Темурийлар даврида таълим-тарбия ҳақида - Педагогиka - Рефераты

Темурийлар даврида таълим-тарбия ҳақида

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

132.5 KB

Темурийлар даврида таълим-тарбия ҳақида Режа: 1. Улкамиз маънавий хаетида Амур Темур ва Темурийларнинг ўрни 2. М.Улуғбек ва З. Бобур даврида таълим-тарбия равнақи. 3. Ж. Девоний, А.Жомий, А.Новоий, Кашгарийларнинг педагогик карашлари. 4. Темурийлар даврида таълим тизими.

XIV-XVI асрларда тарбия, мактаб ва педагогик карашлар. XIV-XVI асрларда Мовароуннахрда таълим-тарбия ва педагогик фикр тараққиети тўғрисида куйдаги маълумотларни келтирамиз: Мугул истелоси остида бир ярия аср давомида хона вайрон бўлган Мовароуннахр халқи XIV аср бошларида Мугиллар зулмидан кутила бошлади. Бухорода Махмуд Таробий бошчилигида, Самарқанд ва Хуросонда эса Сарбадорлар қўзғолони рўй берди. XIV асрнинг иккинчи ярмида Муворауннахр Мугил боскинчиларидан тозаланди ва XV асрда фиодал муносабатлари анча ривож топди. Марказлашган буюк Темур давлатининг барпо этилиши Моварауннахрда яъна фан ва маъданият, маърифат қайтадан равнақ топишга йўл очди. Амир Темурнинг Мовароуннаҳрда фан, маърифат ва маданият соҳасидаги саъй-ҳаракатлари жаҳон тараққиёти тарихида Мусулман ренесанси деб аталган илмий, маърифий ва маданий юксалишига олиб келади. Улуғбек, Қозизода Румий, Жамшид Қоший, Али Қушчи, Жомий, Навоий, Беҳзод, Бобур ва Бобурийлар ана шу шарқ юксалиши авж олган давр фарзанди эдилар. Мазкур маъруза матнида Амир Темур ва темурийлар даврида Мовароуннаҳрда таълим-тарбия ва педагогик фикрлар бахолиқудрат ёритилган, Амир Темурнинг илм-фан маориф маданият равнақи йўлидаги тадбирлари, унинг Мирзо Улуғбек, Шохрух Мирзо, Ҳусайн Бойқаро ва бошқалар томонидан янада ривожлантирилиши ҳақида сўз юритилади. Ишда ислом дини, унинг мамлакат илм-фан, маорифи тараққиётига таъсири ҳам ёритилади. «Амир Темур – буюк шахс,- деб ёзади академик Б.Ахмедов - кураги ерга тегмаган саркарда, йирик давлат арбоби, қонуншунос, талантли меъмор, нотиқ, руҳшунос, шу билан бирга эл-юртини севган ва уни машҳур қилган инсон». 1 Етти иқлим Соҳибқирони, 27 мамлакатни бирлаштириб Буюк салтанатни вужудга келтирган Мовароуннаҳр Амир Темур ва Хуросонда

маданият, илму- маърифат, таълим-тарбияни янада ривожлантириб уни дунёга танитади. У ҳақиқатдан ҳам кўп қиррали ақл, салоҳият эгаси, донишманд бўлган. Унинг шахси ҳақида Президентимиз И.А.Каримов: «Муҳаммад Тарағай Баҳодир ўғли - Амир Темур ёшлик чоғларидан мард, довюрак, ғурурли, ўткир зеҳн ва идрок эгаси бўли6 ўсди. Турли дунёвий илмларни, ҳарбий санъатни эгаллади»,- деб айтган эди. Қуръон Каримни ёд олди. Ҳадис илмини ўрганди. Имон-эътиқодли, ҳалол пок инсон бўлиб етишди. Амир Темур мамлакатни ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан ривожлантирган, ўз эътиборини маърифат, фан ва маданиятнинг тараққиётига қаратди. Шу 1 Ахмедов. Амир Темур ўгитлари. А.Наврўз. 1993 йил. 2 бет. мақсадда Амир Темур салтанат марказига дунёга машҳур олиму фузало, муҳандису-қурувчи, ислом динининг атоқли уламоларию тадқиқотчиларининг, фикҳ илми олимлари, сан.аткору-маърифатчилар, шоиру-шуароларни йиғди. Уларнинг самарали фаолиятлари учун барча шарт-шароитларни яратади. Масжид, мадрасалар, кутубхоналар қурдирди. Илмни ўстирди. Таълим- тарбия тадбирини мазмунан ривожлантирди. Унинг бу соҳадаги ишларини ўз давридаёқ дунёнинг Осиё, Европа қитъалари бир қатор мамлакатларида эътироф этган, қувватланган ва ундан ўрнак олган эдилар. Айниқса, Соҳибқироннинг илм-фан, маданият, таълим-тарбия (педагогика) га оид ғоялари шу хунларда бутун жаҳон халқлари диққатини ўзига қаратмоқда. 1996 йил 26-апрельда Парижда ЮНЕСКО доирасида «Темурийлар даврида илм-фан, маданият ва маорифнинг равнақи» мавзусида халқаро анжуманнинг ўтказилиши ва Ушбу мавзудаги кўргазманинг тантанали очилиши, унда Республика Президенти И.Каримовнинг иштирок этиши ва маъруза қилиши фикримизнинг ёрқин далилидир. И.Каримов «Темурийлар даврида илм-фан, маданият ва маорифнинг равнақи» мавзусида қилган маърузасида «Амир Темур қудратли ва гуллаб яшнаган давлат барпо этиб, Ўрта аср дунёсининг асл маданий ва маънавий марказларидан бирига

айланган инсон ақл ва истеъдодининг ноёб ижоди бўлиб, бугунги кунда ҳам сақланиб қолган мислсиз меъморий обидалари билан машҳур Самарқандни унинг пойтахтига айлантирган атоқли саркарда ва давлат арбоби сифатидагина машҳурдир»,- дейди. Шу ўринда таниқли француз олими ЮНЕСКО нинг «Ипак йўли мулоқот йўли» халқаро илмий экспедицияси координатори Дуду Двейнинг «Темур ниҳоятда серқирра фаолияти мураккаб сиймо, улуғ зот. У бир томондан дунёни титратган жаҳонгир, иккинчи томондан дунё авлодларини маънавий, моддий қарздор қилган буюк инсон. Тарихда буюк саркардалар кўп бўлган, борди-ю француз саркардаси Напалеон билан Темурни қиёслайдиган бўлсак, иккинчиси биринчисидан ўн чандон устун туради. Напалеон жаҳонгир бўлиб, борган жойларини вайрон этиб, қурилишларга кам эътибор берган бўлса, Темур ўз даврининг буюк саркардаси, фотиҳи сифатида кўп ерларни босиб олди. Аммо босиб олган жойлардаги яхши усталарни, олиму меъморларини ўзи билан бирга олиб бориб, кўпгина гўзал шаҳарларни бебаҳо бинолар билан безагига безак, кўркига кўрк қўшди...» деган сўзлари фавқулотда эътиборлидир. Темурийлар даври ҳақиқатан ҳам илм-фан, маданият ва маорифнинг беҳад равнақ топишни таъминлаган Шарқнинг уйғониш даври бўлади. Амир Темур ва темурийларнинг маърифий ва таълим-тарбияга оид ишлари Шарафиддин Али Яздий, Ибн Арабшох, Абдураззоқ Самарқандий, Фосиҳ Аҳмад, Г.Вамбери, Де Клавихо, Л.Ланге, В.В.Бартольд, И.Остроумов, И.Мўминов, Бўрибой Аҳмедов, Ашрафхон Аҳмедов ва бошқа мутафаккир ва олимларнинг тадқиқотларида анча мукаммал ёритилган. Мазкур олимлар ўз асарларида Амир Темурнинг маърифий ва таълим- тарбияга оид ишларини асосан объектив тарзда талқин этганлар. Маълумки, Ўзбекистон Мустақилликка эришгунига қадар Амир Темур ва темурийлар даврига оид тарихий ҳақиқатни бизда бир ёқлама «коммунистик мафкура» нуқтаи назаридан талқин қилинди.

Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни унинг ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, жабҳалардаги мероси, шунингдек давлатни бошқариш, ички-ташқи сиёсат олиб бориш, мамлакатни ҳимоя қилиш, ҳарбий санъат, ҳуқуқ, адолат, илм-фан, санъат, адабиёт, маориф соҳасидаги сиёсатига етарлича баҳо берилмади. Ўзбекистон Мустақилликка эришганидан сўнггина миллий меросимиз, қадриятларимиз, урф-одатларимиз умуман манавиятимизни ўрганиш, унга баҳо бериш ва тиклашнинг имкониятларини яратади. Кейинги 4-5 йилда Ўзбекистонда, шунингдек, Хорижда Амир Темур ва темурийлар даври тарихини, мафкурасини, маданиятини ўрганишга оид бир қанча китоблар, рисолалар чоп этади. Бироқ чоп этилган асарлар орисида Амир Темур ва темурийлар даври маърифати, таълим-тарбиясига оидлари жуда сийрак. Борлари ҳам даврининг маориф, таълим-тарбиясини асосан, умумий тарзда ифодалаган холос. Мазкур ўкув қўлланма Амир Темур ва темурийлар даври маърифати ва таълим-тарбиясининг аксарият томонлари ақида бахс юритади. Амир Темурнинг Мовароуннаҳр маданияти равнақидаги роли Буюк саркарда, адолатли шоҳ Амир Темур Марказий Осиёда мўғулларнинг 150 йиллик ҳукмронлигини тугатиб, буюк давлат тузган ва уни дунёга танитган, шунингдек, Мовароуннаҳрда фан ва маданият равнақининг асосини яратган шахс сифатида машҳурдир. У ўз даврининг энг қудратли шоҳларидан ҳисобланган турк подшоси Боязид Илдиримни тор-мор қилиб, Болқон ярим оролидаги халқлар ва мамлакатларга озодлик бағишлаган. Олтин Ўрда хони Тўхтамишни енгиб, Россиянинг мўғуллар ҳукмронлиги асоратидан қутулишини қарийиб 300 йилга тезлаштирган. Ўз даврида Туркистонда ҳунармандчилик, қурилиш, илм-фан ва маданиятни ривожлантирган.

Амир Темурнинг кўп қиррали фаолияти, мураккаб шахс эканлиги ўша даврда ёзилган қатор асарларда ифодаланган. Ҳофиз Бобурнинг «Зубдат ут таворих», Шарофуддин Али Яздийнинг «Зафарнома», Фасиҳ Аҳмад Ҳавофийнинг «Мужмали Фасиҳий», Абдураззоқ Самаркандийнинг «Матлаус саъдайн ва мажмаул бахрайн», Ибн Арабшоҳнинг «Ажойибул- махдур фи ахбори Темур» номли асарлари ўша даврнинг қимматли ёзма манбалари ҳисобланиб, уларда Амир Темурнииг ҳаёти ва кўп қиррали фаолияти маълум даражада, ҳикоя қилинади. Ўша пайтдан Амир Темурнинг Моворауннаҳрдаги якка ҳукмдорлик фаолияти бошланади. Бу эса унинг 35 йил мобайнидаги ҳукмронлик ва жаҳонгирлик ҳарбий юришлари қулай вазиятни вужудга келтирган.Амир Темур қисқа муддат ичида Амударё билан Сирдарё оралиғидаги ерларни, Фарғона ва Шош мулкларини бирлаштирган ва ўзига бўйсундирган. 1372 йилдан 1388 йилга қадар Хоразмни тўла бўйсундириш учун 5 марта юриш қилиб, уни ўз империясига қўшиб олган, 1395 йилда Шимолий Кавказга юриш қилиб ғалаба қозонган, 1398 йилда Ҳиндистоннинг, 1401 йилда Сурия ерларини, 1402 йилда Анқара яқинидага турк ерларини босиб олган. Султон Боязидни енггач, Хитойга юриш олдидан Ўтрор шаҳрида касалланиб, 1405 йил 18 февраль куни вафот этган. Темурзодалар-ўғиллари: Жаҳонгир Мирзо, Мироншох, Умаршайҳ ва Шохрух Мирзо, набиралари: Пирмуҳаммад, Халил Султон, Муҳаммад Султон, Мирзо Улуғбек, ва бошқалар темурийлар сулоласини идора қилишда давом этдилар. Соҳибқирон дунёда қиёси кам бўлиш иқтисодий ва ижтимоий жиҳатдан мустаҳкам, илм-фан ривожланган, ҳарбий жиҳатдан қудратли бўлган буюк давлатнинг яратди. Давлатнинг янада қудратли бўлиши учун "Тузуклар", давлатни бошқариш қонун-қоидаларини ишлаб чиқди. У салтанат қонун-қоидаларини ислом дини ва (Ҳазрат Муҳамаднинг ҳадисларига боғлаб яратади). Хонҳазратнинг авлоди ва саҳобаларига муҳаббат билдирган ҳолда уларни мустаҳкамлади. Салтанат мартабасини қонун-қоидалари асосида

