logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Педагогиka
  4. Шарк уйгониш даврида таълим-тарбия тўгрисидаги фикрлар (IX-XII асрлар)

Шарк уйгониш даврида таълим-тарбия тўгрисидаги фикрлар (IX-XII асрлар)

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB
Скачать
Шарк уйгониш даврида таълим-тарбия тўгрисидаги фикрлар ( IX - XII асрлар) Режа: 1. Шарқ Уйғониш даврининг ўзига хос хусусиятлари. 2. Ижтимоий-иқтисодий ҳаётдаги ўзгаришлар, илм-фан, маданиятнинг ривожланиши. 3. IX - XI асрларда яшаб ижод этган адиблар ижодида таълим- тарбия ва маърифатпарвар ғоялар. 4. Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Аҳмад Яссавий асарларининг ҳозирги кундаги аҳамияти. 5. Кайковуснинг «Қобуснома» асарида таълим-тарбия масалалари Таянч сўз ва иборалар: Уйғониш даври, илм-фан, маданият, юксалиш, ижтимоий ҳаёт, иқтисодий ҳаёт, феодал, таълим, тарбия, маърифатпарвар, ижод, адиб, мутафаккир, Марказий Осиё, Ўрта Осиё, Яқин Шарқ, Ўрта Шарқ, Ғарб, Ренессанс, Мовароуннаҳр, Хуросон 1. Шарқ Уйғониш даврининг ўзига хос хусусиятлари IX - XII асрлар давомида Мовароуннаҳр бутун мусулмон оламида илмий-маданий жиҳатдан энг ривож топган ўлка сифатида машҳур бўлиб, бу ерда қадимий анъаналар билан араб, форс, қисман ҳинд ҳамда қадимги Юнон илмий-маданий анъаналари қоришуви асосида исломий фалсафий ва табиий илмлар – асрономия, математика, тиббиёт, кимё, доришунослик, жўғрофия кабилар ривож топди. Бу ерда махсус ҳадисшунослик ва ислом фиқҳшунослик мактаблари шаклланиб, тарихшуносликда ҳам муҳим асарлар вужудга келди. Бу давр маънавиятининг муҳим томонларидан бири шундаки, олим, донишманд, шоирларнинг кўпчилиги қомусий билимларга эга бўлиб, илмлар бир-биридан ажралмас, узвий боғлиқ ҳолда мавжудлиги характерли эди. Шунинг учун ҳам Абу Наср Фаробий, Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, аз-Замахшарий, Исмоил Журжонийлар жуда кўп соҳзаларда ижод қилиб, ўчмас из қолдирдилар. Шу билан бирга математика, асрономия, тиббиёт, мантииқ, тилшунослик, тарих каби илмлар, маданият, маънавиятнинг ривожида ниҳоятда муҳим аҳамият касб этганики, ислом динининг назарий масалалари билан бирга ахлоқий томонлари ҳам кенг ривож топганини кўрамиз. IX - XII асрларда Марказий Осиёда тарқалган ва ривожланган тасаввуф таълимотлари, оқимлари ҳам жамият маънавий ҳаётининг ривожи учун хизмат этиб, унинг ўзига хослигини белгилашда муҳим аҳамият касб этди. Маълумки, Ғарб адабиётларида Европа мамлакатларида кескин маданий юксалишга олиб келган XV - XVI асрларни Ренессанс – Уйғониш даври номи билан юритадилар. Бироқ кўпчилик муаллифлар Шарқда шундай жараён бўлганлигидан кўз юмадилар. Ҳолбуки, IX - XII асрларда Марказий сиёда Европадан бир неча асрлар илгари маданий юксалиш юз берганини ҳеч ким инкор эта олмайди. У Европадагидек янги сиёсий-иқтисодий жараён, яъни буржуа муносабатларининг вужудга келиши билан боғлиқ бўлмаса-да маданият тарихида ўлмас из қолдирди ва Европа Ренессансининг вужудга келишига катта таъсир кўрсатди. Шунинг учун биз IX - XII асрлардаги Марказий Осиё маданий юксалишини Уйғониш даври, аниқроғи илк Уйғониш даври деб аташга ҳам тўла асосимиз бор. Бу илк Уйғониш даври маданияти сиёсий-иқтисодий жиҳатдан Европа мамлакатларидан фарқли ўлароқ мустақиликка эришиш ва бу минтақада мустақил давлатларнинг вужудга келиш жараёни билан узвий боғлиқдир. Яқин ва Ўрта Шарқда, жумладан Эрон, Кавказ орт ива Ўрта Осиёда савдо алоқаларининг ривожланганлиги, ҳунармандчиликнинг тараққий этиши, иқтисодий ва маданий алоқаларнинг барчаси умумий ривожланишга таъсир этди. М.