Шарқ уйғониш даврида таълим ва тарбия масалалари (биология ўқитиш методикаси) - Педагогиka - Рефераты

Шарқ уйғониш даврида таълим ва тарбия масалалари (биология ўқитиш методикаси)

Загружено в:

21.11.2023

Скачано:

0

Размер:

22.8818359375 KB

Шарқ уйғониш даврида таълим ва тарбия масалалари Режа: 1. Уйғониш даври. 2. Абу наср Фаробийнинг таълим-тарбия ҳақидаги қарашлари. 3. Абу Райхон Берунийнинг таълим-тарбия ҳақидаги қарашлари. 4. Ибн Синонинг таълим-тарбия ҳақидаги қарашлари .

Уйғониш даври. Бу даврда араб тили илмий ва алоқа тили эди. X аср ўрталарига келиб, форс-тожик тилида ҳам иш юритила бошланди. Бу даврда Бухорода китоб дўконларида бўлиб, унда йирик олимлар ва фозил кишилар учрашиб, илм- фан тўғрисида турли хил бахслар юритишар эди. Абу Али Ибн Сино китоб дўкондаридан бирида Фаробийнинг Аристотель “метафизика” сига ёзган шархларини сотиб олганлиги фикримизнинг ёрқин исботидир. XI асрда Хоразмда илм-фан айниқса ривожланди. Хоразм шохи Маъмун ўз саройига энг забардаст олимларни таклиф этади. У ташкил этган “Байтул хаким”, “Донишмандлар уйи” да қомусий олимлар Беруний, Ибн Сино, Абу Наср ибн Ироқ каби олимлар ижод билан шуғулландилар. Бу кейинчалик “Маъмун” академияси номи билан дунёга машҳур бўлган. Шарқ “Уйғониш даври” да илм-фан ривожланиши уч йўналишда бўлди. Биринчи йўналиш математика-тиббиёт йўналиши бўлиб, буларга математика, астрономия, кимё, география, минералогия, тиббиёт, доришунослик каби фанлар киритилиб, ал-Хоразмий, Аҳмад Фаробийлар математикага оид, Закариё ар - Розий, Кимё ва тиббиётга оид ибн Сино тиббиёт ва фалсафа, Беруний тиббиётга оид, Журжоний тиббиёт ва фалсафага оид йирик асарлар яратдилар. Иккинчи йўналиш ижтимоий-фалсафий йўналиш бўлиб, бунда фалсафа, тарих, мантиқ, руҳшунослик, нотиқлик ва бошқа фанлар бўлиб, бу соҳада Фаробий, ал-Кихдий, Ибн Сино, Муҳаммад Наршаҳий кабилар фаолият кўрсатган. Юқорида айтиб ўтилган олимлар қомусий олимлардир. Учинчи йўналиш таълимий-аҳлоқий йўналиш бўлиб, бу соҳада қомусий олимлар ўз қарашларини ижтимоий-фалсафий ва илмий асарлари таркибида ёки аҳлоқий асарларида баён этганлар. Шарқ Уйғониш даврида инсон муамоси маънавий соҳасидаги асосий масала бўлган. Шунинг учун ҳам таълим-тарбия масаласига катта эътибор берилган, яратилган асарларда шарққа хос бўлган инсоннинг ахлоқий-руҳий камолотини улуғлаш етакчи ўрин тутган. Мазкур таълимий-ахлоқий асарларда инсоннинг маънавий

камолга етиши юксак хулқ-одоб, илм-фанни эгаллаши асосидагина амалга ошиши мумкин деган ғоя илгари сурилди. Илмий билимга асосланувчи метод шаклланди, натижада ақлий тарбия олимлар эътиборида бўлди: Хоразмий, Фаробийлар бу методни асослаб беришган буюк мутаффаккирлар эди. Табиат ва унга боғлиқ таълим тарбияни ривожлантириш бўйича Фаробий, Беруний, Ибн Синоларнинг қарашлари алоҳида аҳамиятга эга. Булар ҳақида қисқача тўҳталиб ўтамиз.

