Davlat xizmatchisining bahs yuritish san`ati - Педагогиka - Рефераты

Davlat xizmatchisining bahs yuritish san`ati

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

179.5 KB

Davlat xizmatchisining bahs yuritish san`ati Reja: 1. Bahs - aqllar kurashi 2. Bahs, aslini olganda, fikrni asoslash, isbotlash san`atidir. 3. Bahsdagi noholis usullar 4. Savollar, e`tirozlar va ularga javob

Tayanch iboralar: Bahs, bahs san`ati, eristika, haqiqatni izlash, asoslash, isbotlash, jarayon, dalil, uslub, fikr, bahsda umumiy strategik maqsad, ifodalash, raqib, bahsdagi noholis usullar, bahsda ayyorlik, bahs maqsadidan chekinish, fikr (tezis)dan chekinish, yolg‘on isbot va dalillar, izchillikni buzish, sarosimaga solish, dalilni moylash yoki xushomad, sun`iy uyat hissini uyg‘otish, manfaatga ishora, yorliq ilish, balandparvoz so‘zlar bilan opponentni sindirish, yolg‘on - yo‘q manbaga yoki o‘ylab topilgan faktga tayanish, qo‘rqitish (og‘ziga urish) usuli, diqqat qilish (asabiy holga solish), obro‘sizlantirish usuli, aniqlik kirituvchi savol, tushuntiruvchi savol, munozarali savol, ―qopqon savol, qarshi savol, chegaralovchi savol, ilmoqli savol, majburlovchi savol, ritorik savol, aniqlik kirituvchi savol . Har qanday muloqot jarayonida shunday holatlar bo‘ladiki, kishi o‘z nuqtai nazarini himoya qilishga, ya`ni bahs olib borishga to‘g‘ri keladi. ―Bahs ancha keng tushuncha. Umumlashtirilgan tarzda unga shunday ta`rif berish mumkin: Bahs deb biron-bir fikrni isbotlash (asoslash) jarayoni tushuniladi va uning davomida har bir tomon muhokama etilayotgan masala bo‘yicha o‘z nuqtai nazarini himoya qilishga va raqibning fikrlarini inkor etishga harakat qiladi. O‘zbek tilida bunday holatlarni ifodalovchi va ayrim paytlarda sinonim sifatida ishlatiladigan boshqa so‘zlar ham mavjud. Masalan: ―munozara, ―tortishuv, ―fikr almashuv yoki boshqa tillardan kirib kelgan ―disput, ―debat va h.k. Ikki yoki undan ortiq odam muloqotga kirishgan har qanday sharoitda bahsli holat yuz berishi tabiiy, zero, odamlar ayni bir narsa, voqea yoki hodisani turlicha idrok etadilar, tushunadilar va baholaydilar. Bu -tabiiy hol. Qolaversa, fikrlar rang- barangligi va qarama-qarshiligi bo‘lmasa, har qanday voqea-hodisa haqida inkor etib bo‘lmas, so‘nggi haqiqat mavjud bo‘lganda, inson tafakkuri ham ibtidoiy holatda rivojlanishdan to‘xtab qolar edi. Bahsda haqiqat dunyoga keladi, degan qadimiy hikmat behuda paydo bo‘lgan emas. Gerodot bu borada shunday degan

edi: ―Agar qarama-qarshi mulohazalar bildirilmasa, ma`qul fikr qanday saralab olinadi. Bahs qoidasi: hatto juda qulay vaziyatlarda ham odamlar fikrini o‘zgartirish juda qiyin masaladir. Agar o‘z qarashlaringizni boshqa birovga o‘tkazishni istasangiz, uning fikrini hurmat qiling. Hech qachon odamga uning nohaqligini aytmang. Xato qilish ehtimolini o‘zingizda bo‘lishiga ham e`tibor bering. Bu barcha turdagi bahslarga yakun yasaydi hamda fikrlashingiz haqqoniyligini o‘zida ham yaratishga harakat qiladi. Shu bilan hamsuhbatingizni o‘zi ham siz kabi nohaq bo‘lishini tan olishiga imkon beradi. Keyin, agar biron bir insonni o‘z tomoningizga qaratib olishni istasangiz, uni haqiqiy do‘sti ekanligingizga ishontiring. Bu, albatta, haqiqatga yaqin yo‘ldir. Bahsni tug‘dirmaydigan shunday iboralar ham mavjudki, ular diqqat bilan eshitishga undaydi. Masalan: «Sizni dilingizdan o‘tayotgan fikrlarga qarshi emasman, balki men ham xuddi shunday qilgan bo‘lar edim». Bahs paytida «Janjal bilan biron narsaga erishib bo‘lmaydi», degan iborani eslashga harakat qiling. Eng yaxshi natijaga erishuvning yo‘llaridan biri bu - bahsdan qochishdir. Bahsdan qizishib o‘z g‘ururini yerga urishni istamay, nohaqligini bilib turib ham tan olmaslik mumkin ekanligini yodda tuting. O‘z fikringizni aytib qo‘yishning o‘zi yetarli. Balki biroz vaqt o‘tib, hech qanday bosimning ta`sirisiz ham u to‘g‘ri xulosaga kelishi mumkin. O‘zining haqligini qaysarlik bilan isbotlash yoki bahslashish - ma`lum ma`noda zo‘ravonlik ham hisoblanadi, va oqibatda, yagona kelishuvga olib kelmasligi mumkin. Anglashilmovchilikni madaniyat, munosabat, tavoze`lik va muloyimlik, aniqlik va sovuqqonlik hamda boshqani tushunishga harakat qilish orqali bartaraf qilish mumkin. Bahs asosli va ishonchli bo‘lishi lozim. Bahsda siz raqibni xafa qilish emas, balki undan qochishga harakat qilasiz. Siz keltirgan asoslaringiz mutlaqo to‘g‘ri bo‘lishi lozim. Kasbiy munozara doimo asoslar zanjirini talab qiladi. Tadqiqotchilarning fikricha, mantiqdan bexabar kishilarga nisbatan mantiqiy isbotlarning keltirish usullaridan boxabar kishilarning jamoatda bahsdan muvaffaqiyatli chiqib ketishlariga imkoniyat darajasi balandroq bo‘lar ekan.