Хайруллаев таъкидлаганидек, «Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларидаги маданий юксалишга олиб келган сабаб феодал муносабатлар янги босқичи бўлди. Бу давр маданий тараққиётида араб ҳалифалигига бўйсўнган мамлакатларнинг хўжалик иқтисодий алоқаларнинг кучайиши ва бунинг оқибатида турли маданиятлар – Ҳинд, Ўрта Осиё, Эрон, Араб, Юнон, Рим маданиятларининг яқиндан ўзаро алоқАси ва бир-бирига таъсир жтиб бориши катта рол ўйнади» 1 . Бу даврда қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ер майдонлари кенгайтирилди, кўплаб суғориш иншоотлари тикланди ва янгилари қурилди, пахта, зиғир, каноп экилиб, улар толасидан мато тўқилган. Мовароуннаҳрда, хусусан, Ўрганч, Фарғна, Самарқанд ва Бухоро тўқимачилик маҳсулотлари, айниқса Самарқанд ва Бухоро шойиси дунёга машҳур бўлган. Қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилик саноат маҳсулотларининг ишлаб чиқарилиши 1 Хайруллаев М. Уй\ониш даври ва Шар= мутафаккири. Т.: «Ызбекистон», 1971, 43-бет. савдонинг ривожланишига йўл очди. Натижада Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларининг чет давлатлар: Испания, Хиндистон, Хитой, Византия билан савдо ишлари кўлами ортиб борди. Марказий Осиёда илк Уйғониш даври ҳақида сўз борганда, қуйидаги омилларни алоҳида кўрсатмоқ зарур: а) IX - XII асрларда араб халифалигидан қутилиб, ерли мустақил давлатларнинг вужудга келганлиги. б) ягона дин – Ислом туфайли катта ҳудуд – Яқин ва Ўрта Шарқдаги турли халқлар, мамлакатлар ўртасидаги алоқаларнинг ривож топиши, маданият, маънавиятда маълум умумийлик вужудга кела борганлиги; в) олдинги «Ипак йўли» аҳамиятининг ошуви, мамлакатлараро савдо- сотиқнинг, ҳунармандчиликнинг кўпайгани, шаҳарларнинг ривожи; г) жаҳон маданияти аввал эришган ютуқлар, хусусан, қадимги юнон, ҳинд, эрон маданияти, илм-фани ютуқлари инкор этилмай, аксинча, ворислик давом қилгани, ундан кенг фойдалангани. 2. Ижтимоий-иқтисодий ҳаётдаги ўзгаришлар, илм-фан, маданиятнинг ривожланиши Х асрдан бошлаб Мовароуннаҳр ва Хуросонда мустақил феодал давлатлар – Тохирийлар, Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Салжуқийлар, Хоразмшохлар давлатларининг пайдо бўлиши ҳам маданий ҳаётнинг янада равнақ топишига олиб келди. Бу даврда пул муомаласи ривожланди. Жамият сиёсий, ижтиоий, ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар, албатта маданий ҳаётга ҳам ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади. Сомнийлар давлати Марв, Бухоро, СамарқАнд ва Ўрганч ўша даврнинг маданий марказларидан саналарди. Бу даврда араб тили илмий ва алоқа тили эди. Мактабларда дарслар араб тилида олиб борилар эди. Расмий ҳужжатлар, шариат қоидалари араб тилида юритилар эди. Илмий асарлар ҳам араб тилида ёзилар эди. Х аср ўрталарига келиб, форс-тожик тилида ҳам иш юритила бошланди, аммо ёзиладиган ҳужжатлар, ишлар форс-тожик тилида бўлса ҳам, араб имлосида ёзилар эди. Ўша даврда Бухорода катта китоб бозори бўлган китоб дўконларида олим ва фозил кишилар учрашиб, илмий баҳс-мунозаралар ўтказганлар. Абу Али ибн Сино китоб дўконларининг бирида Фаробийнинг Арестотел «Метафизика»сига ёзган шарҳларини сотиб олганлигини таржимаи ҳолида ҳикоя қилади. Бухоро амири саройида эса йирик кутубхона мавжуд бўлган, бу кутубхонани ўша даврдаги Шероз кутубхонаси билан беллаша оладиган ягона кутубхона сифатида тан олганлар. Самонийлар даврида Рўдакий, Фирдавсий, ал-Хоразмий, ал-Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Синолар яшаб ижод этганлар. Х асрнинг иккинчи ярмида ташкил топган Қорахонийлар давлатида ҳам баъзи хонлар ўз саройларида кутубхоналар ташкил этдилар. Бу кутубхоналарда араб ва ҳатто Ғарбий Европа олимларининг асарлари ҳам мавжуд эди. Бу даврда туркий тил шаклланиб борди. Юсуф Хос Ҳожиб, Маҳмуд ҚОшғарий каби олимлар ўзларининг жаҳон аҳамиятига эга бўлган асарларини яратдилар. XI аср бошида Ғазнавийлар давлати, кейинро қ салж ўқ ийлар , Хоразмшохлар давлати ташкил топди. Ғазнавийлар даврида ҳам илмий, ижтимоий-фалсафий фикрлар ривожланди. Маҳмуд Ғазнавий ўз саройига жуда катта маданий бойликларни тўплайди, олимларни илмий ишга жалб этади. Жумладан, Абу Райҳон Беруний ҳам Маҳмуд саройида яшаб, машҳур «Ҳиндистон» асарини шу ерда яратган. XI асрда Хоразмда илм-фан айниқса тараққИй этади. Хоразм шоҳи Маъмун ўз саройига энг забардаст олимларни таклиф этади. У ташкил этган «Байтул ҳикма» - «Донишмандлик уйи»да қомусий олимлар – Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, тарихчи Мискавайх, риёзиётчи Абу Наср ибн Ироқ, файласуф Абу Салҳ ал-Масиҳий, табиб Абдулҳайр Ҳаммор каби олимлар илмий ижод билан шуғулланганлар, лекин тож тахт учун кураш натижасида буи лм даргоҳи ўз фаолиятини тўхтатади. Салжўқийлардан Алп Арслон Муҳаммад ҳокимиятни бошқарган даврда унинг вазири Низом ул-Мулк ўз даврининг машҳур сиёсий арбоби ва маърифатпарвар инсон сифатида довруқ қозонди. У Ғазнавийлар иш услубига бир оз ўзгартиришлар киритиб, ҳокимиятни бошқаришнинг ўз услубини ишлаб чиқади ва уни ўзининг «Сиёсатнома» асарида (1091-1092) баён этади. Низом ул-Мулкнинг маорифни ривожлантиришдаги хизматлари беқиёс. У 1067 йилда Бағдодда ўзининг шахсий жамғармасига ўша даврнинг энг машҳур ўқув юрти – «Низомийя» мадрасасини қурдиради. У олимлар, дин пешволари, сўфийларга катта эътибор бериб, уларга ҳомийлик қилади. Бу давр маданий юксалиши ҳақида гап борар экан, маънавиятга, Уйғониш даври маданиятига хос қуйидаги характерли томонларни қайд этиб ўтиш мумкин: - коинотнинг вужудга келиши, босқичлари, оламнинг тузилиши, мода ва руҳнинг хусусиятлари каби умумий илмий-фалсафий масалаларга қизиқиш, илм-фан маърифат, маънавиятга интилиш ижтимоий ривожланишнинг муҳим мезонига айланиши; - инсонни коинотни Яратувчининг энг олий маҳсули деб баҳолаш. Аввало илм, инсон аҳли тафаккурини улуғлаш, унга ишонч билдириш, тарғиб-ташвиқ этиш, уларни яратувчининг энг улуғ ва юксак ижоди деб баҳолаш, маърифат тарқатиш, жамият, жамоани яхшиликка элтиш инсоннинг муҳим вазифаси деб ьилиш; - ахлоқ, одоб, муомалани инсон тарбиясининг асосий мақсадларидан деб билиш. Инсоннинг адолат, юксалиш, маънавиятга интилишига йўл очиш, имкония яратиш. Ақлда, ахлоқда, маънавиятда етук бўлиш, комил инсонни яратиш, инсонпарварлик, ватанга, одамларга хизмат қилиш, инсонлар орасидаги дўстлик, ўзаро ёрдам, кўаклашувга чақириш бу давр маданиятининг етакчи жиҳатларидандир; - комил инсон ривожланган давлатчиликда шаклланади. Бундай давлатчилик эса ақл ва илмга, заро келишув, бирликка эга бўлиш натижасида амалга оширилади. Мустаҳкам давлатчилик турли илм-фан тармоқларининг ривожини таъминлайди; - мустаҳкам давлатчилик фозил жамоани вужудга келтира олади, бу давлат, жамоага раҳбарлик, ҳокимлик қилаётган шахснинг маънавиятли, илмли, ахлоқли бўлиши, жамоани яратиш, давлатчиликни мустаҳкамлаш бу давр ижтимоий таъминотининг муҳим хислатларидир. 3. IX - XI асрларда яшаб ижод этган адиблар ижодида таълим-тарбия ва маърифатпарвар ғоялар Шарқ Уйғониш даврида илм-фан ривожланиши уч йўналишда бўлди. Биринчи йўналиш – математика-тиббиёт йўналиши бўлиб, буларга математика, астрономия, кимё, геодезия, минералогия, тиббиёт, фармакология ва бошқа шуларга турдош фанлар киритилиб, Муҳаммад Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғонийлар математикага оид, Закариё ар-Розий кимё ва тиббиётга оид, ибн Сино, Журжоний тиббиёт ва фалсафа, Абу Райҳон Беруний тиббиётга оид йирик асарлар яратдилар. Иккинчи йўналиш – ижтимоий-фалсафий йўналиш бўлиб, бунда фалсафа, тарих, мантииқ, фиқҳ, руҳшунослик, нотиқлик ва бошқа фанлар бўлиб, бу соҳада Фаробий, ал-Киндий, ибн Сино, Заҳириддин Байҳақий, Муҳаммад Наршаҳий ва бошқалар фаолият кўрсатганлар. Биз юқорида зикр этган олимлар қомусий олимлар бўлиб, улар ўз соҳаларида иш олиб бориш билан бир қаторда бошқа бир қанча фанларга доир ҳам тадқиқотлар олиб борганлар. Учинчи йўналиш – таълимий-ахлоқий йўналиш бўлиб, бу соҳада қомусий олимлар ўз қарашларини ижтимоий-фалсафий ва илмий асарлари таркибида ёки ахлоқий асарларида баён этсалар, адиб ва тарбияшунос олимлар таълимий-дидактик асарларида ифодалаганлар. Маълумки, Шарқ Уйғониш даврида инсон муаммоси маънавият соҳасидаги асосий масала бўлган. Шунинг учун ҳам таълим-тарбия масалаларига катта эътибор берилган, яратилган асарларда Шарққа хос бўлган инсонинг ахлоқий-руҳий камолотини улуғлаш етакчи ўрин тутган. Ушбу йўналишлар бўйича бир қатор мутафаккир ва алломалар ижод қилганлигини қуйидаги чизмада кўришимиз мумкин: Инсонпарварлик ғоясини амалга оширишнинг асосий воситалари сифатида юксак ахлоқий одатлар, инсоний муносабатлар ва хислатларни таркиб