шундай сақланадики, Салтанат ишларига аралашиб, зиён етказишга ҳеч бир кимсанинг қурби етмади. Амир Темур давлат ишларини идора этиш қоидаларини ўзининг «Тузуклари» да баён этган, «Тузук» ларнинг ёзилиши ҳақида ҳар хил фикрлар мавжуд. Баъзилар «Тузук» ни Темур ёзган десалар, баъзилар унинг котиблари ёзган дейдилар. Баъзилар «Тузуклар» ХII асрда форс-тожик тилида бошқа саломатчилик томонидан ёзилган деган таҳминлар бор. Шарафуддин Али Яздий «Зафарнома»- соннинг 90-91 саҳифаларда «Манзумаи турк» асари турк тилида Темур бошдевонида ёзилган ва Темур томонидан таҳрир этилган деб ёзилган.Амир Темур фикрича, мамлакатни адолатли бошқариш лозим. Албатга, Темур адолатни ўз синфи, сиёсати манфаатлари негизида тушунган. Мулкдор синфлар ҳокимлигини сақлаш йўлида талқин қилган.«Давлат ишларининг тўкқиз улуши кенгаш, тадбир ва машварат, колхан бир улушги қилич билан бажо келтурилур», «Бир ишга киришмай туриб, ундан чиқиш йўлларини мўлжаллаб қўй" деб ёзади. У подшо ва вазирлар ҳақидаги ўгит-насиҳатларида («Ту зуклар" нинг 2-банди) давлат ишларини адолатли бошқариш учун вазир сайлаш кераклигини айтади. Давлат ишларини ўз вазирларига ишониб топширган буюк Соҳибқирон тоза, насли пок улуғ зотлардан бўлган яхши кишилардан вазир тайинлашни тавсия этади. Унинг фикрича, давлату салтанат 3 нарса: мулк, хазина, лашкар билан тирикдир. Доно вазир буларнинг ҳар учаласини тадбиркорлик билан яхши аҳволда, саранжон тутади. Темурийлар даврида Мовароуннаҳрда ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаёт бир маромда давом қилди ва муайян ижобий ўзгаришлар ҳам рўй беради, Чунончи, Самарқанд Шарқда муҳим савдо, маданият, илм-фан маркази сифатида кўпдан бери маълум эди. Хитой, Ҳиндистон, Эрон ва Шарқ- Европа билан савдо муносабатларн унинг иқтисодий ва маданий ҳаётида ката роль ўйнайди. Мамлакатда ишлаб чиқариш кучлари етарли даражада ривожланган бўлса-да, Темурнинг жуда кўп ҳарбий юришлари сабабли тўпланган ғоят катта бойликлар мамлакатларнинг иқтисодий

юксалишига маълум даражада ёрдам беради. Самарқанд ҳунармандчилигида тўқимачилик, металга ишлов бериш, бинокорлик, кулолчилик етакчи ўрин олган бўлиб, шаҳар аҳолисининг кўпчилиги шу тармоқлар билан шуғулланиб келган. XV-XVI асрлар ёзма манбаларида Самарқандда турли шаклдаги шиша идишлари: кўзачалар, қадаҳлар, дори солинадиган идишлар, пардоз ашёлар ва рўзғор буюмлар ишлаб чиқариш ривожлангани қайд этилган. Мисол учун М.Е.Массоннинг аниқлашича, Гўри Амир мақбарасида ва Улуғбекнинг шаҳар ичкарисидаги саройида ҳам махсус тайёрланган рангли ойналардан фойдаланилган. Ёғоч ўймакорлик ҳам ривожланган. Амир Темур асосан Самарқанд, Бухоро, Шаҳрисабз, Ясси ва бошқа шаҳарларни қайта қуриш ва обод қилиш ишига зўр эътибор берди. «Темурнинг ҳокимият тепасига келган дастлабки ойларидаёқ, унинг саъй- ҳаракати билан Самарқанд қалъаси бунёд этилди. Шаҳар баландлиги саккиз метрлик девор билан ўраб олинди. Унинг амри ва раҳбарлиги остида Шоҳи Зиндада жуда катта таъмирлаш ва қурилиш ишлари олиб борилди». Масалан: Туркан оға, Амрзода, Ширин бека оға Амир Турсундуқ мақбаралари қурилди. Шаҳар марказида бунёд этилган Руҳобод ва Гўри Амир мақбаралари, Кўксарой, Бўстонсарой ва Бибихоним жомеъ масжидлари шулар жумласидандир. Гумбазли бозор жамоат бинолари масжид мадрасалари, шунингдек, йўллар, касрлар бунёд этилди. Янги кўчаларнинг икки тарафига турли моллар ишлаб чиқарувчи ва савдо қилувчи икки қаватли дўконлар қурилди. Самарқанд теварагида бунёд этилган Миср, Дамашқ, Боғдод, Шероз ва Султония деб аталган шаҳарчалар билан Боғи шамол, Боғи беҳиёт, Боғи Давлатобод, Боғи чинор, Боғи дилкушо, Боғи бўлди каби ажойиб чорбоғлар ҳам, ҳазрат соҳибларнинг номи билан Шаҳрисабз ҳам Амир Темур даврида обод бўлди. Оқ сарой, шаҳобатли қасрлар ва мақбаралар қурилди. Масжид, мадраса, карвонсарой ва ҳаммом каби жамоат бинолари қад кўтарди. Амир Темур нафақат Мовароуннаҳр ва Туркистонда, балки бошқа мамлакатларда

ҳам қалъалар, қасрлар, шаҳарлар курдирди. Оғдод ва Дарбанд шаҳарларини таъмирлади. «Қудратимизга шак-шубҳасиз бўлса, биз қурдирган биноларга бир боқинг, дейишида катта ҳикмат бор. Амир Темур даври халқ амалий санъати билан ўймакорлик, заргарлик, саҳҳофлик, зардўзлик ҳам ривожланди. Самарқанд ўзига хос тасвирий санъат билан дунёга машҳурдир. Шаҳарда Гунг хожа Абдулхай устод Шамсиддин Бағишамолий, Жунайд наққош каби йирик намояндалар яшаб ижод этдилар. Улар яратган санъат асарлари АҚШ да сақланиб қолган. Амир Темур ўз давлатида маърифий, таълим-тарбиянинг асосини яратишда дунёнинг машҳур ҳадиснавис олимлари, машойих авлиёлар, табиатшунос, математик, астроном, адабиётшунос, санъатшунос, қурувчи-муҳандислар, шунингдек, шахматчи, мисгар, заргар каби устозлар фаолиятига суянган. Тарихий манбаларга кўра, Темур олиму фозилларга жуда катта ҳурмат билан қараган. Уларни етарлича маблағ билан таъминлаб турган. Амир Темур саройида Мисрли Табризий, Амир Саййид, Шариф Журжоний, Саьдуддин Тафтазоний, Хожа Муҳаммад Парсо каби олимлар хизмат қилган. (Манбалар: 1. Миср Саййид Шариф Раҳим. Тарихи Раҳим, 2. Хондамир, Ҳабибус-сийр. 3. Собрание восточных рукописей, АН УзССР). Мирали Табризий. Амир Темур даврининг етук ҳаттоти. Самарқандда эканлигида насҳ ва таълиқ хат-услублари асосида хатини ихтиро этади. Мирали замонигача таълиқ хати қўлланилганди. Мирали настаълиқ хатини ихтиро қилади, ҳамда таълиқ хатига нахс (бекор қилиш) қаламини уради. Шунинг учун ҳам хатига масхи таълим номи берилади. Унинг 2 шогирди бўлиб бири МАВЛОНО ЖАЬФАР бўлиб Шоҳрух Мирзо саройи хаттотларининг пешвоси ҳисобланса, иккинчиси МИР