Kasbga doir bahsda o‘zini tutish uslubi doimo muloyimlik kasb etishi zarur. Bosiq va mulozamatli odam doimo g‘olib keladi. So‘zamollik diqqatli jimlik bilan almashishi lozim. Jizzakilik va asabiylashishga o‘rin yo‘q. Individual bahsda muximi- asos, mantiq va dalillardir. Imo-ishoralar va hayqirishlarni qabul qilish mumkin emas. Cho‘zilib ketadigan bahslarda har ikkala taraf o‘zining axloqi haqida o‘ylab ko‘rishi lozim. Har holda gap bunday baxyalarda singan kosa ustida ketmaydi. Janjallarga sababchi bo‘ladigan odamlar o‘zi haqida o‘ylab ko‘radigan bo‘lsa, odatda «asablari hech narsaga yaramasligiga amin bo‘ladi». Lekin bu degani sof vijdon bilan ochiqchasiga urishaverish kerak degani emas. Bunday odamlarga «nima uchun men doimo asabiylashaman?» degan savolni o‘ziga bermoqlikka da`vat etamiz. Ko‘p holatlarda asabiylashishning asl sababini anglab yetgandan so‘ng hayot o‘z yo‘liga tushadi. Harakat qilib ko‘rsa arziydi. Bahs yangicha qarashlar, dunyoqarash shakllanayotganda, umuminsoniy qadriyatlar, inson huquqlarini himoya etishda, ijtimoiy fikrni shakllantirishda hamda umumiy fikrga kelish zarurati tug‘ilganda, Ayniqsa, zarur bo‘ladi. Bu borada fransuz faylasufi G.Bashlyar shunday degan edi: ―Bir-birini chinakam tushunishga harakat qilgan ikki kishi avval bir-biriga zid gapirishi kerak. Haqiqat - mayl farzandi emas, bahs farzandidir. Shuning uchun ham bahs yuritish san`ati eng qadimiy ilmlardan biri bo‘lib, o‘tmish donishmandlari o‘z nuqtai nazarini tasdiqlash uchun bahs san`atiga murojaat etganlar, o‘z ilmiy-falsafiy asarlarini dialog shaklida yozganlar. Bahs san`ati, Ayniqsa, Qadimiy Xitoy va Qadimiy Yunonistonda keng rivojlangan edi. Bahs san`ati - ―eristika (yunoncha oristicos - bahclashuvchi) ilm sifatida shakllanishini mutaxassislar odatda eramizdan avvalgi V asr yunon faylasuflari nomi bilan bog‘laydilar. Jumladan, Abderlik Protagor ―Bahs san`ati kitobini yozganligi haqida ma`lumotlar mavjud. Ayni shu faylasuf ilk bor fikr, dunyoqarash, mulohazalar rang-barangligining tabiiyligi va inkor etib bo‘lmas haqiqiy ekanligini tushuntirgan va asoslab bergan. ―Inson barcha narsalarning o‘lchovidir, degan fikrga tayanib, Protagor: ―Har bir narsa haqida ikki, bir-biriga