топтиришга олиб келувчи таълим-тарбини амалга ошириш муҳим масала қилиб қўйилган. Зеро, инсонийлик ғоясида юксак ахлоқий хислатлар ифодаланганлиги учун ҳам Шарқ Уйғониш даври фалсафаси ва педаогикасида таълимий-ахлоқий йўналиш муҳим аҳамият касб этади. Ахлоқ масаласи файласуфларнинг, буюк мутафаккирларнинг, ҳам тарихчи-ю шоир ва адибларнинг ҳам бирдек диққат марказида бўлди. Таълимий-ахлоқий рисолалар пайдо бўлиб, ахлоқнинг ҳам назарий-ҳам амалий масалалари таҳлил этилди. «Фозил одамлар шаҳри», «Бахт-саодатга эришув ҳақида», «Ахлоқ ҳақида рисола», «Ишқ рисоласи», «Қутадғу билиг», «Ахлоқи Математика- тиббиёт йыналиши Таълимий- ахло=ий йыналиш Ижтимоий- фалсафий йыналиш Хорозмий, Ибн Сино, Фар\оний, Умар Щайём, Беруний, ар-Розий, Улу\бек, Али +ушчи, Жомий, +озизода Румий, Юсуф Табиб Форобий, Ибн Сино, Наршахийлар, Беруний, Навоий, Кошифий, Давоний, Али Яздий, Абдураззо= Самар=андий, Машхадий… Форобий, Ибн Сино, Беруний, юсуф Хос Хожиб, ал-Бухорий, Кайковус, Умар Замахшарий, /иёсиддин Жамшид, Бобур… Носирий», «Ахлоқи Жалолий», «Ахлоқи Муҳсиний», «Ҳибатул-ҳақойиқ», «Қобуснома», «Гулитон», «Бўстон», «Маҳбуб ул-қулуб» каби Фаробий, Ибн Сино, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Тусий, Давоний, Кошифий, айковус, Саъдий, Жомий, Алишер Навоийларнинг таълимий-ахлоқий асарлари инсон шахсини маънавий-ахлоқий шакллантириш муаммосини ҳал этишда соф педагогик асарлар сифатида муҳим аҳамиятга эга. Мазкур таълимий-ахлоқий асарларда инсоннинг маънавий камолга етиши юксак хулқ-одоб, илм-фанни эгаллаш асосидагина амалга ошиши мумкин, деган ғоя илгари сурилди. Илмий билимга асосланувчи метод шаклланди, натижада ақлий тарбия олимлар диққат марказида бўлди: Хоразмий, Фаробийлар бу методни асослаб беришган буюк мутафаккирлар эди. Булар билан бир қаторда ўша даврда яратилган барча таълимий-ахлоқий рисолаларда ҳам ақЛий тарбияда зеҳнни тарбиялаш, ақлий камолот йўллари, билимларни асл моҳиятини ёритишга ҳаракат қилдилар. Лекин, биз шу пайтгача таянган материалистик таълимотга асосан олимлар юксак ахлоқ ҳақидаги ғояларни исломнинг ахлоқий догматикасига қарши ишлаб чиқилган, ўз фикрини мантииқий, изчил асосли ифодалашга асосланган рационалистик таълимот ҳам ислом фалсафаси – каломнинг ҳиссий билишни ва ақлий билишдан иборат таълимотини – сеҳрли билиш ҳақидаги таълимотига қарши шаклланган, деб таълим бердилар. Аслини олганда эса, Шарқ Уйғониш даврининг таълимий-ахлоқий қарашларининг асоси Исломнинг умуминсоний ва ўзига хос ҳақ-ҳуқуқларига, талаб ва тамойилларига бориб тақалади. Зеро, барча мутафаккирларимизнинг таълим-тарбияга оид қарашларининг асоси ҳам Қуръон ва Ҳадис таълимотига асосланади. Чунки биз назарда тутаётган даврдан бошлаб савод ўргатиш Қуръон ва Ҳадисларни ўргатиш ва улардаги кўрсатмаларни ўзлаштириш билан бирга олиб борилган. Шунга кўра Қуръон ва Ҳадислардаги панд-насиҳатлар ҳам олимлар, ҳам адиблар ижодига таъсир этган. Ҳадислардаги умуминсоний фазилатларга алоҳида урғу берилган. Уларда илгари сурилган мусулмонларнинг муҳим хислатлари: ҳалоллик, поклик, саховат, ҳиммат, меҳр-оқибат, эҳсон, шарм- ҳаё, илм излаш, муомала қоидалари, ахлоқ мезонлари ва бошқалар ўз ифодасини топган ва Шарқ адабиётига, жумладан таълимий-ахлоқий асарларга таъсир этди. Ҳадислар таъсири Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асаридан бошланиб, Кайковуснинг «Қобуснома», Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибатул-ҳақойиқ», Саъдийнинг «Гулистон», Жомийнинг «Баҳористон», Алишер Навоийнинг «Маҳбуб ул-қулуб» ва бошқа асарлар негизида кўринади. Ҳам ғоя, ҳам мазмун, ҳам шакл бунинг далилидир. Масалан, Қуръонда ҳам, Ҳадисларда ҳам, таълимий-ахлоқий достонларда ҳам илм таърифи билан бирга хулқ-одоб қоидалари, турмуш одоби ёритилади. Мазкур таълимот мутафаккирларимиз ижодида илмий талқин этилади. Хусусан, ал-Фаробийнинг ижтимоий-фалсафий қарашларида илгари сурилган таълимий-ахлоқий фикрлари ҳам аввало Қуръон оятларининг илмий талқинидир. Чунки Фаробий илм йўли билан Аллоҳни таниган. Зеро, Қуръонда ҳам, Ҳадисда ҳам