АБДУЛХАЙ - китоби санъат иншо тарихида тенгсиз бўлган. У Султон Абдусаид саройида хизмат қилган. Амир Саййид Шариф Журжоний (1339-1413) йирик файласуф, фикҳ олими Шерозда, сўнгра Амир Темур саройида хизмат қилган. У Шархут- тазкиратул Назрия (Насриддин Тўқайнинг «Астрономия тўғрисида рисоласига шарҳ») ва бир неча асарларга шарҳ ёзган. Саьдудин Тафтизоний – фикҳ олими. У «Шартли рисолаи Шамсия", «Шархи танқих» асарларини ёзган. У Саъихс вилоятида олтита мадраса бино қилиб, унда сўз усталарини, олимларни етиштирган. Амир Темур саройида улар олим бўлган. Улардан бири Хожи Муҳамад Парсо, авлиёлар тарихи ҳақида китоблар ёзган. У Шоҳруҳ Мирзо саройида ҳам хизмат қилган. Темур ва темурийлар ҳукмронлиги даврида яшаб ижод этган тарихчи олимлардан бири Шохобиддин Абдуллоҳ Ибн Лутфуллоҳ Ибн Абдурашид ал- Харавий (1430) бўлиб, уни Хофизи абру лақаби билан аташган. Бу олим, асосан, темурийлар салтанатининг тарихчиси сифатида машҳур бўлиш билан бирга, жўғрофия, астрономия, геодезия соҳаларидан ҳам яхши хабардор эдилар. Шеърлар ҳам ёзган. Жумладан Шоҳруҳ ва унинг ўғилларига бағишлаб ёзган бир мадҳияси Ҳиротдаги бинолардан бирининг Кошинига битилган эди. «Матла-ас-саъдайи" асари Абдураззоқ Самарқандий уни "фасиҳлару мустакалимларнинг иш фасоҳатлиси, насабнома тузувчилару, солномачиларнинг энг билимдони, шон-шавкат қоидалари муншийси, фахрли (ишларни) намоён қилувчи-улуғ султонлар жамнишини марур ҳақонлар улфати эди"- деб ёзади. Амир Темур ўзи забт қилган мамлакатлардан нодир китобларни кўплаб Самарқандга жўнатган. Бу ҳақда рус тарихчиси А.Л.Куннинг «Прндание в библиотеке Темура. - Материал для статистики Туркестанского края.- Ежегодник. Вып.З.Соб:, 1874. с 406. Асарида қуйидагилар баён этилган. Арман вилояти Темур томонидан забт этилгач, Талв моностири

қошидаги университетнинг кўп китоблари, қўлёзмалари Самарқандга юборилган. У китоблар ичида бизнинг асримизгача бўлган 150 йил илгари даврда ёзилган Эрон, Халдей, арман каби Шарқ мамлакатларида яратилган китоблар ҳам бўлган. Китобларни Темур Самарқандда соқчи ёрдамида сақланган. Бу китоблардан фойдаланиш айрим одамларгагина насиб бўлган. Темур кутубхонаси аввал Кешда, сўнг Самаркандда бўлган. 1580 йилдан сўнг бу китобхона Шегибани кишилари томонидан Бухорога, Машҳадга кўчирилган. Бухоро амири қушбеги Диванбеги Астанақулнинг таъкидлашича, Бухородаги китоблар уйғур, форс, эрон, пушт, араб тилларида бўлган. Бу кутубхона китобларидан бизнинг замонамизгача етиб келганларидан бири Усмон Қуръонидир, Бу китобни 1876 йил Кауфман император кутубхонасига топширган. Темурийлар даврида Самарқандга машҳур Темур кутубхонасидан ташқари сарой ва хусусий масжид, мадраса, хонақоларда мозор масжидларида ҳам бўлган. Ундан ташқари машҳур Шайх Муҳаммад Пассо (1419 йил вафот этган) томонидан ташкил этилган умумий жамият фойдаланиши мумкин бўлган хона кутубхона ҳам ишлаган. Бу кутубхона Бухорода бўлиб, унда 100 нинг қўлёзма асарлар сақланган. Унда ахлоқ-одобга оид форс, араб тилларида ёзилган дунё тарихи ҳақида медицинага, философияга оид адабиётлар сақланган. Улуғбек замонида кутубхона иша янада ривожланади. Обсерватория кошидаги кутубхона 2 қаватли, расмлар билан безатилган бинога жойлашган. Бу кутубхонанинг 15 минг том китоб фонди фаннинг турли соҳаларига бағишланган. Кутубхонада Улуғбекнинг "Астрономия" жадвали ҳам сақланган. Шоҳрух Мирзо замонида китоб чоп этиш ва таъмирлаш ишлари яхши йўлга қўйилган. Унинг кутубхонасида Ҳофиз Абрунинг жўғрофияга оид асари арабчадан форс тилига кўчирилиб сақланган. Дунё

тарихига оид китоблар, жумладан, табара, Рашиддидиннинг «Йилномалар тўплами», «Темур тарихи» ва бошқа адабиётлар кутубхонанинг катта бойлиги ҳисобланади. Шоҳруҳ Мирзо, Бойсункур Мирзо Ҳиротда катта маданий-маърифий ишларини амалга оширганлар ва шавқатли, адолатпарварликни ўз умрининг мазмуни деб билган ва маърифатга эътибор берган. Соҳибқирон Вақф мулкидан (бу ислом қонун-қоидаларига оид ва хайрли мақсадлар учун Аллоҳ йўлига ажратилган мол-мулкларидир) мусулмон давлатларида мактаб ва мадрасалар, аҳоли учун мусофирхоналар, етимхона ва касалхоналар қурилишига ажратилган. Масжид Туркистон меъморчилигининг олий намунаси бўлган обидаларидан биридир. Амир Темур Самарқандни Мовароуннаҳр ва Хуросон давлатининг пойтахти сифатида дунёда илм-фан, санъат ва маърифат марказига айлатиришни орзу қилган эди. Шунинг учун Соҳибқирон Самарқандда «Бибихоним», «Муҳаммад Султон» мадрасаларини шахсан ўзи қурдирган. Унинг бу соҳадаги ишлари ўғли Шоҳрух ва набиралари Улуғбек Мирзо, Бойсунқор Мирзо ҳукмронлиги даврида янада ривожлантирилган. Улуғбек Самарқандда Амир Темур мақбараси, Шоҳи Зинда ансамбли қурилишини поёнига етказди. Сўнгра 1417 йилда Бухорода мадраса қурдиради. Улуғбек мадраса пештоқига «Билимга интилиш ҳар бир мусулмон аёл ва эркакнинг бурчидир» деб ёздириб қўйган. Амир Темур ва темурийлар даврида мактаб ва таълим-тарбия Темур замонасида ўғил болалар учун бошланғич маълумот берадиган диний мактаблар кенг тарқалган эди. Бу мамбалар анъанага кўра масжидлар кошида ва ҳусусий уйларда ўқимишли кишилар (домла, имомлар) томонида очилар эди. Мактабларда масжид имомлари ёки азончилар дарс берар эдилар. Аҳоли гавжум бўлган шаҳарларда мактаблар махсус мактабдорлар томонидан очилган. Кўчманчи ва чорвадор аҳоли орасида мактаблар асосан баҳор ва ёз ойларида очиларди. Бундай мактабларда масжид имомлари ёки