zid fikrni aytish mumkin, - degan xulosani chiqaradi va aslini olganda barcha narsalarning nisbiyligi haqidagi ta`limotga asos solgan. Bahs san`ati masalalarini Aristotel, Platon va boshqa antik davr mutafakkirlari ham o‘z asarlarida tilga olib o‘tishgan. Qadimgi Xitoy faylasuflari, jumladan, Mo-szi va uning izdoshlari bahs yuritishning bir necha usullarini farqlab berganlar. Qadim Hind olimlari esa mantiq ilmi doirasida bahslashuvchining o‘zini qanday tutishi, qanday gapirishi, o‘z fikrini asoslashi yoki raqibning fikr yuritishida mantiqsizlikni ilg‘ab, uni inkor etishi kabi masalalar xususida jiddiy tavsiyalar ishlab chiqqanlar. Bizning ajdodlarimiz ham bahs yuritish san`ati masalalari bo‘yicha o‘z qimmatli fikrlarini qoldirganlar. Garchi bizda bahs san`atiga bag‘ishlangan maxsus asarlar yaratilmagan bo‘lsa-da, Beruniy, Forobiy, ibn Sino, Mahmud Koshg‘ariy, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, Zamahshariy, Kaykovus kabi allomalar hamda Voiz Muhammad Rafi`, Voiz Qavziniy, Voiz Shirvoniy, Husayn Voiz Koshifiy kabi voizlar o‘zlarining tilshunoslikka, mantiqshunoslikka, falsafaga, voizlik san`atiga, she`r ilmiga bag‘ishlangan asarlarida bu mavzuga doir o‘z fikrlarini bildirganlar. E`tiborga loyiq jihati shundaki, Sharq mumtoz adabiyotida tortishuv, bahslashuv tarzida yozilgan asarlar ham bo‘lib, ular ―munozara deb atalgan. Asosan, she`riy yo‘l bilan, ba`zan esa nasrda yozilgan munozaralarda ikki (yoki undan ortiq) obraz orasida muayyan masala bo‘yicha bahs ketadi. O‘zbek mumtoz adabiyotida munozara janridagi asarlarning aksariyati XV asrda yaratilgan. Jumladan, Yaqiniyning ―O‘q va Yoy, Amiriyning ―Chog‘ir va Bang, Ahmadiyning ―Tanbur va Chang munozaralari diqqatga sazovor. Ba`zan ijodkorlar munozara shaklida yozilgan parchalarni o‘zlarining boshqa janrdagi asarlari tarkibiga kiritishgan. Xususan, Alisher Navoiyning ―Farhod va Shirin dostonidagi Farhod va Hisrav o‘rtasidagi mashhur dialogni tilga olish mumkin. Bahslar tasnifi Maqsadi, o‘rni, vaqti, shakli, predmeti, ishtirokchilar soniga ko‘ra turli bahslar o‘rtasida muayyan farqlar mavjud. Shunga ko‘ra mutaxassislar ularni tasniflashga harakat qilishadi. Ammo bahslarning umumqabul qilingan tasnifi hali ishlab chiqilmagan. Shunday bo‘lsa-da, bahs turlarini farqlash bahs

ishtirokchisi uchun foydadan holi emas. Masalan, ishtirokchilar soniga ko‘ra ularning ―bahs-monolog, ―bahs-dialog va ―bahs-polilog turlarini ajratish mumkin. Ko‘pchilik ishtirok etadigan bahs-polilog ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy, ilmiy hayot bilan bog‘liq muhim masalalarni yechishda katta ahamiyat kasb etadi. Yoki bahs tinglovchilar kuzatuvida va tinglovchilarsiz ham olib borilishi mumkin. Tinglovchilarning borligi bahslashuvchilarga o‘z ta`sirini o‘tkazadi, garchi ular bahsga aralashmasalar-da, ijtimoiy hayotda bahs tinglovchilar uchun olib borilishi holatlarini ko‘p uchratish mumkin (masalan, saylovchilar bilan uchrashuv paytida, teledebatlarda). Bunda bahs haqiqatni ayon etish, bir-birini ishontirish, raqibga o‘z nuqtai nazarini o‘tkazish uchun emas, balki u yoki bu muammoga e`tiborni (jamoatchilikning e`tiborini) qaratish, tinglovchilarda (saylovchilarda) muayyan taassurot uyg‘otish, ularni o‘z tomoniga og‘dirish uchun olib boriladi. Tabiiyki, bunda bahslashuvchi raqibini emas, tinglovchilarni ishontiruvchi dalillarni keltiradi, fikrini bayon etishda ularning manfaatlari, fikr yo‘nalishi, dunyoqarashi, xohish-istaklari va sh.k. larga moslashishga intiladi, kuzatayotgan odamlar oldida o‘zining raqibdan ustunligini namoyish etishga harakat qiladi. YA`ni bunda psixologik va tashqi jihatlar hal etuvchi rol o‘ynaydi va o‘zini ishonch bilan tutish, hozirjavoblik, gapga ustalik, lozim bo‘lsa o‘tkir va hazil gap topa olish va hatto tashqi qiyofa muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada nemis olimlari Zigelman va Millerlar shunday yozadilar: ―Bildirilgan siyosiy fikr-mazmuni qisman auditoriya tomonidan shakllantiriladi yoki har holda, axborotga nisbatan kutilayotgan munosabat asosida auditoriya tanlanadi.1 Bahsga kirishgan kishilar doim ham bir xil maqsadni ko‘zlamaydi, turli niyat-istakka tayanib ish ko‘radi. Maqsad- muddaosiga qarab bahslarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: haqiqat uchun (yoki haqiqatni ayon etish uchun) bahs; biron-bir kishini ishontirishga qaratilgan bahs; g‘alaba (o‘z nuqtai nazarini qanday bo‘lmasin haq deb toptirish) uchun bahs; bahs uchun bahs. Ularning har biri bahslashuvchilar (opponentlar) dan muayyan taktika qo‘llashni talab etadi. Bahs haqiqatni izlash, biron-bir fikr yohud g‘oyani sinab ko‘rish va ularni asoslash vositasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ko‘tarilgan