ҳақиқий илм толиби мусулсон ҳисобланиши таъкидланади. Мутафаккирларнинг ўз ишларида ўқитиш ва таълим-тарбияга эътибори натижасида, педагогика ва дидактика масалаларига орта борди. Аниқ фанларни ўқитишнинг услуби масалаларига АйниқСА эътибор кучайди. Педагогика соҳасида инсон ва уни камолга етиш билан боғлиқ муаммо асосий ўринни эгаллади. Мутафаккирлар таълим-тарбияга оид фикрларида инсон камолоти муаммосини бахт-саодатга эришиш учун широит яратиш, деган ғояни илгари суриш билан боғлаб талқин этдилар. «Фаробий, Низомий, Жомий, Навоий асарларида олий ахлоқ, маърифатга, маънавий эркинликка эришув бахт- саодат, деб талқин этилди ва бу бахт-саодат адолатли, зулмдан ҳоли, идеал етук жамоа ва идеал раҳбар ҳоким билан боғлиқ ҳолда тасаввур этилди. Етук жамоа ҳақидаги инсонларнинг барчасини бахт-саодатга эриштирувчи идеал тузум ҳақидаги утопия Шарқ Уйғониш даври ижтимоий-этник фикрни тараққиётининг энг катта ютуқларидан бири бўлди», - дейди фаробийшунос олим М.Хайруллаев. Шарқ Уйғониш даври таълимий-дидактик асарларида инсон шахсининг камол топиш йўллари, усуллари баён этилди. Ҳақиқий юксак ахлоқли инсон хислатлари ҳақида фикр юритилганда биринчи ўринда адолатпарварлик ғояси ётади. Масалан, адолатли ҳукмдор ҳақида сўз юритилар экан, агар ҳукмдор адолатли бўлса, унинг қўл остидаги фуқаролар ҳам бахт-саодатли ҳаёт кечиради, дейилади. Уйғониш даври педагогикасида касб-ҳунар ўрганиш илм ўрганиш билан баб-баравар талаб этилади. Ҳар бир ёш йигит, у қайси табақа фарзанди бўлмасин, касб-ҳунар ўрганиши зарурлиги алоҳида таъкидланди. Ҳар бир ҳунарманд меҳнат маданиятини, ўз касбига эътиқод ва ҳурматни таркиб топтириш, тежамкорликка риоя этиш, ўз ишини сифатли бажаришга йўлланган. Бундан ташқари, инсонни камолотга етказувчи ахлоқий хислатлар сифатида дўстлик, садоқат ва вафо, севги ва муҳаббат, ватанпарварлик, самимийлик, саховат, мурувват, эркинлик, иродалилик, жасурлик кабилар илгари сурилади. Салбий хислатлар сифатида рашк, риёкорлик, худбинлик, очкўзлик, ҳирс, сотқинлик кабилар қораланади. Хулоса қилиб айтганда, ислом динининг ёйилиши, марказлашган Араб халифалигида илм-фан тараққиёти, ижтимоий-иқтисодий юксалиш Мовароуннаҳр ва Хуросонда IX асрларга келиб маънавий кўтарилиши – «Шарқ Ренесанси» - Уйғониш даврини бошлаб берди. Бутун Шарқда бўлгани каби Мувароуннаҳрда ҳам илм-фан ва маърифат соҳасида ўз хизматлари билан дунёга машҳур бўлган файласуф ва мунажжим, математика, физика, тиббиёт, тарих, тил ва адабиёт, педагогика соҳасида илмий мероси билан ном қолдирган ал-Хоразмий, Абу Наср Фаробий, ал-Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино каби қомусий олимлар етишиб чиқди. Улар ўз илмий ишларида ахлоқ-одоб масалаларига ҳам катта эътибор бердилар. Буларда илгари сурилган ғоялар инсоннинг ҳам ақлий, ҳам ахлоқий жиҳатдан камол топишида педагогик фикр тараққиётида катта аҳамиятга эга бўлди. Шунингдек, Шарқ Уйғониш даврида соф педагогик асарлар яратиб, таълим ва тарбияда инсон етуклигининг хусусий ва умумий йўллари ҳақида ўлмас таълимоти билан ном қолдирган тарбияшунос олимлар ҳам майдонга келди. Демак, биз Шарқ Уйғониш таълим-тарбия муаммоларини таҳлил этар эканмиз, уни икки йўналишда - қомусий олимлар ижодий меросида таълим- тарбия муаммоси ва соф тълимий-ахлоқий асарларда комил инсонни тарбиялаш муаммоларининг ҳал этилиши орқали ифодаланганини кўрамиз. 4. Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Аҳмад Яссавий асарларининг ҳозирги кундаги аҳамияти Халқимизнинг таълим-тарбияга оид қарашлари, хулқ-атворга оид хислатлари XI асрда яшаб ижод этган улуғ олим, мутафаккир Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк» асарларида кенг баён этилган. Ушбу асарларда қадимги туркий халқлар тили таркибига кирган сўзларнинг арабча изоҳли таржимаси берилган. Бу китобни қадимий туркий тилнинг изоҳли луғати дейиш мумкин. «Девон»даги қўшиқларда табиат манзаралари, ов ва жанг тасвирлари, севги-муҳабат туйғулари, ўгит-насиҳатлар ўз ифодасини топган. Шеърларда илм олишнинг қадри, билимли, донишманд кишиларни ҳурмат