мадраса толиблари ўзларининг иқтисодий аҳволларини яхшилаш мақсадида ўқитувчи бўлиб ишлардилар. Шаҳар мактабларида ўқувчилар сони 20-30 та, кишлоқ мактабларида эса 10-15 та, айрим ҳолларда ундан ҳам оз бўлар эди. Мактаб ўқувчиларининг ёшлари турлича бўлган. Унда 5 вақт намоз ўргатилган. Мактабда араб алифбосида ўқувчиларнинг саволлари чиқарилгач, «Хафтияк», «Қуръон» китобининг 7 дан 1 қисми материаллари танлаб олиниб, у Эрон, форс ва тожик тилида тайёрланар эди, бу - китобда кўпроқ диний маросимларда ўқиладиган қурьон оятлари жамланган бўлиб, ўрганишга 2-3 йил вақт кетарди. Ҳафтиякдан сўнг "Чор китоб" ва Сўфи Оллаёрнинг ҳикматлари ўқитилган. Мактаб аниқ ўқув дастурига эга бўлмаган. Ўқувчилар якка-якка тартибда ўқитилган. Синфдан-синфга кўчириш ўқувчиларнинг ота-оналари бериб турадиган «совға» ларга боғлиқ бўлган. Мактабга қабул қилишнинг ҳам аниқ вақти бўлмаган. Мактабга ўқувчилар кичик ва катта гуруҳларга ажратилиб ўтилган. Кичик гуруҳ ўқувчилари «Қуръон» оятларни ўқиши билан чегараланар эди. Катта гуруҳ ўқувчилари ўзлаштираётган билимларидан ташқари Ислом динининг асосларини ташвиқот қилиш билан шуғулланганлар. Бу билан бирга, улар форс шоири Ҳофиз ва Саъдий Шерозийнинг ғазалларидан ёд олишган. Мактаб ўқув дастурлари ўқувчиларнинг ота-оналари билан мактаб ўртасидаги келишилган шартнома асосида тузилган. Мактаб таълими мазмуни ўқувчи (домланинг) билим савияси ва маҳоратига боғлиқ бўлган. Мактаб ва тарбиявий ишлар Мактабда дарслар якка тарзда олиб борилган. Ҳар бир ўқувчининг ўқув мавзуи ёки бирор бир китобни тугатганларида ўқитувчи диний расм- русумларга амал қилган ҳолда машқ қилдирган. Энг кичик ўқувчилар ҳам намоз ва ибодат қилишга ўргатилган. Мактабда дарслар тўхтатилган ҳолда диний байрамлар нишонланган. Масалан: Наврўз, Рамазон ҳайитлари ҳамиша нишонланиб келинган. Демак, болалар миллий ва диний анъаналар руҳида тарбияланарди. Миллий урф-одатларни тўғри тушуниш ўқувчиларнинг ўз миллатига бўлган ҳурматини янада оширарди. Мактабда болаларни қўрқитиш йўлига

қўйилган эди. Ўқувчилар ўқитувчилардан тез-тез диний қонунларни бузганликлари учун, нариги дунёдаги ҳаётга шафқатсиз жазога маҳкум бўлиши ҳақидаги қўрқинчли хабарни эшитиб туришарди. Қўрқитиш мақсадида кўп мактабларда жисмоний жазо кенг йўлга қўйилган. Машғулотлар кун чиқиши билан бошланиб, тушликкача давом этарди. Тушликдан сўнг болалар яна шуғулланишга келишарди. Айрими мактабларда эрталабгача ўқитиларди. Эрталабки нонуштагача яна бир марта танаффус бўларди. Болалар бир китоб устида соатлаб шуғулланишарди. Ўқитувчи ҳаракатлар билан боғлиқ бўлган машғулотлар ташкил қилмас эди. Мактаб эстетик тарбия, яъни мўзика, ашула айтиш, расмчилик каби, тарбияларни билмас эди. Шундай қилиб, Туркистон мактаблари ҳар қандай кўргазмали қуролларга эга эмас эди. Натижада бу мактабни битирганлар механиқ равишда ўқитиларди холос,лекин араб тилининг асл маъносига тушунмасдилар. Мусулмон диний мактаблари болалар мактабига ва аёллар мактабига бўлинган эди. Маълумки, Марказий Осиёнинг кўп шаҳарларида қизлар учун бир неча бошланғич диний мактаблар мавжуд эди. Бундай мактаблар, одатда, ўқитувчининг уйида бўлар эди. Ўқитувчини эса отин биби деб аталар эди. У қизларга араб тилини ўргатарди. Умумий мактаблар сонининг 4-1 қисми қизлар мактабига тўғри келарди. Отин биби ҳар бир ўқувчидан бошқа мактаблардагидан кўп ҳак оларди. Қизлар мактабда араб матнлари, яъни Қуръон устида ҳам шуғулланишарди. Қориҳоналар: Қориҳона катта ёшдаги кишиларни қори боши раҳбарлиги остида Қуръонни овоз чиқариб ўқиш билан уни ёд олдирадиган билим маскани ҳисобланган. Қорибошилар Қуръонни мозор ва қабристонларда ўқиб пул ишлаганлар. Қорихонада одамлар сони ўртача 10 тадан ҳам кам бўлган. Кимда- ким мадрасада ўқишни давом эттирмоқчи бўлса, уларга ёрдам берилган. Далаихона: Далаихона қорихона билан бир хил моддий базага яьни вақф мулкига эга эди. Далаихонада кўпгина катта ёшдаги

кишилар. XV асрда тузилган пайғамбар Муҳаммад ва унинг диний қасидалари тўплами «Далаихайрат» ни ёд олганлар. Шу тўпламни ёд олиш учун сал кам бир йил керак эди. Далаихоналарда оилали кишилар ҳам ўқишар эдилар. Улар шу далаихоналарга келиб домладан топшириқ, олиб кетишар ва уни уйда тайёрлаб маълум вақтда уни топширар эдидар. Хонликлар даврида далаихоналар Тошкентда, Фарғона водийси, Бухоро ва Хивада ишлаб турган. Мадраса: Амир Темур даврида мадрасалар - олий ўқув юрти вазифасини ўтаган. Мадрасалар диний ва кейинчалик дунёвий билимлар ўчоғи, тафаккур гулшани, кадрлар тайёрлаш маскани эди. Мадрасаларда мамлакатнинг энг атоқли донишмандлари, шайхлари, уламо олимлари мударрислик қилишган, маърузалар ўқишган. Темурийлар, даврида мадрасалар Ўрта Шарқ архитектураси режасига биноан кўркам қилиб қурилган. Мадраса бошқармаси: Пойтахт шаҳарлардаги асосий мадрасаларга Темур ва Темурийлар асос солган эдилар. Мадрасалар ва унинг ҳаёти юзасидан умумий назорат олиб даражадаги диний шахс-шайх ул Ислом ва қозилар томонидан олиб борилса, алоҳида текширув-яъни ўқув ва хўжалик ишлари бўйича назорат мутавалли бошига топширилган эди. Мутавали бошининг вазифаси туманлардаги мадрасалар ишларини назорат қилиш бўлган мадраса бошида йирик мусулмон воизи, мударриси барча ўқув предметлари бўйича бериладиган билимларга раҳбарлик қилувчи шахс турган. Мударрис фақат ўқув ишлари бўйича жавоб берган. Мударрис ва мутавали сайлови ҳукумат раҳбарлари томонидан олиб борилган. Агар номзод ҳукумдорга маълум бўлмаса унда бу номзодни қозилар ва бир неча ўқимишлилар томонидан имтиҳон қилинган. Шу аснода мударрислар ҳам ишдан бўшатилган. Ўрта аср авторитар педагогикаси даврида мактабларда таълимнинг синф – дарс тизими қўлланилмаган эди. Бир хонада ёши ва маълумоти ҳар хил бўлган болалар ўқитилар эди. Дарс эса, қатъий белгиланган жадвал асосида олиб борилмас эди. Хусусан, феодализм даврида қадимги Ўрта Осиё