masalaning to‘g‘ri yechimini topish uchun bahslashuvchilar u yoki bu masalaga bo‘lgan turli nuqtai nazarlarni qiyos qiladilar. Ular biron-bir fikrni, unga qarshi qanday e`tirozlar bo‘lishi mumkinligini bilish uchun opponentlardan himoya qiladilar yoki aksincha, opponent tomonidan bildirilgan fikrga, uning to‘g‘riligini asoslovchi qanday dalillar borligini aniqlash uchun qarshi chiqadilar. Bunday bahsda dalil-isbotlar diqqat bilan tanlanadi va tahlil etiladi, qarama-qarshi tomonning nuqtai nazari va qarashlari sinchiklab o‘rganiladi, ya`ni birgalikda haqiqat, to‘g‘ri yechim izlanadi. Albatta, bunday bahs masalani tushunadigan, u haqda yetarli ma`lumotga ega bo‘lgan, uning hal etilishidan manfaatdor bo‘lgan, kerak bo‘lsa o‘z nuqtai nazaridan (agar uning noto‘g‘riligi ayon bo‘lsa) voz kechishga tayyor odamlar o‘rtasidagina bo‘lib o‘tishi mumkin. Bahsdan ko‘zlangan maqsad haqiqatni ayon etish, to‘g‘ri yechimga kelish emas, opponentni ishontirish ham bo‘lishi mumkin. Bunda bahslashuvchi odatda, o‘zi to‘g‘ri deb bilgan narsaga opponentini ishontirishga harakat qiladi. Ayrimlar uchun bahsda ko‘tarilgan masalaning o‘zi yoki uning to‘g‘ri yechimi, yoki haqiqatni ayon etish, opponentini o‘zining haqligiga ishontirish emas, balki g‘alaba kerak. Buning sabablari turlicha. Masalan, ular o‘zlarining haq ekanligiga astoydil ishontirishlari va har qanday sharoitda, o‘z nuqtai nazarlarida qattiq turishlari mumkin. Yoki boshqalarga g‘alaba o‘z mavqeini saqlab qolish, o‘z shaxsiyatining ahamiyatini ko‘rsatish, atrofdagilarning aqli va qobiliyatlarini tan olishi uchun kerak. Yana boshqalar g‘olib bo‘lishni yaxshi ko‘radi. Ular o‘zlarining nohaq ekanliklarini his etgan, tushunganda ham ortga chekinmaydi. Bunday odamlar haqida nemis mutafakkiri I.V.Gyote shunday degan edi: ―Ko‘plar shuning uchun ham haqiqatga qarshi bahslashadilarki, uni shunday ekanligini tan olsalar halokatli ahvolga tushib qoladilar. Ayonki, bu kabi bahsdan hech qanday samara yo‘q va Kaykovusning ―nodon bilan hamsuhbat bo‘lmag‘il, degan pandini esga olib, yaxshisi uni vaqtida to‘xtatgan ma`qul. Ba`zan ―bahs bahs uchun holatlari ham uchraydi. Bunday bahsga moyil kishilar uchun nima haqda, kim bilan nima maqsadda bahslashish muhim emas,

tilini qayrab olsa bas. Unga alohida to‘xtalib o‘tishning hojati yo‘q, faqat bemaqsad so‘zlash aqlsizlarning ishi ekanligi haqidagi hikmatni eslatib o‘tamiz, holos. Amaliyotda yuqorida keltirilgan bahs turlarini bir-biridan ajratish mushkul. Zero, birinchidan, ularning tasnifi ko‘p jihatdan nisbiy xarakterga ega, ikkinchidan esa, bahslashayotganlar ikki yoki undan ortiq maqsadni ko‘zlashi mumkin va sh.k. Bahs - aqllar kurashi Qadimdan to shu kungacha ko‘plab jahon mutafakkirlari bahs yuritish san`ati, bahsda g‘alaba qilish yo‘l va usullari xususida o‘z maslahatlarini berishga harakat qilishgan. Taklif etilgan usullarni umumlashgan tarzda maqbul (odob, axloq, raqibga hurmat doirasidagi) va nomaqbul (―g‘alabaga erishmoq yo‘lida har qanday ish ma`qul, degan fikrga asoslangan) turlarga ajratish mumkin. Masalan, Aristotel suhbat-bahsning samarador bo‘lishi uchun quyidagilarni taklif etadi: ―Shubhasizki, gaplashish niyati bor kishilar, ozmi-ko‘pmi bir-birlarini tushunishlari kerak. Shunday bo‘lmasa, ular qanday gaplasha oladilar? Shuning uchun har bir so‘z tushunarli bo‘lishi kerak va bir necha emas, bir narsa haqida gapirish lozim. Agar uning (so‘zning) bir necha ma`nosi bo‘lsa, qaysi ma`nosi nazarda tutilayotganini tushuntirish lozim. Hind falsafasida boshqa bir bahs qoidasi ifodalangan: ―Agar siz kimningdir fikrini tanqid qilmoqchi bo‘lsangiz, avval uning fikrini takrorlab, raqibingizdan fikrini to‘g‘ri anglaganingizni tasdiqlatib olishingiz kerak. Faqat shundan keyingina tanqidiy tahlilga kirishish mumkin. Husayn Voiz Koshifiy ―Futuvvatnomai sultoniy yohud javonmardlik tariqati asarida suhbatning sakkiz qoidasini tilga oladi. Masalan, dag‘allik qilmaslik, eshituvchilarga malol keladigan darajada ovozni baland ko‘tarmaslik, har kimning ahvoliga qarab munosib so‘z aytish va sh.k. Bahs, suhbat odobi nuqtai nazaridan nomaqbul bo‘lgan va qanday bo‘lmasin bahsda raqibini yengishga qaratilgan usullar ham qadimdan ma`lum bo‘lgan.