Абу наср Фаробийнинг таълим-тарбия ҳақидаги қарашлари. Абу Наср Фаробий – ўрта аср шарқининг машҳур мутаффакири, қадимги Юнон фалсафасининг Шарқдаги энг йирик давомчиси ва тарғиботчисидир. Фаробий қадимги Юнон илмининг чуқур билимдони бўлган, унинг Шарқда тарқалиши ва ривожига катта хисса қўшгани туфайли уни – “Шарқ Аристотели” - “Муаллими Соний” - “Иккинчи муаллим” (биринчи муаллим Аристотель) деб атайдилар. Фаробий таълим – тарбияга бағишланган асарларида таълим тарбиянинг муҳимлиги, унда нималарга эътибор бериш зурулиги, таълим-тарбия усуллари ва услуби ҳақида фикр юритади. “Фозил одамлар шаҳри”, “Бахт- соатдатга эришув тўғрисида”, “Ақл махнолари” каби асарларида ижтимоий- тарбиявий қарашлари ўз ифодасини топган. Фаробий “Бахт-саодатга эришув тўғрисида” асарида билимларни ўрганиш тартиби ҳақида фикр баён этган унинг таъкидланишича, аввал билиш зарур бўлган илм ўрганилади, бу олам асослари ҳақидаги илмдир. Уни ўргангач, табиий билимларни, табиий жисмларни тузилиши, шаклини, осмон ҳақидаги билимларни ўрганиш лозим. Ундан сўнг, умуман, жонли табиат ўсимлик ва ҳайвонлар ҳақидаги илм ўрганилади, дейди. Фаробий таълим-тарбияга биринчи марта таъриф берган олим саналади. Таълим деган сўз инсонга ўқитиш, тушунтириш асосида назарий билим бериш; тарбия-назарий фазилатларни, маълум ҳунарни эгаллаш учун зарур бўлган хулқ нормаларни ва амалий малакаларини ўргатишдир, дейди олим. Фаробий ўз асарларида ахлоқий фазилатларга тўхталиб ўз фикрларини баён этади. Ахлоқий фазилатлар деганда билимдонлик, донолик ва мулоҳазали бўлиш, виждонлилик, камтарлик, кўпчилик маърифатини юқори қўйиш, хақиқат, манавий юксакликка интилиш, адолатлилик каби хислатларни тушунди. Аммо бу хислатларнинг энг муҳими ҳар бир инсоннинг билимли, маърифатли бўлишидир. Шунинг учун Фаробий аҳлақ тушунчасига ақл билан узвий боғлиқ холда тафаккурга асосланган аҳлоқ асосида қарайди.

Фаробийнинг талим-тарбия йўллари, усуллари, воситалари ҳақидаги қарашлари ҳам қимматлидир. У инсонда гўзал фазилатлар икки йўл – таълим ва тарбия йўли билан ҳосил қилинади. Таълим назарий фазилатларни бирлаштирса, тарбия назарий ва амалий фазилатларни бирлаштиради, дейди. Ҳар иккаласи бирлашса, етуклик намоён бўлади. Фаробий таълимда барча фанларни назарий асослари ўрганилса, тарбияда маънавий аҳлоқий қоидалар, одоб меёрлари ўрганилади. Касб – ҳунарга оид малакалар ҳосил қилинади, деб уқтиради. Фаробий таълим-тарбияда рағбатлантириш, одатлантириш, мажбур этиш методларини илгари сурган. Ҳар икки усул ҳам инсонни ҳар камол тамойилга етказиш мақсадини кўзлайди. Фаробийнинг таълим-тарбия ҳақидаги қарашлари ҳозирча ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда. Абу Райҳон Беруний – жаҳон фанининг тараққиётига ғоят улкан хисса қўшган зўр истеъдод эгаси ва тадқиқотчи эди. Унинг ўлмас илмий асарлари жаҳон фани тараққиётида бениҳоя юксак аҳамиятга моликдир. Берунийнинг йирик асарларига “Минералогия”, “Хиндистон”, “Геодезия”, “Ўтмиш ёдгорликлари”, “Сайдана” кабиларни олиш мумкин. Беруний ҳар бир яратган асарининг киши руҳиятига, қобилиятига мос, уни толиқтирмайдиган бўлишига эътибор беради. Беруний ёзади: “Бизнинг мақсадимиз ўқувчини толиқтириб қўймасликдир. Ҳадеб бир нарсани ўқий бериш зерикарли бўлади. Агар ўқувчи бир масаладан бошқа бир масалага ўтиб турса, у худди турли-туман боғ-роғларда сайр қилгандек бўлади, бир боғдан ўтар-ўтмас, бошқа боғ бошланади. Кейин унинг ҳаммани кўриш ва томоша қилгиси келади”. Берунийнинг илмий билимларини эгаллаш йўллари, усуллари ҳақидаги фикрлари ҳозирги даврда ҳам долзарбдир. Ўқувчига билим беришда: - ўқувчини зериктирмаслик;

- билим беришда бир хил нарсани ёки бир хил фанни ўргатавермаслик; - узвийлик, изчиллик; - янги мавзуларни, қизиқарли, асосан, кўргазмали баён этиш керак деб уқтиради. Билим олишда тушуниб ўрганиш, илмий тадқиқотчининг покликка риоя этишига алоҳида эътобор беради, жамиятнинг равнақи маърифатнинг ривожига боғлиқ деган ғояни илгари суради. Абу Райхон Беруний билим олишни ахлоқий тарбия билан боғлайди. Зеро, инсонда комилликнинг муҳим мезони юксак ахлоқликдир. Беруний инсон ҳар томонлама камолга етиши учун у илмли бўлиши билан бирга меҳнатсевар ва хунар эгаси бўлиши ҳам керак дейди. У инсон камолотида уч нарса муҳимлигини таъкидлайди. Бу хозирги давр педагогикасида ҳам эътироф қилувчи ирсият, муҳит, тарбиядир. Маълум бир даврда инсон камолотига ирсият, муҳитнинг таъсирини инкор этиб, фақат тарбияни тан оладилар. Лекин Беруний ўз замондошлари-Фаробий, Ибн Синолар каби инсон камолотида ҳар учаласини ҳам муҳим деб ҳисоблайди. Яъни у инсоннинг камолотга етишида илму маърифат, санъат ва амалиёт асосий роль ўйнасада, насл-насаб, ижтимоий муҳит ва ижтимоий турмуш қонуниятлари ҳам катта аҳамиятга эга эканлигини таъкидлайди. Беруний назарида инсон камолга етишнинг энг муҳим омиллари илм-маърифатли бўлиши ва юксак ахлоқлиликдир. Беруний илмий билимга оид, таълим методлари ҳақидаги қарашлари билан таълим назариясида ўзига хос мактаб яратади. Берунийнинг ҳам табиий, ҳам ижтимоий фанларни қамраб олган 150 дан ортиқ асари мавжуддир.