Республикасида асосан ерли маҳаллий миллат болалари учун, асосан 3 типдаги мактаблар бўлган. Булар эски мактаблар – мачитлар ҳужрасида ўқитилган қорихона мактаблари – дахмалар қошида очилган мадраса мактаблари – олий типдаги дорилфунун. Мадраса ўқув курсининг мазмуни Биринчи навбатда барча талабалар учун мадрасада ўқитиладиган бошланғич курс араб тили грамматикасини ўрганиши эди, чунки барча адабиётлар араб тилида ёзилган. Араб тили грамматикаси бир неча китобларга бўлинган. Араб филологияси машғулоти учун мадраса талабаларининг камида 3 йил вақтлари сарф бўлган, Туркистон мадрасасининг мударрислари араб олимларининг ҳикматли сўзларидан ўрнак олишган ва шу бўйича иш тутишган. «Энтимология фанларнинг онаси, синтаксис эса уларнинг отасидир». Грамматик тайёрловдан ўтгандан сўнг бунга боғлиқ равишда формат логикани ўрганишарди. Бу эса ғалабаларга кейинги ўқишларини қайси предмет бўйича, китоблардан қайси бирини танлашларига ёрдам берар эди. Китоблар ҳуқуқшунослик ва умумий таълим дарсликларига бўлинар эди. Мадрасадаги кўпчилик талабалар қелгусида мадраса ва масжидда имом- хатиб ўрнини олиш ёки давлат маҳкамаларида қотиб бўлиб ишлаш мақсадида кўпроқ ҳуқуқшунослик фанлари бўйича ўқишни давом эттирар эдилар. Кимки, мударрис бўлишни хоҳлаган бўлса, ўша араб тилини мукаммал билишга ҳаракат қиларди. Улар катта ҳажмга эга бўлган диний, ҳуқуқий фанлардан қуйидагиларни ўзлаштириб олишлари лозим бўлгач. Булар. - Пайғамбар сўзларини ўзлари Қуръондан қайд қилиш; - Пайғамбар ҳақидаги ривоятлар Қуръонни тўлдирувчилардир; - Пайғамбарнинг шахси ўзи билан суҳбатлашган кишиларнинг кўрсатмалари; - Олий насабдаги шахсларни билувчи инсонларнинг берган гувоҳликлари ва бошқалар.

Касбнинг умумий таълим бўлимига кўпчилик муллалар кам эътибор берар эдилар. Талабалар фан тизимини эмас, балки айрим китобларни ўрганишар эди. Мадрасаларлаги ўқув предметлардан бири математика эди. Талабалар бу фанни меросий қонун дарси билан бирга чегараланган ҳажмда ўрганишарди. Арифметиканинг 4 та амалини ўрганишганидан сўнг геометрияга ўтишарди. Бу билимлар ерни сотиб олиш, мерос қолдирганда уни ўлчашда керак бўларди. Худди шу маълумотлар билан математика курси тугарди. Алгебра эса ўқитилмасди. Қизиқувчан муллалар географик ва тарихий темадаги фантастик ҳикоялар тўпламини ўқир эдилар. Шундай китоблардан бирида дунёнииг атрофий 4 та нарса, олов, шамол, сув ва ер (тупроқ) ҳақида фантастик ҳикоялар мавжуд эди. Олов – ой билан шамол ўртасида мавжуд, шамол-олов қобиқлари билан сув ўртасида, сув-шамол ва ер ўртасида, ер бўлса бошқа стихияларнинг барчаси билан ўралган. Худди осмон 7та бўлган каби, планеталар системаси ҳам 7та, 7та поялар ёки ёруғлик жисмлари, 7 та денгиз. Ҳатто инсоний тур ҳам 7та ирққа бўлинган эди. Улар:Хитойлар, араблар, Турклар, форслар, Европаликлар, индуслар, негрлар. Дарслар кун чиқиши билан эрталабки нонуштадан кейин бошланарди. Тугаши эса домлани дарс ўтиши қобилиятига қараб белгиланарди. Домла хонага киргандан сўнг жамоа, яъни 5тадан 20тагача бўлган гуруҳталабалари киришарди. Дарс охирида ўқитувчи «Оллоҳу Акбар» дейди. Талабалар чиқиб кетганларидан сўнг, янги гуруҳ келарди. Ҳафтанинг шанба, якшанба, душанба ва сешанба кунлари ўқиш бўлар эди, қолган кунлари ўтилган дарсларни такрорлаш, қўшимча тайёргарлик кўриларди ва дам олинарди. Бундан ташқари Рамазон ойида, Қурбон ҳайити байрамида 2 ҳафта дарс бўлмасди. Май ойининг сентябргача таътил ҳисобланган ўртача ҳисобида мадрасадаги ўқув йили 30 ҳафта бўлган. Мадрасада ўқиш ва ҳужрада

яшаш учун мударрисдан, айрим вақтда катта муллалардан руҳсат сўраш керак эди. Ҳужрада фақат 2 тадан 5 тагача ўрин бўларди, холос. Айрим талабалар рўйҳатда бўлишса ҳам дарсларга унча келипмасди. Курсдан-курсга қолиб 20 йил давомида ҳам ўқиганлар бўлган. Маърузага қатнашмаганларнинг нафақаси қонун бўйича бекор қилинар эди. Амалда эса бундай эмас эди, бу қонун фақатгина начор аҳволда яшайдиган талабаларга тааллуқли эди. Кўп талабалар савдогарлар, йирик руҳонийларнинг оиласидан чиққан эди. Мадрасада улар бирдан икки гуруҳга бўлинишар эди. Мадрасани тугатганларидан сўнг бири имом-хатиб, бири ихтисослиги бўйича ўқитувчи бўлиб ишларди. Камбағаллар эса ўз қишлоқларида дарс берадиган ўқитувчи бўлар эдилар. Мадрасада педагогика курси ёки бирон-бир предмет бўйича дарс бериш методикаси фани йўқ, эди. Лекин баъзи адабиётларда кўрсатилишича қадимги грек философларининг педагогик қарашлари, таълим-методлари ўрганилган. Лекин талабалар асосан диний тарбия олар эдилар. 7 ёшдан болани таҳорат ва ибодат қилишга ўргатилар эди. 10 ёшдан бошлаб болаларга жаннат ва дўзах азоблари ҳақида тасаввурлар ҳосил қилинарди. Бу болаларнинг психикасига катта таъсир кўрсатар эди. Дўзах азобини ҳис қилган талаба ёмон йўлга киришдан хайиқкан. Амир Темур даврида асосан анъанавий диний мактаб ва мадрасалардан ташқари саройларда хонзодалар ва бекзодалар, Амрзодалар учун алоҳида мактаб типидаги ўқув муассасалари мавжуд эди. Шахзодалар, хонзодалар ва бекзодалар 4-5 ёшларидан бошлаб ўқиш ва ёзишни подшо қиссахоналаридан олганлар. Қиссахоналар болаларнинг зеҳнини ўстириш мақсадида уларга ўзлари эшитган ва кўрган нарсалари, дунё воқеалари ва ғаройиб воқеалари ҳақида ҳикоя қилиб берганлар. Амир Темур ўз қиссахонни билан тез-тез суҳбат ўтказиб турган. Бир сафар қиссахонни Соҳибқирон ўз ҳузурига чорлаганда у зот: «Ҳазратимнинг муборак кўнгиллари нени хуш қуради? Рустаму достон ва Афросиёб қиссасиму, Искандар Зулқарнайнданму ёки Абу Муслим достониданму?- деб сўраган. Амир Темур:

Майли бу гал Искандар Зулқарнайндан бўлақолсин деган, Қиссахон Амир Темурга узоқ пенонистонлик файласуф, унинг зийрак ва жаҳонгир ўғил Искандарнинг Эрон, Турон ва Ҳиндистонда олиб борган зафарли урушлар ҳақида мароқ ила сўзлаб берган. Қиссани тинглагач, Амир Темур «Ҳа, буюк подшоҳ бўлғон у. Жаҳон ҳали унақасини кўрмаган ҳам, эшитмиғон ҳам ичида «Подшоҳ бўлсанг ўшандай подшоҳ бўлиш керак" деб унга ҳавас қилган. Бу суҳбатдан шу нарса аёнки, Қиссахон тажрибали, ҳар тарафлама билимли ва тарбиявий таъсир ўтказа оладиган шахс бўлган. Қиссахон ўз ҳаётида учраган ғаройиб саргузаштларидан, тарихдан, фандан, санъат ва адабиётдан мазмунли қиссалар сўзлаб Темур ва темурийларни давлат тузиш, уни бошқариш, халқ билан муомалада бўлиш, чет эл фуқаролари билан дипломатик ишларни олиб бориш, жанг-жадалларда зафарга эришиш йўлларини ўргатган. Қиссахонлар ҳар бир шаҳзода, амирзодалар учун алоҳида-алоҳида тайинлаганлар. Улар шаҳзодалар учун биринчи муаллимлик қилганлар. Мирзо Улуғбекка Темур қиссахоннинг жияни Ҳамза ибн Али бириктириб қуйилди. У Улуғбекдан 12 ёш катта, савод чиққан ва кўп нарсаларни ўқиб олган йигит эди. Шунингдек, шаҳзодаларга оталиқ (мураббийлар) ҳам тайин этилган. Улар шаҳзодаларни тарбия қилар эди. Масалан: Улуғбекка Шохмалак оталик қилиб тайинланган эди. Мирзо Улуғбек ҳисоб-китобни Мавлоно Бадриддиндан ўрганган эди. Мавлоно Бадриддин жуда билимдон эди. У Улуғбекни Кўксаройдаги хос кутубхонасига бошлаб бориб, ундаги китобларни, кўрсатиб, баъзилари ҳақида маълумот берди. Бу билан у Улуғбекда китобга ҳавас уйғотган. Айниқса, Мирзо Улуғбек, Хоразмий, Насриддин Тусий, Булжандийнинг фалакиёт ҳақидаги китоблари билан жуда қизиқиб қолган. Шаҳзодалар савод чиқарганларидан кейин "Сулук-ул Мулук" (подшолар қўлланаси) ни ўрганганлар. Бу қўлланмадан улар бўлажак ҳукумдор давлатни идора қилиш санъати: одамларни лавозимларга дипломатик ишлар, молия ишлари ҳақида мамлакатлар эгаллаганлар .

Улуғбек замонига келиб математика, астраномия фанлари равнақ топди. Бухоро, Самарканд ва Гиждивонда уч мадраса курилиб улар фан тараққиетида марказ бўлиб колди. Бухородаги мадраса бештокига езилган "Илм олмокка интилмок хар биримизни ва муслима учун карзу фарздир" хикмат ҳозирги кунда ҳам кўзга яққол ташланади. Улубек олмларга хомийлик қилиб, фан ахлини рағбатлантирди, ўзи эса математика ва асраномия бўйича муҳим ишларни амалга оширди. Ш у даврда Самаркандда Козизода Румий, Жамшиддин Маъсудий, Али Ибн Муҳаммад, Хиротда эса Алишер Новоий, Абдурахмон Жомий, улуғ рассом Бехзод ва бошқалар ижодиёт чуққиларига кўтарилдилар. Улуғбекнинг шогирди Аловиддин Али Кушчи (1403-1474) Моварауннахр маданий ва илмий ҳаётида катта роль ўйнайди. Астраномия тўғрисидаги "Рисоали Дар Фалаккиет" асари Али Кушчи уз даврининг Пталомейи дейишга сабаб булди. XIV-XV асрларда Самаркандда яшаган аллома Мир Саид Шариф Журжоний (1340-1413) тил, мантиқ, ҳуқуқ, фалсафа, ва бошқа фанларга оид 50 дан ортиқ асар езди. Султон Хусайн Бойкаро даврида Хирот илмий-маданий марказга айланди. Алешер Навоий фан, маданият, маърифат ишларини йўлга қўйишда, у ерларни ободонлаштиришга катта хизматлар қилди. Алишер Навоий тил– адабиёт, мусиқа, тарих, фалсафа, астраномия, тарбия назарияси сохасида жуда кўп илмий асарлар яратди. Амир Темур – комил инсон ахлоқи ҳақида Амир Темур баркамол инсоннинг ахлоқий камолоти ҳақида ўйлар эди. Комил инсон унинг назарида Қуръон Карим ва Ҳадис шариф таълимотларига содиқ бўлмоғи лозим. У ўз фарзандларини ва набираларини ана шундай руҳда тарбиялашга ҳаракат қилган. Унинг фикрича, комил инсон – ҳокимиятни бошқарадиган, имон- эътиқодли, адолатли, ғайратли, эл-юрт ғамини ўйлаб, уларнинг мушкулларини ҳал қиладиган шахсдир. Амир Темур комил инсон «Миллатнинг дардаларига дармон ўладиган, зиёлиларни ҳимоя қиладиган, камбағалларни бойлар зулмига ташлаб

қўймайдиган бўлишни» такидлар эди. Соҳибқирон ёшларни адолат ва озодлик учун курашга даъват этади. «Узоқ салтанат сурмоқ истасангиз қиличингизни яхши ўйлаб чекингиз"- дер эди у. Амир Темур комил инсон ахлоқининг асосларини ислом динига садоқатли бўлишдан иборат деб тушунган. Соҳибқироннинг ўзи бутун умри бўйича ислом динига, саййидларига садоқатда бўлган. Бунда у ўз одами Муҳаммад Тарағай Баҳодирнинг «Энг аввало тангри таоллонинг дини ва Муҳаммад Мустафонинг шариатига хизмат этишдан чекинма. Ўз саъй- ҳаракатинг билан исломни қўллаб-қувватла, - деган ўгит-насиҳатига амал қилади. «Ҳа мамлакатда адолат эшигини очдим, зулм-ситам йўлини тўсдим» деб ёзади у. «Қайси мамлакатларни забт этган ёки қўшиб олган бўлсам, ўша ернинг обрў-эътиборли кишиларини азиз тутдик, саййидлари, уламолари, фуқаролари ва машойиҳларига таъзим бажо келтирдим ва ҳурматладим. Уларга раҳбарлик лавозимларини бердим, яхши маошлар белгиладим». Амир Темурнинг бу сўзидан унинг адолатли амир эканлигига ишонса бўлади. Дарҳақиқат, Амир Темур қайси мамлакатни забт этган бўлса «Ўша вилоятнинг улуғларини, оға-иниларимдек, ёшларини ва болаларини бўлса ўз фарзандларимдек кўрдим" деб таъкидлаган. Комил инсоннинг сўзи ва иши бир бўлиши лозим. Бу ҳақда Амир Темур «Белда камар ва тилда сано, яъни иш ва сўз бир бўлсин» дейишни ҳуш кўрар эди. Унинг ўзи эса шахсий ҳаётида сўз ва ишнинг бир бўлишига алоҳида эътибор берган. Амир Темур лашкарбошиларнинг сўзи ва иши бир бўлишини ғалабанинг асоси деб ҳисоблаган. Комил инсон ахлоқнинг яна бир қирраси дўстлик, дўстликка соғликдир. Амир Темур дўстликни қадрлаган, дўстга содиқ бўлган. У ўзининг диний пири, дўсти имом Барака вафот этганда йиллаб кўз ёши