Rim notig‘i Sitseron notiq uchun eng muhimi odamlarning diqqatini o‘z fikrini asoslashi qiyin bo‘lgan yoki uni inkor etishi mumkin bo‘lgan faktlardan chalg‘itish va ularning e`tiborini ishning muvaffaqiyatini ta`minlovchi faktlarga qaratish deb bilgan. Sofistlar esa notiqning vazifasini bo‘sh dalillarni kuchli qilish, kuchli dalillarni zaiflashtirishda ko‘rganlar. O‘z davrida bahs chog‘ida qo‘llanilgan bunday hiylalarni yunon komediografi Aristofan ―Bulutlar komediyasida tanqid qilgan edi. Unda Strepsiad ismli kimsa kreditorlardan qutulish maqsadida o‘g‘lini haq gapni nohaq gapga va qorani oqqa aylantirishni o‘rgatuvchi Suqrot maktabiga o‘qishga jo‘natadi. Taklif etilgan To‘g‘ri so‘z va Egri so‘z ―ilmidan ikkinchisini tanlagan bola turli sofistik hiylalar bilan otasiga kreditorlardan halos bo‘lishga yordam beradi. Biroq ko‘p o‘tmay ota qilgan ishidan pushaymon bo‘ladi, chunki bola otasi bilan bahslashib qolib, uni do‘pposlaydi va hatto onasini urishga haqli ekanligini isbotlab berishga urinadi. Keyingi davrlarda ham bahs yuritishning nazariy asoslari va amaliy usullarini umumlashtirishga harakatlar bo‘lgan. Jumladan, A.Shopengauer 1820 yili chop etilgan ―Eristika yoki bahslashish san`ati kitobida bahsda qo‘llaniladigan qirqqa yaqin usulni sanab o‘tadi. Ular orasida masalan, g‘ashni keltiradigan gaplar bilan suhbatdoshning g‘azabini qo‘zg‘ash, ma`nosiz gaplar bilan chalg‘itish va sh.k. ko‘rsatish mumkin. Ammo qanday bahslashish kerak, bahsni nimadan boshlab, qanday tugatish kerakligi borasida har qanday vaziyatda qo‘l keladigan qoida yoki maslahatni berish mumkin emas. YA`ni maxsus ishlab chiqilgan bahs olib borish tartibi yo‘q. Qolaversa, bahs yuritish behudaga san`at deb yuritilmaydi va ma`lum ma`noda kishidan alohida iste`dodni talab etadi. Bahs bu aqllar kurashidir. Shunday ekan, bahs chog‘ida aqliy faollik, ijodiy yondashuv muhim o‘rin tutadi. Lekin bahs olib borish bilan bog‘liq ayrim qoidalar, usullar borki, ularni bilish va o‘zlashtirish foydadan holi bo‘lmas va quyida ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz. Bahs, aslini olganda, fikrni asoslash, isbotlash san`atidir. Asoslash san`ati o‘z fikr-mulohazalarining haqqoniy ekanligini isbotlash hamda opponentning nuqtai nazarini rad etish, raqib fikrlarining noto‘g‘riligini fosh etishdan

iborat. Shunday ekan, dastlab fikrni asoslashning bir necha usuliga e`tiborni tortaylik. Ularni taktik usullar deb atash maqsadga muvofiq. Shu o‘rinda aytish lozimki, harbiy atama bo‘lmish ―taktika so‘zi bejiz ishlatilmagan. Sitseron notiqlik san`ati harbiy san`atga yaqin ekanligini ta`kidlagan. Yunonlar esa ritorikani qilich va qalqon tutgan muza ko‘rinishida tasvirlashgan. Asoslash san`atiga nisbatan qo‘llanilgan taktika so‘zi uslub yoki uslublar tizimini anglatadi. U quyidagilarni amalga oshirish imkonini beradi: 1. asoslash, isbotlash jarayonining samaradorligini maksimal tarzda oshirish; 2. raqib dalillarining samaradorligini tushirish; 3. tanlangan uslubni qo‘llash yordamida fikr va dalillar almashinuvi jarayonini faol nazorat qilish; 4. bahsda umumiy strategik maqsadlarni ifodalash . Taktik usullarning xususiyati shundaki, ular suhbatdosh (opponent) ga nisbatan holis, boadab munosabatni ifodalaydi va fikrni mantiqiy ratsional asoslash qoidalarini buzmaydi. Bahs yuritish taktikasi borasida ikki umumiy tavsiya berish mumkin : 1) raqib (opponent)ga qiyinchilik tug‘dirish; 2) raqib (opponent)ning asos va dalillaridan hamda imkoniyatlaridan o‘z maqsadlari yo‘lida foydalanish (raqib dalillarini uning o‘z fikrini inkor etishga yo‘naltirish ). Bunday usullarni qadimdan turli yurt mutafakkirlari o‘z ilmiy-falsafiy bahslarida qo‘llab kelishgan. Ularning xususiyatlarini yorqinroq anglatish uchun bir nechta misol keltiramiz. ―Xitoy donishmandi Konfutsiyning shogirdi mashg‘ulotlardan charchab dedi: - Men dam olgim kelyapti. - Hayotda damga o‘rin yo‘q. - dedi Konfutsiy. - Demak, men hech joyda dam ololmas ekanman-da? so‘radi Szichun. - Joyi bor, - javob berdi Konfutsiy. -Huv, ana u yalang joyga qara, shunda dam qayerda ekanligini tushunasan: ham kenglik, ham qabrlar, ham qurbonliklar, ham qurbonlik jihozlari !..

