Темурийлар даврида таълим-тарбия масаласи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Скачать

Темурийлар даврида таълим-тарбия масаласи Режа: 1. XIV - XVI асрларда Мовароуннаҳрда таълим-тарбия ва педагогик фикрлар. 2. Амир Темур амал қилган ахлоқий сифатлар. 3. Амир Темурнинг одоб-ахлоққа оид насиҳатлари. 4. Мирзо Улуғбекнинг илм-маърифат соҳасидаги хизматлари. 5. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг таълим-тарбия соҳасидаги хизматлари.

Таянч сўз ва иборалар: Мовароуннаҳр, таълим, тарбия, билим, илм, маърифат, одоб, ахлоқ, ахлоқий сифат, маданият, маънавият, Уйғониш даври, расадхона, астрономия, тарих, хаттотлик, мактаб, мадраса, масжид 1. XIV - XVI асрларда Мовароуннаҳрда таълим-тарбия ва педагогик фикрлар Темурийлар ҳукмронлиги даврида таълим-тарбия, маданиятимиз ва маънавиятимиз ривожига катта ҳисса қўшилди ва улар ҳозирда ҳам ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда. XIV асрнинг 50-йилларида Амир Темур сиёсат майдонига чиқди. Марказлашган йирик феодал давлат барпо этилди. Маданият, маорифқайтадан юксала бошлади. Шунинг учун XIV асрнинг 2-ярми ва XV аср тарихида Шарқ уйғониш даврининг 2- босқичи деб аталади. Темур Мовороуннаҳрга бошқа ўлкалардан ҳунармандларни олиб келтирди. Самарқанд ва Хиротда мадрасалар, кутубхоналар, расадхоналар қурилди. Тиббиёт, риёзиёт, фалаккиёт, география, тарих, адабиёт, фалсафа, табиатшуносликка оид ажойиб асарлар яратилди. Темурдан сўнг темурийлар даврида мамлакат Мовороуннаҳр ва Хуросон давлатига ажралган ҳолда бошқарилди. Самарқанд ва Хирот маданияти, илм-фан марказига айланди. Шоҳизинда, Гўриамир, Бибихоним масжиди, Регистон майдони, қатор боғлар ва бошқалар барпо этилди.

Улуғбек замонига келиб эса математика, астрономия фанлари ривожланди. Тиббиёт, тарих, адабиёт ва диний билимларга эътибор берилди. Бухоро, Самарқанд, Ғиждивонда мадрасалар қурилди. Бу давлатда адабиёт соҳасида Атоий, Саккокий, Ҳайдар Ҳоразмий, Дурбек, Лутфийларнинг қимматли асарлари яратилди. Самарқандда Қозизода Румий, Мансур Коший, Хиротда Навоий, Жомий, Беҳзод, тарихчи Хондамир, хаттот Султон Али машҳадий ва бошқалар ижоди гуллади. Али Қушчи астрономияга оид «Рисола дар фалаккиёт» асарини ёзиб, унда геометрик билим асослари, тиббиёт фанлари ва бошқа соҳаларга оид бошланғич билимларни баён этди. Х V асрда тарих фани ривож топди, Хофизу Абру «Забдан товара» (Тарихнинг қаймоғи) китобини ёзиб, унда 1427 йилгача бўлган воқеаларни баён этди. Абдураззоқ Самарқандий буни давом эттириб «Икки саодатли юлдузнинг чиқиш жойи ва икки денгизнинг қўшилиш жойи» асарида 1471 йилгача воқеаларни баён этди. «Равзатус сафо» асарини ёзган Мирхонд, «Ҳабибус сияр» асарини ёзган Хондамир асарининг бир қисми Султон Ҳусайн ҳукмронлик қилган даврга бағишланди. Шу асарларда қатор илм масканлари: Шайбонийхон мадрасаси, Абдураҳим Садр мадрасаси, Мирараб мадрасаси, масжиди калон ва бошқалар қурилди. Хусусий мактаблар юзага келди, уйда муаллим йўллаб ўқитиш одат тусига кирди. Шаҳар қишлоқ, овулларда очилган мактабларда ўқитиш 6 ёшдан бошланди. Болалар мактабда алифбе ўрганиб, айрим ҳарфларни чизишни машқ қилар эдилар. Ўқувчилар