қилган. У ўзининг «Тузуклар» ида дўстлик ҳақида қуйидагиларни ёзгач: «Дўстлик синовда чиниқади», «Дўст душман билан муроса-ю мадора қилдим», «Шижоатли кишиларни дўст тут, чунки, Тангри таоло жасур кишиларни ардоқлайди». Амир Темур доимо ўз фарзандлари, қариндошлари, ошна-оғайнилари, ўзи билан бир вақтларда дўстлик қилган барча одамларга ҳокимиятни қўлга олгани, уларга яхшилик қилади. Дўстлардан кимки менга илтижо қилиб келгудек бўлса, улар билан жуда хуш муомала қилган. Бундай ҳолда дўстлик ишлари янада мустаҳкамланган. Комил инсон ширинсуҳан, хуш муомалали ахлоқга эга бўлмоғи лозим. Амир Темур ширин сўзлиликни хуш кўрган, ғазабни, қаҳрли муомалани ёқтирмаган. «Бошқаларга бир калима ширин сўз қилични қинига тиқар», «Тил қиличдан ўткир» деб таькидланишни хуш кўрган ва ўзи ҳам шунга амал қилган. Шундай қилиб, Амир Темур комил инсоннинг ахлоқи ҳақида жуда бой мерос қолдирган, Соҳибқироннинг бу таълимоти бўлажак темурий шаҳзодаларнинг давлатн бошқаришга тайёрлашда дастур бўлиб хизмат қилади. Ислом динининг маърифий ва маданий тараққиётдаги ўрни Соҳибқирон ҳар бир ишни аввало ўз диний пирлари, саййидлар билан маелаҳатлашиб, шу билан бирга Қуръондан фол- очдириб сўнгра бажарар эди. Амир Темур ўз диний пири Зайниддин Абубакр Тоябодий билан маслаҳатлашганда пир давлатни бошқариш ҳақида қуйидаги маслаҳатни берган: «Абдулмансур Темурбек! Салтанат ишларида тўрт нарсага амал қилғил. 1. Кенгаш. 2. Машварат ва маслаҳат. 3. Қатъий қарор, тадбиркорлик ва ҳушёрлик. 4. Эҳтиёткорлик.

Амир Темур мусулмонларга диний масалалардан таьлим бериб, шариат ақидалари ва ислом дини илмлари – «тафсир», «Ҳадис» фикҳдан дарс берсинлар деб ҳар бир шаҳарга олимлар ва мударрислар тайян қилган. Соҳибқирон пиричинг: "Кимки Муҳаммад динини қўллаб-қувватласа сен ҳам уни қўллагин. Кимки Муҳаммад динини хор қилса сен ҳам уни хор тутгин» деган насиҳатига доимо амал қилган. Салтаьат қонун-қоидаларуни ислом дини ва кишиларнинг энг ҳайрлиси (Ҳазрати Муҳаммад) нинг шариатига боғлаб, иззату ҳурматлаш вожиб бўлган янхазратнинг авлоди ва саҳобаларига муҳаббат билдирган ҳолда уларни мустаҳкамлади. Шунинг учун ҳам салтанат узоқ вақт мустаҳкам турди. Амир Темур бола тарбияси, ота-она ва фарзанд ҳақидаги ҳадисни яхши билган. У ҳадисдаги «Фарзандларингизни иззат-икром қилиш билан бирга ахлоқ-одобини ҳам яхшилангизлар». «Оила нафақасидаги тежамкорлик тежммкорликнинг ярмига тенг», «Сизларнинг яхшшларингиз ўз аҳлу аёлига (яъни оила аъзоларига) хушмуомлада бўладиганларингиздир», «Ота-оналарнинг кексалик вақтида хар иккаласини ёки бўлмаганда бошқасини рози қилиб, жаннатий бўлиб олмаган фарзанд хор бўлсин, хор бўлсин ва яна хор бўлсин», «Отага итоат қилиш - тангрига итоат қилишдир", «Ота-онаси қарғаганни тангри қарғайди» ибратли ўгитларни ҳар доим ёдда тутган. Ҳадисда ота-онани, оила ва қариндошларни ҳурматлаш ҳақидаги ғояларни Соҳибқирон ўзининг дастур ул амлаи деб тушунган. Ҳадисдаги «Аввало онангга, яна онангга ва яна онангга, сўнг отангга яхшилик қил», «Тангридан қўрқингнлар ва фарзандаларинигазни бир хил меҳрда бўлинглар» деган ғояларга ўзи амал қилган. XIV асрнинг иккичи ярми ва XV аср тарихда Шарқ Уйғониш даврнинг иккинчи босқичи деб аталади. Чунки бу давр маданият йуналишлари, иқтисодий асослари IX-XII аср маданиятининг давоми ҳисобланади. Амир Темур хукумронлик даврида жахоннинг кўплаб шаҳарларидан

Самаркандга кўплаб хунармандлар, олимлар, саънаткорлар, мухандислар олиб келинди. Самарканд ва Хиротда мадрасалар, кутубхоналар ва расатхоналар курилди. Тиббиет, риезиет, фалаккиет, жугрофия, тарих, адабиёт, фалсафа ҳамда тарбияшуносликка оид бир қанча ажойиб асарлар яратилди. Темур ва Темурийлар даврида фан ва маданият ривожланди. Айниқса, Самарканд ва Хирот шаҳарлари илм марифат, маданият марказига айланди. Шохизинда,Гуриамир мақбараси, Бибихоним Жомеъ масжиди, Регистон майдони ва шу сингари кўплаб мадраса ва масжидлар бунёд этилди. Адабиётлар: 1. К.Хошимов "Педагогика тарихи" Т. "Ўқитувчи"1997 йил. 2. Сафо Очил, К.Хошимов "Ўзбек педагогикаси антологияси" Т."Ўқитувчи" 1995 йил. 3. О.Хасанова "Педагогика тарихида хрестоматия" Т. "Ўқитувчи" 1994 йил.

Похожие

Темурийлар даврида таълим-тарбия масаласи

Темурийлар даврида маданият ва таълим-тарбия

Темурийлар даврида маданият, таълим-тарбия йуналишлари ва педагогик карашлар

Шарк уйгониш даврида таълим-тарбия тўгрисидаги фикрлар (IX-XII асрлар)

Шарқ уйғониш даврида таълим ва тарбия масалалари (биология ўқитиш методикаси)