Qabristonga ishora qilib dedi: - Bu ajdodlaringning qabrlari. Yanchi ho‘ng-ho‘ng yig‘lay boshladi. Uning yo‘ldoshi esa xaholab kulib yuborib, dedi: - Men seni aldadim bu Szin saltanati! Shunda Yanchi uyatdan o‘zini qayerga qo‘yishni bilmay qoldi. U Yanga borib u yerda haqiqiy Yan devorlari va haqiqiy kulbasi va ularning haqiqiy qabrlarini ko‘rganda esa, uning qayg‘usi yengillashdi . Asos va dalillarni jamlash usuli eng keng tarqalgan usullardan biri bo‘lib, unda bahslashuvchi o‘z fikrining to‘g‘ri ekanligini tasdiqlovchi yoki raqibining fikrini inkor etuvchi bir necha dalilni jamlaydi. Bunda har bir dalil boshqalaridan mustaqil tarzda fikrning to‘g‘riligini yoki noto‘g‘riligini isbot etadi, asoslaydi. Bir- biriga bog‘liq bo‘lmagan dalillar talqini, mazmuni, faktlardan tashkil topgan asosi va sh.k. lar bo‘yicha mustaqil bo‘lishi kerak. Asos va dalillarni jamlash usuli notiqlikning muhim qoidasiga - ―asos va dalillar fikrning haqqoniyligini isbotlash uchun yetarli bo‘lishi kerak degan talabga hamohang. Bu, Ayniqsa, bahs jarayonida ahamiyatlidir, zero birinchidan, har qanday bahs mavzui (predmeti) doimo murakkab bo‘lib, to‘g‘ri xulosaga kelish uchun uni har tomonlama, puxta muhokama etish talab etiladi. Ikkinchidan, opponent (raqib) biron-bir dalilga qarshi chiqsa yoki uni asossiz deb topsa ham boshqa dalillar fikrning haqqoniyligini tasdiqlab, raqib hujumlarining ta`sirini susaytiradi. Muayyan holatlarda esa asoslanayotgan fikrning haqqoniy ekanligi haqida taassurot uyg‘otadi. O‘z asos va dalillarini jamlash taktik jihatdan bahsda yutuqqa erishishga yordam bersa, raqib dalillarining jamlanishi aksincha, bunga halaqit beradi. Raqib tomonidan qo‘llanilgan bu usulni neytrallash, zaiflashtirish vositasi sifatida asos va dalillarni sochib yuborish usulini qo‘llash mumkin. Mazkur usulning qo‘llanilishi raqib fikrini tasdiqlash uchun jamlangan dalillarning mustahkam devorini yorib o‘tishga Xizmat qiladi. Bu usulni qo‘llashning o‘ziga xosligi va amaliyotda qo‘llanishi opponent dalillari zanjiridagi bo‘sh bo‘g‘inni aniqlash va ayni shu