мактабларда савод чиқаргач мадрасага кириб диний ва дунёвий таълимлардан билим олардилар. 2. Амир Темур амал қилган ахлоқий сифатлар «Темур тузуклари»да ўзи амал қилган ўн бир сифатни ёшларимиз онги ва қалбига сингдирсак, шунинг ўзи таълим-тарбия соҳасидаги ғояларни ёшларимизни тарбиялашда тадбиркор бўлишдан одамлар билан маслаҳатлашиб, нозик ва тарбия кўрган ақлли кишилар билан бирга келишиб, эътиқодли, иймонли қилиб тарбиялашда эътиборни кучайтирсак фойдадан холи бўлмайди. Амир Темур ўзининг ўн бир сифатига умр бўйи риоя қилган. Шу туфайли эл ҳурматига, халқ эъзозига ва юксак бахтга сазовор бўлган. Инсонларга ҳурматни, меҳр-оқибат, сабр-қаноат ва бурчга садоқат каби сифат фазилатларнини ўзида пайдо қилишда ибрат- намуна бўла олган. Ўн бир сифат эса қуйидагилардан иборатдир: Биринчи сифат : «Мен сифатларнинг энг аввалгиси деб беғаразликни тушунаман. Ҳамма ҳам бир хил: жиддий ва одил, ҳеч бир кимсани бошқасидан фарқ қилмасдим, бойни камбағалдан устунқўймасдим». Иккинчи сифат : «Мен камбағалларга кўп хайр-эҳсон қилдим. Ҳар можарони ва муаммони диққат билан текширдим ва уни мумкин қадар тўғри ҳал қилишга бутун шаҳдимни жалб қилдим». Тўртинчи сифат : «Халойиққа раҳм қилдим, барчага наф еткурдим. Бунда бировга озор етказмадим ва мендан ёрдам сўраб келганларни кўкрагидан итармадим. Қуръондаги Парвардигорнинг,

Аллоҳнинг амрига бўйсуниш ва халқига шафқат қилиш даркор, деган оятни ўринли фарз қили бўқиб олдим ва умр бўйи барча юмушларда унга амал қилдим». Бешинчи сифат : «Исломга тааллуқли ишларни мен ҳар доим кундалик ва дунёвий ишлардан устун қўйиб келдим. Аввал Тангри ибодатини адо этиб бўлгандан кейингина кундалик ишларга қўл урдим». Еттинчи сифат : «Мен ҳар кимга вада берсам, унга вафо қилдим. Харгиз вадага хило фиш қилмадим. Мен доимо вадаларимни аниқ бажарсам, шундагина оди бўлишликни ва кимсага жабр етказмасликни англадим». Саккизинчи сифат : «Доимо ўзимни Оллоҳнинг ердаги мулкига посбони деб билдим ва Парвардигорнинг унинг ноибларининг изнисизуларни саралар этмадим. Тангрининг иродасисиз унинг бандаларининг ҳеч бирига зарар етказмадим. Олий мартабадагиларга ҳам, фуқароларга ҳам бирдек хайрия қилишга интилдим, ҳеч қачон бировга ҳасад билан қарамадим. Бу борада Амир Ҳусайн билан бўлган воқеа менга ибрат бўлди. Ўз фуқароларининг мол-мулкига нисбатан очкўзлиги уни ҳалокатга олиб келди». Тўққизинчи сифат : «Мен ҳар доим Тангрининг амрин ва унинг пайғамбарлирини, ҳадисларини тўла адо этишга интилдим. Барча қилмишларимда шариат йўсинларига буткул амал қилдим ва нопок инқшлардан бутун вужудим билан ўзимни тийдим. Пайғамбар ва унинг саҳобаларини ўзимнинг ягона ва энг яхши дўстларим деб билдим».

Ўнинчи сифат : «Мен ҳар доим инсоф байроғини баланд кўтардим ва иймон тарқатишни ўз буюклигимнинг қудратли замини деб билдим. Мен инсонлар бир онадан туғилган деб ишонаман. Шунинг учун мустаҳкам қудратга таянган давлат буюк бўлади». Ўн биринчи сифат : «Мен доимо саидларга эҳтиром билан қарадим, уламо ва шайхларни эъзозладим. Бу кишиларни доим мажлисларга чақирдим. Уларни турли масала юзасидан айтганларини диққат билан тинглаб олардим ва унга амал қилардим. Шунинг учун менга нисбатан халқнинг меҳри баланд эди ва ҳамиша мендан миннатдор эди». 3. Амир Темурнинг одоб-ахлоққа оид насиҳатлари Амир Темур Кўрагон ибн Амир Тарағай (1336-1405). Темур шахсий масаласи узиқ йиллар давомида ман қилинганлиги натижасида нафақат Темур тарихи, билки Марказий Осиёнинг XIV- XV асрлардаги тарихи, маданияти деярли ўрганилмай қолган эди. Бу ҳақда Президентимиз И.А.Каримов шундай ёзади: «Амир Темур номи тарихимиз сахифаларида қора бўёқ билан ўчирилди, унутишга маҳкум этилди. Мақсад халқимизнинг (онгидан) юрагидан миллий онг, миллий ғурур туйғусини йўқотиш, уни қарамликка, тобеликка кўндириш эди. Лекин ўзбек халқи ўз аждодларини, ўз баҳодирларини унутмади, ҳамиша юрагида, қалб тўрида сақлади» 1 .Мустақиллигимиздан сўнг эса ўз миллий 1 И.А.Каримов. Ици=лол ва маънавият. Т., «Ызбекистон». 1994 й .