қилиш, меҳмондўстлик, хушхулқлик, мардлик, жасурликни тарғиб этувчи, ўз манфаатини кўзлаган молпараст, бахил, очкўз, дўстига ва халқига хиёнат каби салбий томонларини қоралайдиган шеърлар кўп учрайди. Бундай шеърлар туркий халқлар қадим-қадимлардан бошлаб инсон шахсини шакллантиришда таълим-тарбияга катта эътибор берганлигини кўрсатади. Айниқса, панд-насиҳатларда асосий ўринни илм олишга ундаш, унинг фойдалари, илм аҳлини ҳурмат қилиш тўғрисидаги фикрлар эгаллайди. Ёшларни илмли кишиларга яқинлашиш, улардан ўгитлар олишни маслаҳат бералади. «Девону луғатит турк» асарида халқнинг таълим-тарбияга оид тажрибалари ифодаланган мақоллар ҳам мавжуд. Мақолларда ҳам қўшиқлардаги каби дўстлик ва ҳамкорлик, меҳнатга муҳаббат, илм олишга ва касб-ҳунар эгаллашга ундаш, ватанпарварлик ва қон-қариндошлик туйғуси тежамкорликнинг аҳамияти, исрофгарликнинг олдини олиш, адолат ва адолатсизлик, яхшилик ва ёмонликнинг оқибатлари, хулқ-одоб қоидалари, сиҳат-саломатликни сақлашга оид ўгитлар талқин этилади. Демак, кишиларни мукаммаллаштиришга хизмат қиладиган «Девону луғатит турк» асаридаги шеърий парчалар, мақоллар эзгуликни тарғиб қилган, инсоннинг камолга етишига катта таъсир этган. Ушбу жиҳатлари билан Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк» асари бугунги кунда ҳам ёшлар тарбиясида муҳим аҳамият касб этмоқда. Юсуф Хос Ҳожиб Ўрта Осиёнинг йирик шаҳарларидан бири Боласоғунда туғилган. Унинг ҳаёти ҳақида батафсил маълумот бизгача етиб келмаган. Лекин у ўзининг 1069-1070 йилларда ёзган «Қутадғу билиг» («Саодатга йўлловчи билим») асари билан бутун дунёга маълум бўлган мутафаккирдир. «Қутадғу билиг» таълим ва тарбия, маънавий камолотнинг йўл- йўриқларини, усулларини, чора-тадбирларини ўзида мужассамлаштирган, ахлоқ ва одобга оид дарсликдир. Ушбу асарда мутафаккир ўзининг ахлоқий- сиёсий ва педагогик фикрларини баён қилган. Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарида инсон камолоти масаласи марказий масала бўлиб ҳисобланади. Мазкур асарда инсоннинг жамият ва ҳаётда тутган ўрни, бурч ва вазифалари ҳаидаги муаммолар ўзига хос бир тарзда баён этилади. Мутафаккир китобнинг анъанавий бошланмасидан кейинроқ инсоннинг ҳақиқий бахти билимда эканини баён этади. Яна илм-заковатнинг аҳамияти ҳақида қатор бобларда ҳам фикр юритиш билан бирга унга алоҳида боблар ҳам бағишланган. Лекин олим фақат илм-маърифатнинг аҳамиятини кўрсатибгина қолмайди, у билим ва заковатнинг амалиётдаги ўрнини ҳам ёритади. Юсуф Хос Ҳожиб билимни буюк, ўқувни улуғ деб таърифлайди. Чунки заковатли инсон улуғ бўлади, билимли киши буюк бўлади, деб илмли кишиларни асл тоифадаги кишиларга қўшади. Олим эзгу ишларнинг барчаси илм туфайли амалга оширилиши мумкинлигини айтади. Ўша даврдаёқ олим «Билим ҳатто осмон сари йўл очур», деб башорат қилади. Юсуф Хос Ҳожиб олимларни ҳурмат этиш кераклигини таъкидлаб, илм аҳлини қадрласа, илмсизларни жоҳил кишилар деб билади. У билимлилик ва билимсизликнинг оқибатлари ҳақида ҳам фикр юритади. Инсон билимсиз, нодон, жоҳил бўлса, ярамас ишлар қилиши, аксинча, билимли, доно, зукко бўлса, эзгу ишларни рўёбга чиқаришини таърифлаш билан кишиларни тинмай илм олишга ундайди. Юсуф Хос Ҳожиб инсонни камолга етказишнинг яна бир ва энг муҳим томони уни ахлоқий камол топтириш, деб қарайди. Мутафаккир ўзининг ахлоқий қарашларини, яъни ижтимоий муносабатлар, жамиятнинг барча табақалари ўртасидаги ахлоқий муносабатларни амалиётга таянган ҳолда ёритади. Олим инсоннинг ҳақиқий камолга етишида ақлий ва ахлоқий томондангина эмас, балки жисмоний томондан ҳам соғлом бўлиши кераклигига катта эътибор беради. Юсуф Хос Ҳожиб инсоннинг камолга етишининг йўл-йўриқлари, усуллари, чора-тадбирларини юксак бадиий маҳорат билан ёритиб беради. Шунинг учун ҳам бу асар ўзининг илмий, маърифий, тарбиявий аҳамиятини шу пайтгача сақлаб келмоқда. Қорахонийлар ҳукмронлиги даврида таълимий-ахлоқий жиҳатдан энг юксак саналган асарлардан бири Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибатул-ҳақойиқ» («Ҳақиқатлар совғаси») асаридир. Мазкур асар