bo‘sh bo‘g‘inga ―hujum uyushtirishda namoyon bo‘ladi. Bu usulning ahamiyati shundaki, aslini olganda, o‘z nuqtai nazarini himoya qilish samarasi suhbatdosh tanqidining oldini olish yoki fikr-g‘oyani asoslovchi dalillarning bexato va benuqsonligi bilan emas, raqib fikrining zaif jihatlariga berilgan qarshi zarbaning muvaffaqiyatiga ko‘proq bog‘liq. Chunki bahs jarayoni dalillash, tanqid va qarshi dalillashdan iborat o‘ziga xos zanjirni tashkil etadi va inson miyasi bu zanjir to‘liq ishga tushgandan keyingina oxirgi xulosani chiqaradi. Shuning uchun, odatda, konstruktiv (asosli) tanqid usuli hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bunda g‘alaba uchun muhim ikki natijaga erishish mumkin: bo‘sh dalilni yo‘qqa chiqarish va uning boshqa dalillar bilan aloqadorligini namoyish etish orqali asosiy raqib fikrining asosli ekanligiga shubha uyg‘otish. Albatta, bu usulni samarali qo‘llash uchun kishida yuksak aql, vaziyatni nozik his eta bilish qobiliyati bo‘lishi zarur. Bahsga kirishgan odamlarda ko‘pincha opponentini diqqat bilan tinglay bilish yetishmaydi. Ular bir-birini o‘zlarining haq ekanligiga ishontirish bilan ovora bo‘lib, hamsuhbatlarining fikriga quloq tutish zarurligini unutib qo‘yadilar. Natijada o‘z nuqtai nazarlarini bir-birlariga yetkaza olmaydilar. Alisher Navoiy ―Ko‘p deguchi mumill (malollik keltiruvchi), muqarrar deguchi loya`qil (aqli ishlamaydigan), -deya behuda aytmagan. Bahcda ko‘p gapirgan emas, ko‘p tinglagan yutib chiqadi. Bu borada G‘arb olimi Din Rask shunday degan edi: ―Bizning ixtiyorimizda o‘zgalarni ishontirishning faqat bitta usuli bor - ularni tinglash. Bu bilan bog‘liq ravishda bahsda isbotlash mashaqqati deb nomlash o‘rinli bo‘lgan taktik usulni qo‘llash mumkin. Gap shundaki, bahs jarayonida o‘z fikri (nuqtai nazari) ni ko‘proq asoslashga majbur bo‘lgan tomon nisbatan qiyin holatga tushadi. Chunki bu, bir tomondan, dalillarni shoshqaloqlik bilan behuda sarflab yuborishga va payti kelganda ko‘proq ish berishi mumkin bo‘lgan kuchli dalillarning muddatdan oldin samarasiz ishlatib yuborilishiga olib keladi, ikkinchidan esa, raqibi uchun o‘z dalillari tizimidan bo‘sh bo‘g‘inni topib, hujum qilishga imkoniyat yaratadi. Mazkur taktik usulning mohiyatini Navoiy aytgan: ―Ko‘p degan ko‘p yengilur tamoyili bilan ifodalash mumkin va uni qo‘llashdan

maqsad – fikrni isbotlash bilan bog‘liq butun mashaqqatni raqib zimmasiga yuklashdir. Bu usulni qo‘llashning afzal jihatlaridan yana biri shundaki, bahslashayotgan kishi uchun eng yoqimsiz narsa - raqibining sukuti. Sukut devoriga duch kelgan bahslashuvchi o‘z so‘zlarining tushunarligidan shubhaga tushadi yoki sukutni o‘ziga nisbatan hurmatsizlik alomati sifatida qabul qiladi, bundan u o‘zini yo‘qotib, zaxirasidagi barcha dalillarni samarasiz to‘kib sochadi yoki fikrlaridagi izchillikni yo‘qotib qo‘yadi va sh.k. Albatta, bu usulni har qanday opponentga nisbatan qo‘llash qiyin, zero, opponent doim ham sergap, ko‘p gapirishga moyil bo‘lavermaydi. Mazkur taktikani qo‘llash opponentni asos va dalillarni kengroq tahlil qilish va shunga muvofiq fikrni asoslash uchun iloji boricha ko‘proq dalillarni keltirishga undash, majbur etish bilan bog‘liq. Tajribali odam o‘z raqibi uchun muayyan qiyinchiliklar tug‘dirib, bunga erishishi mumkin, chunki F.Nitsshe aytganidek: ―Suhbat materialida qiynalib, o‘z do‘stlarining sir tutilgan ishlarini oshkor qilib qo‘ymaydigan odamlar kam uchraydi1. Dalillarni jamlash, dalillar zanjirini buzish va isbotlash mashaqqatini raqib zimmasiga yuklash usullari muayyan izchillikda va bir-biri bilan bog‘liq tarzda qo‘llaniladi hamda yaxlit jarayonni tashkil etadi. Bu jarayonning mantiqiy yakuni sifatida ―urg‘u berish deb nomlash mumkin bo‘lgan taktik usul qo‘llaniladi. Bu usul eng kuchli va salmoqli dalillarni bahs oxiriga qoldirish hamda yakuniy so‘zni olishni nazarda tutadi. Buning sababi shundaki, amaliyotning ko‘rsatishicha, oxirgi so‘zni olgan aksariyat hollarda g‘olib chiqadi Bunda, albatta, kuchli dalilni tayyorlash qoidasiga amal qilish kerak. Ushbu qoidaga binoan kuchli dalilni tegishli tayyorgarliksiz ishga solmaslik tavsiya etiladi. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, auditoriya (suhbatdosh)ni kuchli dalilni idrok etishga tayyorlash, uni bo‘rttirib ko‘rsatishga harakat qilish kerak. Buning uchun, masalan, avval masalaga aniqlik kirituvchi savollarni o‘rtaga tashlash yoki avval mazkur dalilni bilvosita asoslovchi boshqa dalillarni keltirish mumkin. Tilga olingan qoida yana boshqa ikki qoida bilan chambarchas bog‘liq: 1) kuchli dalil uchun (yoki uni