қадриятларимизни, тарихимизни ҳаққоний ўрганиш имкониятига эга бўлдик. Юртбошимиз Амур Темур ҳаёти, фаолияти, қолдирган буюк меросига катта эътибор берди. «Истиқлол ва маънавият» асарида Темурнинг қолдирган катта мерос ҳақида ёзади: «Амир Темур ким эди? У биринчи навбатда улуғ бунёдкор шахс эди. Самарқанддаги обидалар, Шахрисабздаги ёдгорликларни ким қурди? Туркистондаги Яссавий мақбарасини ким тиклади? Ким “Куч -адолатдадир” деган оламшумул, теран хикматни ўз фаолиятига асосий тамойил қилиб олди?» 1 . Юртбошимиз Темур ва Темурийларнинг биз учун қолдирган меросларини юксак қадрлади ва баҳолади. Темурнинг қанчалик буюк зот бўлганлигини унинг номига қўшилган унвонлардан ҳам кўриш мумкин. Унинг исмига Кўрагон (хон куёви ёки кўркам, тоза уруғдан), «Соҳибқирон» (юлдуз буржларининг бахтли келиши (кирон)да туғилган фарзан) (Искандар, Муҳаммад пайғамбар , Темур), «Қутбиддин» (замона пешвоси), «Абулмансур» (зафарманд, ғалаба қозонувчи) каби унвонлар қўшилиб улуғланган. Темур дин арбоблари, олимларни, илмни ва илм аҳлини хурматловчи шахс бўлган. Темур тузукларида шундай ёзилади: «Ҳар бир шаҳарда масжидлар, мадрасалар, хонақалар қуришни буюрдим. Мусулмонларга диний масалаларда таълим бериб, шариат ақидалари ва ислом дини илмлари: тавсир, ҳадис, фиқҳдан дарс 1 И.А.Каримов. Тарихий хотирасиз келажак ё`=. Т., «Шар=». 1998 й. 16 б

берсинлар деб, ҳар бир шаҳарга олимлар ва мадаррислар тайин қилдим» 2 . Амир Темур одоб, ахлоқ иймон-еътиқод, тарбия соҳасида ўзи юксакликка, мукаммалликка эришган инсонлардан бўлган. бунга ишонч ҳосил қилиш учун соҳибқирон ҳақидаги асарлар, унинг ўзи яратган тузуклар ва ўгитларни кўриш кифоя. Темур ўгутларини моҳият ва мазмунига қараб уйига гуруҳларга ажратиш мумкин: а) дин ва шариат, б) давлат ва уни идора этиш, в) кенгаш ўтказиш, г) подшо ва вазирлар. Унинг одоб- ахлоққа оид ўгитларини қуйидагича гуруҳлаштириш мумкин. - адолат ва адолатсизлик; - дўст ва душманлик; - муомала ва ширинсуҳанлик; - сўз ва ишнинг бирлиги; - ботирлик ва қўрқоқлик. Амир Темурнинг ўгитлари одоб-ахлоқ борасида дастур тўла олади. Бунинг катта тарбиявий кучга эга бўлган педагогика дейиш мумкин. 4. Мирзо Улуғбекнинг илм-маърифат соҳасидаги хизматлари Мирзо Улуғбек (1394-1449) Ўрта Осиё халқлари илм-фани ва маданиятини жаҳон миқёсига олиб чиққан, миллат педагогик фикр тараққиётига муносиб ҳисса қўшган буюк сиймолардан биридир. 2 Темур тузуклари. Б.Ащмедов тащрири. Т. 1991 й., 58 б .

