишига буюрмаслик, яъни шериклик иш қилмаслик каби ҳаётий тавсиялардир. Булардан кўриниб турибдики, Кайковус дўстликни инсоннинг камолотини кўрсатувчи ахлоқий хислатлардан бири сифатида талқин этган. 1

Кайковус «Қобуснома» асарида жисмоний тарбияга ҳам катта аҳамият берган. Зеро, Кайковус асарини мувонмардлар тарбиясига бағишлар экан, уларнинг энг аввало жисмонан соғлом бўлиб камолга етишини алоҳида таъкидлайди. Буни биз асардаги «Шикорга чиқмоқ зикрида», «Уруш қилмоқ зикрида», «Чавгон ўйнамоқ зикрида», Сипоҳсоларлик шартлари ва одатлари зикрида» ва бошқа бобларда кўрамиз. Кайковус, аввало ҳар бир тартибли, ақлли киши ўз вақтини тўғри тақсимлаши ва ундан тўғри фойдаланишини тавсия этади: «Ҳушманд (ақлли) кишилар ўзларининг ҳар бир ишларига аниқ вақтни тайин этибдурлар. Улар кеча ва кундузнинг йигирма тўрт соатини ўз ишларига тақсим қилибдурлар. Бир ишни яна бир ишдан фарқ этиб, унга вақт, ҳад (чегара) ва андоза (ўлчов) пайдо қилибдурлар, токи ишлар бир-бирига аралашмағай» 1 . Кайковус бир кеча-кундузни шундай тақсим этади: саккиз соати ибодатга, саккиз соати ишратга ва руҳни тозаламоққа ва саккиз соатни мана шу ўн олти соат давомида қийналғон аъзоларга ором бермакка тайин этмоқ керакдур, токи аъзо ҳаракат такаллуфидин осуда бўлсин 2 . Инсон саломатлигида тўғри ва оқилона овқатланиш ҳам катта аҳамиятга эга. Бунга Кайковус алоҳида боб ажратган. У бир кеча-кундуз икки маҳал — эрта тонг ва пешинда овқатланишни тавсия этади. кечки овқатни эса тавсия этмайди. У оҳиста, шошилмасдан, ҳамтовоқлари билан суҳбатда бўлиб, уларнинг луқмасга боқмасдан овқатланишни маъқул кўради. Кайковус инсон ўз танининг тоза, покиза бўлишига ҳам эътибор бериши керак, дейди. Унинг «Ҳаммомга бориш зикрида», «Ухламоқ ва осуда бўлмоқ зикрида», «Тамкин шарофатининг ва таом тартибининг баёни» каби бобларида ухламоқ, емоқ-ичмоқ, ҳаммомга бормоқ қоидалари асосида ёшларга жисмоний-ахлоқий тарбия асослари сингдирилган. Демак, Кайковуснинг «Қобуснома» асари XI асрда юзага келган йирик тарбиявий асардир. Бунда ўша даврга хос ҳар бир ёш эгаллаши зарур бўлган 1 2

ақлий, ахлоқий, жисмоний тарбия билан боғлиқ фаолият турлари: отда юриш, мерганлик, сувда сузиш, ҳарбий машқлар санъати, ифодали ўқиш, ҳаттотлик санъати, шеър ёза олиш, мусиқий билимга эга бўлиш, шатранж ва нард ўйинини билиш кабилар ҳам ўз ифодасини топган. Кайковуснинг катта хизмати шундаки, у ёшларни ҳаётга тайёрлашда уларни ҳар томонлама камолга етказишнинг назарий масалаларини амалий фаолиятга татбиқи нуқтаи назаридан ифодалаши билан ҳамма замонларда, ҳар қандай тузумда ҳам ўз қимматини йўқотмади ва амалий ҳаёт дастури сифатида ўз ўрнига эга бўлди.

Похожие

Шарк педагогик талимоти (Юсуф Хос Хожиб)

Шарқ педагогик таълимотида таълимий -ахлоқий қарашлар (Юсуф Хос Хожиб, Кайковус ва Ахмад Югнакийларнинг таълимий ахлокий карашлари)

Шарк уйгониш даврида таълим-тарбия тўгрисидаги фикрлар (IX-XII асрлар)

Аҳмад Югнакий Ҳибат ул-Ҳакойик

Меҳнат тарбияси. Иқтисодий тарбия