мазмуни ҳам ўз даврининг ижтимоий, сиёсий, диний, ахлоқий, иқтисодий масалалари ташкил этиб, унда ўш даврдаги таълимий-ахлоқий асарларда бўлгани каби билимлилик, адолат, саховат, мурувват каби хислатлар улуғланади, етук инсонни тарбиялаш ғояси илгари сурилади. Асар ўн тўрт бобдан иборат. Достоннинг дастлабки 4 боби анъанага кўра муқаддима бўлиб, бешинчи бобдан асосий қисм бошланади. Бу бобларда, асосан билимнинг аҳамияти, жаҳолатнинг зарари, тил одоби, дунёнинг фонийлиги, саховат ва бахиллик, камтарлик ҳамда ахлоқийликнинг энг муҳим хусусиятлари тараннум этилади. Аҳмад Югнакий ўзининг инсонни камолга етказиш ҳақидаги қарашлари билан педагогик фикр тараққиётида ўз ўрнига эга. У инсон камолоти учун муҳим бўлган ақлий ва ахлоқий қоида ва талабларни ўзида мужассамлаштирган «Ҳибатул-ҳақойиқ» асарида комил инсонни шакллантиришнинг ўзига хос тизимини яратди. Бунда у инсонни камолга етказишнинг энг муҳим ва асосий мезонларидан бири – инсоннинг билимга эга бўлиши, яъни унга ақлий тарбия бериш деб билди. Сўнг маънавий- ахлоқий камолга етказувчи сўз одоби, инсондаги ҳалоллик, ростгўйлик, сахийлик, камтарлик, самимийлик, қаноат, чинакам дўст бўлишни энг муҳим инсоний хислатлар сифатида таърифлайди ва буларга қарама-қарши бўлган жаҳолат, бахиллик, очкўзлик, ёлғончилик, такаббурлик, золимлик, шошқалоқлик каби миллатларни қоралаб, уларнинг ёмон оқибатларини кўрсатади. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибатул- ҳақойиқ» асари халқни, Айниқса, ёшларни маънавий камолотга йўллайди, ижтимоий ҳаётдаги кишилар ўртасидаги зиддиятларни аҳиллик, саховат, яхшилик билан ҳал этиб, очкўзлик, бахиллик, жаҳолатни илм-маърифат билан бартараф этишни даъват этади. «Ҳибатул-ҳақойиқ» асаридаги маърифий-тарбиявий масалалар юксак бадиий маҳорат билан ифодаланганлиги учун ҳам бу асар неча асрлардан буён ҳам ўз аҳамиятини йўқотмай келмоқда. Хўжа Аҳмад Яссавий ҳаёти, вафот этган йиллари ҳақида турлича маълумотлар мавжуд. жумладан, мавлоно Хусомидин Сиғноқий «Хўжа Аҳмад Яссавий 130 йил умр кўрган», деб ёзади айрим маълумотларга қараганда, у зоти Шариф пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга эътиқод юзасидан 63 ёшга кирганда ер тубида, ғорда яшаб ҳаёт кечирганлар. Лекин у ерда неча йил яшаганлари Аниқ маълум эмас. Аммо ўзларининг ҳикматларида ёзилишича, 125 ёшга кирганлиги ҳақида маълумот берилган. Шу ёшда ҳам тетик бўлиб, ҳикмат мисраларини битган. Хўжа Аҳмад Яссавий тахминан 125-130 ёшлар орасида, яъни (1041 йилда туғилган) 1166(67) йилда Яссида оламдан ўтган. Улуғ бобомиз Жаҳонгир Амир Темур 1395-1397 йилларда унинг кичик қабри устига улуғвор бино қурдирган бўлиб, у ҳамон ўзининг салобати, кўркамлиги билан зиёратчиларни ўзига мафтун қилиб келмоқда. Шоирнинг Яссавий тахаллуси билан қолдирган адабий мероси асосан тўртликлардан иборат. Шунингдек, унинг адабий меросида айрим ғазал ва маснавийлар ҳам мавжуд. шоир ижодининг ғоявий йўналиши тасаввуфона бўлиб, кишиларни бу дунёда пок, ҳалол, беозор, етим-ғарибларга меҳр- шафқатли бўлиб яшашга даъват қилишдан иборат. Бу йўлда инсонлар ўзларини турли ножўя йўлларга бошловчи нафсни жиловлашга чақирадилар. Аҳмад Яссавий Юсуф Ҳамадонийга шогирд тўшади ва унинг таълимотини ривожлантириб «Яссавия» тариқатини яратади. «Яссавия» тариқатининг барча ақидалари Аҳмад Яссавийнинг асосий асари бўлмиш «Ҳикмат»да муфассал баён этилган. «Ҳикмат»да ўз қл кучи, пешона тер ива ҳалол меҳнати билан кун кечириш, Аллоҳ таоло висолига етишиш йўлида инсонни ботинан ва зоҳиран ҳар томонлама такомиллаштириш каби илғор умуминсоний қадриятлар ифода этилган. Мол-дунёга, бойликка ва давлат орттиришга муккасидан кетган, хасис ва очофат кишиларни Яссавий беаёв танқид қилади. 