Юртбошимиз И.А.Каримов Улуғбек зиммасига тушган вазифа ҳақида ёзган эди: «Тақдир бу зотнинг зиммасига беҳад улкан ва машаққатли вазифаларни юклади. Буюк саркарда Амир Темур бунёд этган салтанатнинг вориси бўлишдек мислсиз синов айнан унга насиб этди» 3 . 1411 йили 17 ёшли Улуғбек Мовароуннаҳр ва Туркистоннинг ҳокими этиб белгиланади. Унинг ташаббуси билан ўлкада илм-фан, айниқса фалаккиёт илми юксала борди. У риёзиёт фанини мукаммал эгаллаган ва унгача ҳеч ким унчалик тез ва аниқ ҳисоблай олмаган. У давлатнинг маданий марказларидан Бухоро (1417), Самарқанд (1420) кейинчалик Ғиждивонда (1433) мадрасалар қурдирди. Бу мадрасаларда машҳур олимлар, илоҳиёт илмларидан ташқари риёзиёт, хандаса, астрономия, тиббиёт, тарих, география, илми аруздан дарс беришган. Мадрасаларда машҳур, билимли кишилар мударрислик қилди. Йирик олимлардан Қозизода Румий, Ғиёсиддин Жамшид ибн Масъуд, Мансур Коший, Муҳаммад Биржоний, Али Қушчи кабилар фаолият кўрсатди. Мадрасада Улуғбекнинг ўзи ҳам астрономиядан маърузалар ўқиган. Мадраса қурдирганидан 4 йил ўтгач, Обирахмат сойининг бўйида расадхона қурдиради. Унинг қурилишига 5 йил кетади. Кутубхона очиб, машҳур асарларни йиғади. Мадраса билан расадхона ўртасида мустаҳкам алоқа бор эди. Расадхонада ишлаганларнинг бир қисми мадрасада мударрислик 3 И.А.Каримов. Исти=лол ва маънавият. Т., «Ызбекистон». 1994 й .

ҳам қилишган. Бу эса риёзиёт ва юлдуз илмини юксакликка кўтарди. Улуғбекнинг «Зижи Улуғбек» асари жуда машҳурдир. Яна риёзиётга оид «Бир даража синусини аниқлаш ҳақида рисола», юлдузларга бағишланган «Рисолаи Улуғбек» ва тарихга оид «Тарихи арбаъ улус» асарлари бор. Улуғбек ёшлар таълим-тарбиясига катта эътибор беради. мадрасаларда ўқитиш тизимини жонлантиради. Ўқиш муддати 15- 20 йилдан 8 йилга тушурилади. Ўқувчилар билан расадхонада амалий машғулотлар ўтказишни жорий этади. Улуғбек ўқитувчи – мударрисга катта талаблар қўяди. Мударрислар авваламбор, ўзини тарбияламоғи, билим ва малакаларни эгалламоғи, ўз устида тинмай ишлаши, дарсларни юқори савияда ўтишга аҳамият бериш керак. У таълимда дарсликларнинг ўрнини муҳим деб билади. Шунинг учун дарслик мазмунига катта эътибор беради ва муаллифлар олдига жиддий талаблар қўяди. Дарслик ҳаёт ҳақиқатидан узоқ бўлмаслиги, содда, тушунарли тилда ёзилиши лозим. Улуғбек таълимга математика, фалаккиёт, адабиёт, тарих фанларига катта аҳамият беради. У ўз педагогик қарашларида болаларнинг жисмонан соғлом, харбий ҳунар эгаллаган, жасур, мард бўлиб йетишишларига алоҳида эътибор беради. У дўстлик ва биродарликни улуғлайди.

$5. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг таълим-тарбия соҳасидаги хизматлари Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) – ўзбек халқининг илм ва маданият хазинасига улкан ҳисса қўшган мутафаккир олим, тарихчи, қонуншунос ва лирик шоирдир. Бобур илм-фан, санъат, маданият ва уларнинг соҳалари билан яқиндан танишган, унинг ижодини асосан лирик шеърлар ва адабий-тарихий асарлар ташкил қилади. «Бобурнома» қомусий характердаги асар бўлиб, унга тарих, география, ботаника ва бошқа фан соҳаларига оид маълумотлар берилган. Бобур мусулмончилик қоидалари ва қонуншуносликка бағишланган «Мубаййин», араб алфавитининг ислоҳига оид «Хатти Бобурий», аруз вазни ва қофияга оид «Муфассал», мусиқа ва ҳарбий санъат ҳақидаги асарлар яратган. Бобур яратган асарлар “ Бобурнома” “ Муфассал”“ Хатти Бобурий” “ Мубаййин” Рубоийлар, \ азаллар, тую=лар, маснавийлар…$

Темурийлар даврида таълим-тарбия масаласи

20.09.2019

0

75.5 KB

Похожие