Абу Али Ибн Сино – бутун мусулмон Шарқнинг улкан қомусий ақли, жаҳон илми ва маданиятининг энг машҳур намоёндаларидан биридир. Ибн Сино ўрта аср фанининг турли соҳалари фалсафа, тиббиёт табиатшунослик, бадиий адабиёт бўйича ёзган асарлари билан ўчмас из қолдирган, у ўз даврида “Олимлар раиси” унвони билан тақдирланди. Унинг йирик асарларига қуйидагиларни киритиш мумкин “Тиб қонунлари”, “Аш-Шифо”, “Ал-Қонун”, “Ан-Нажот”, “Донишнома” ва бошқалар. Ибн Сино ўзининг таълим-тарбияга оид қарашларини ижтимоий- фалсафий қарашлари билан боғлиқ ҳолда ифодалаган ва махсус рисолаларда талқин қилган. Шунингдек фанларни тасниф этади. Бунда у биринчи ўринга тиббиёт фанларини қўяди. Ибн Сино билим олишда болаларни мактабда ўқитиш зарурлигини қайд этар экан, таълимда қуйидаги томонларга риоя қилиш зарурлигини таъкидлайди: - болага билим беришда бирданига китобга банд қилиб қўймаслик; - таълимда енгилдан оғирга бориш орқали билим бериш: - ўқитишда жамоа бўлиб мактабда ўқитишга эътибор бериш; - билим беришда болаларнинг қизиқиши ва қобилиятини ҳисобга олиш; - ўқитишни жисмоний машқлар билан қўшиб олиб бориш; Бу талаблар ҳозирги давр тамойилларига ҳам мос келиши билан қимматлидир. Ибн Сино ўқитувчининг қандай бўлиши кераклиги тўғрисида қатор фикрларни баён этади. Улар қуйидагилардир: - болалар билан муомулада босиқ, жиддий бўлиш; - берилаётган билимни талабалар қандай ўзлаштириб олаётганига эътибор бериш; - таълимда турли метод ва шакллардан фойдаланиш; - талабанинг хотираси, билимларини эгаллаш қобилияти, шахсий хусусиятларини билиши;

- фанга қизиқтира олиш; - берилаётган билимларни энг муҳимларини ажратиб бера олиш; - билимларни талабларга тушунарли, унинг ёши, ақлий даражасига мос равишда бериш; - ҳар бир сўзнинг болалар хиссиётини уйғотиш даражасида бўлишига эришиш зарур, дейди олим. Ибн Сино таълимотида билишда қайси методлардан фойдаланилмасин у оғзаки ифодалаш, тажрибаларини барибир талабада ҳақиқий билим ҳосил қилиш мустақил, мантиқий фикрлаш қобилиятини ривожлантириш, олган билимларини амалиётга тадбиқ эта олиш қобилиятини таркиб топтириш асосий мақсад бўлган. Ибн Сино ақлий, ахлоқий тарбия билан бир қаторда инсон камолотида жисмоний тарбиянинг муҳим аҳамиятини ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатидан таҳлил қилади. Ибн Синогача инсоннинг камолга етишида жисмоний тарбиянинг таъсири ҳақида бизларда бир яхлит таълимот яратилмаган эди. Жисмоний машқлар, тўғри овқатланиш, уйқу, баданни тоза тутиш, тартибга риоя этиш, инсон соғлиғини сақлашда муҳим омиллардан эканини ҳам илмий ҳам амалий жиҳатидан асослади. Хулоса қилиб айтганда, Ибн Синонинг таълим-тарбиявий қарашларида инсоннинг ҳам ақлий, ҳам аҳлоқий эстетик ҳамда жисмоний томондан ривожланиши унинг камолга етишининг асосий мезони сифатида талқин этилади.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

Похожие

Туркистон жадидчилик ҳаракатида таълим ва тарбия (биология ўқитиш методикаси)

Дарсдан ташқари ишлар (биология ўқитиш методикаси)

Темурийлар даврида маданият ва таълим-тарбия

Дарслик бўйича уй вазифалари (биология ўқитиш методикаси)

Темурийлар даврида таълим-тарбия масаласи