5. Кайковуснинг «Қобуснома» асарида таълим-тарбия масалалари XI асрнинг 82–83-йилларида арбий Эрон подшоҳининг набираси Кайковус ибн Искандар ўз ўғли Гилоншоҳга бағишлаб «Насиҳатнома»сини яратади ва ўша давр анъанасига кўра уни бобоси подшоҳ Шамсул-маолий Қобус шарафига «Қобуснома» деб атайди. «Қобуснома» 1860 йилда ўша даврда ҳали 16 ёшли шаҳзода бўлган Муҳаммад Раҳимхон Феруз (1844-1910) топшириғи билан буюк шоир ва мутафаккир Муҳаммад Ризо Огаҳий томонидан биринчи бўлиб ўзбек тилига таржима қилинган. «Қобуснома» панд-насиҳат тарзида ёзилган бўлиб, мана бир неча асрлардан бери халқларни, жумладан ёшларни маънавий ҳаётга тайёрлашда, уларни ҳар томонлама етук инсон қилиб тарбиялашда муҳим қўлланма бўлиб келмоқда. Кайковус одамларнинг хислатларини уч хилга бўлади: бири ақл, бири ростлик, яна бири жувонмардликдир. У билим ва ақлнинг аҳамиятини улуғлар экан, уни мол-дунёдан ҳам юқори қўяди. Асарда ёшлар тарбиясида – жувонмардлик талабларидан энг муҳими – ахлоқ тарбияси, деб кўрсатилади. У ёшларда инсонга нисбатан инсоний муносабатда бўлиш, адолатлилик, самимийлик, сахийлик каби хислатларни таркиб топтиришни истайди ва асарнинг бошидан охиригача ана шу эзгу мақсадини амалга оширишга ҳаракат қилади. Кўриниб турибдики, Кайковус қарашларида инсон тарбияси омили муҳим ўрин тутади. У ахлоқлиликнинг биринчи белгичи сухандонлик деб билади. У нотиқликда рост сўзлаш кераклигини таъкидлайди. Кайковуснинг ахлоқий угитлари китобда ота-она ҳаққини билиш билан бошланади. Унда Кайковус Қуръон ва Ҳадислардаги талаблардан келиб чиққан ҳолда ўзининг нуқтаи назарларини баён қилади: «Ўз фарзандинг сенинг ҳақингда қандай бўлишини тиласанг, сен ҳам ота-онанг ҳақида шундай бўлғил, нединким сен та-онанг ҳақида не иш қилсанг, фарзандинг ҳам сенинг ҳақингда шундоқ иш қилур, чунки фарзанд мевага, ота-она дарахтга ўхшайдир» 1 . Кайковус оилада ота вазифаси ва бурчига алоҳида эътибор беради. Фарзанд туғилганда аввало унга яхши от қўйиш, ундан сўнг ақлли ва меҳрибон мураббийга топшириш, ўқитиш, улғая бошлаганда касб-ҳунар ўргатиш, ҳарбий иш билан таништириш, сўнг сувда сузишни ўргатиш керак, дейди. Кайковус отанинг бурчи яна ўз фарзандига адаб ҳам ўргатишда, деб таъкидлайди. У илм, ҳунар ва адабни фарзандга мерос қолдириш ҳар бир отанинг фарзанди ҳаққини бажаргани, деб ҳисоблайди. Кайковус оталарнинг ўз фарзандларига нисбатан қаттиққўл бўлишини талаб этади. Лекин болаларни жазолашни отанинг ўзи эмас, мураббий томонидан бажарилишини истайди. Чунки отанинг ўз қўли билан фарзандини жазолаши унда адоват ҳиссини пайдо қалади. Лекин отадан фарзанд ҳайиқиб турсин, агар у ҳайиқмаса, ота-онани хор қилади, деб таълим беради. Кайковуснинг ҳаётда хулқ-одоб қоидаларига қандай амал қилиш ҳақидаги, ёшларни адолатпарвар, инсонпарвар, саховатли, қаноатли, мурувватли бўлиши ҳақидаги қарашлари айниқса диққатга сазовор. Улар яхшилик ва ёмонлик ртасидаги қарама-қаршилик асосида баён этилади. Кайковус юксак ахлоқийликнинг яна бир таркибий қисми дўстлик деб билади ва дўст тутмоқ одоби ҳақида фикр баён этар экан, унинг асосий талабларини талқин этади. Асарда жисмоний тарбияга ҳам катта эътибор берилга, зеро Кайковус асарини жувонмардлар тарбиясига бағишлар экан, уларнинг энг аввало жисмонан соғлом бўлиб камолга етишини алоҳида таъкидлайди. Демак, Кайковуснинг «Қобуснома» асари XI асрда юзага келган йирик тарбиявий асардир. Бунда ўша даврга хос ҳар бир ёш эгаллаши зарур бўлган ақлий, ахлоқий, жисмоний тарбия билан боғлиқ фаолият турлари: отда юриш, 1 Кайковус. +обуснома. Нашрга тайёрловчи С.Долимов. Т.: «Ы=итувчи», 1986. 30-бет. мерганлик, сувда сузиш, ҳарбий машқлар санъати, ифодали ўқиш, хаттотлик санъати, шеър ёза олиш, мусиқий билимга эга бўлиш, шатранж ва нард ўйинини билиш кабилар ҳам ўз ифодасини топган. Кайковуснинг катта хизмати шундаки, у ёшларни ҳаётга тайёрлашда уларни ҳар томонлама камолга етказишнинг назарий масалаларини амалий фаолиятга тадбиқи нуқтаи назаридан ифодалаши билан ҳамма замонларда, ҳар қандай тузумда ҳам ўз қимматини юқотмади ва амалий ҳаёт дастури сифатида ўз ўрнига эга бўлди.

Похожие

Шарк уйгониш даври таълим-тарбия тугрисида фикрлар (А. Н. Фаробий , А. Р. Беруний, А. А. Ибин Сино)
Темурийлар даврида таълим-тарбия масаласи
Темурийлар даврида таълим-тарбия ҳақида
Темурийлар даврида маданият ва таълим-тарбия
Турли тарихий даврларда тарбия ва педагогик фикр тараккиёти