yanada kuchaytirish uchun) uning haqqoniyligiga nisbatan xos-noxos shubha uyg‘otishi mumkin bo‘lgan bo‘sh va mujmal har qanday dalildan voz kechish kerak. Bunda Navoiyning ―Aytur so‘zni ayt, aytmas so‘zdan qayt! - pandini yodda tutish foyda beradi; 2) kuchli dalilni tayyor fakt sifatida emas, yakuniy fikr, mulohaza, xulosa sifatida taqdim etish maqsadga muvofiq. Kuchli dalil fikrni bevosita tasdiqlovchi dalil, u bilvosita aksi asosida tasdiqlovchi dalil bilan quvvatlansa, uning ta`sir kuchi yanada ortadi. Bunday usulni qo‘llash bilan nafaqat dalil kuchini oshirish, shu bilan birga, uni inkor etish (tanqid qilish) yo‘li bekiladi va paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan shubhalar yo‘qoladi. Yuqorida tilga olingan ―kuchli dalilni tayyorlash va ―urg‘u berish hamda ularni to‘ldiradigan yana bir muhim usul - dalillarni ajratish va birlashtirishdir. Amaliyotda bu usul kuchli dalillarni bir-biridan alohida ishlatish, bo‘sh dalillarni esa ularning ta`sir kuchini oshirish maqsadida birlashtirishda namoyon bo‘ladi. Bunday amalni bajarishning sababi shundaki, bo‘sh dalillar birgalikda ishlatilganda ular bir-birini to‘ldiradi va tanqidga uchrash ehtimoli susayadi. Har bir kuchli dalil esa yutuq keltirishi mumkin va ularni birlashtirish maqsadga muvofiq emas. Boshqacha aytganda, bir zarba bilan hal qilish mumkin bo‘lgan masalaga ortiqcha kuch sarflashga ne hojat. Bundan tashqari, bahs yuritish taktikasiga oid bir qator tavsiyalar mavjud. Ma`lumki, haqiqat o‘z isboti uchun ko‘p gapni talab etmaydi. Ustiga ustak, qancha ko‘p gapirilsa, tanqid uchun shuncha keng yo‘l ochiladi. Ayniqsa, nohaq ekanligini bilsa-da, yengilishni istamagan, xalq tili bilan aytganda, ―otdan tushsa ham, egardan tushmaydigan, har bir so‘zdan ilmoq axtaradigan bunday raqiblar haqida nemis mutafakkiri I.V.Gyote: ―Ko‘plar haqiqatga qarshi shuning uchun ham bahslashadilarki, uni shunday deb tan olsalar halok bo‘ladilar, deydi. Yuqoridagi mulohazalar bilan bog‘liq ravishda quyidagi tavsiyalarni berish mumkin: 1. O‘z- o‘zidan ma`lum bo‘lgan narsani isbotlash kerak emas. Mazkur qoidaning buzilishi, Ayniqsa, siyosiy bahsda ko‘p holatlarda isbotlanayotgan obyektning behurmat qilinishiga, asoslashni siyqalashtirishga, uning quruq safsatabozlikka aylanishiga olib keladi. 2.Agar oz narsani asoslash kifoya qilsa, ortig‘ini isbotlashning hojati

yo‘q. Aks holda, bahsda ko‘tarilgan masala siyqalashib ketishi yoki opponentda noxush taassurot uyg‘onishi mumkin. 3. Joriy bahsda zarurati bo‘lmagan narsani tushuntirish kerak emas. 4. Tushunib bo‘lmaydigan yoki tushuntirish uchun zarur bo‘lmagan fakt va ish gipotezasi yo‘q masalani tushuntirish (isbotlash)ga harakat qilish kerak emas. 5. O‘zingiz ishonmagan yoki oxirigacha tushunib yetmagan fikrni tushuntirishga harakat qilmaslik kerak. Buning iloji ham yo‘q, chunki kishi o‘zi tushunmagan, ishonmagan narsaga qanday qilib o‘zgalarni ishontirsin. Bunga Senekaning so‘zlarini ilova qilish mumkin: ―Agar odam qaysi qirg‘oq tomon suzayotganini bilmasa, shamol qayerdan esmasin, unga yordam bermaydi. 6. Fikrni bayon etishda chalkashliklarga, ziddiyatlarga yo‘l qo‘yish kerak emas. Aks holda, birinchidan, raqibga tanqid uchun yo‘l ochiladi; ikkinchidan, bahs mavzuidan chetga chiqib ketish mumkin, eng muhimi esa, bahsda ijobiy natijaga erishish qiyinlashadi. Navoiy aytganidek: ―So‘zida parishonlik -o‘zida pushaymonlik. Aristotel esa bu borada shunday degan edi: ―Bahs ishtirokchilari o‘zlari qo‘llagan atamalarga ta`rif berishga kelishib olganlaridan edi, qanchadan- qancha bahslarning to‘xtashi mumkin bo‘lardi. Raqib keltirgan dalillarga e`tiroz bildirishda me`yorni saqlash lozim. Chunki dalilga qarshi bildirilgan o‘ta qat`i e`tiroz uni batamom va e`tirozsiz inkor etishga olib kelmasa, aks natija berishi, tinglovchi(lar)ning ―shamol bo‘lmasa, daraxtning shoxi qimirlamaydi, degan fikrga kelishiga, tanqid qilinayotgan dalil ortiqcha quvvat kasb etishiga olib kelishi mumkin. Shoshqaloqlik bilan tanqidga kirishish, qanday bo‘lmasin raqib keltirgan dalilni qoralashga haddan ortiq urinish uning salmog‘i oshishiga olib kelishi mumkin. Ayrim hollarda esa, masalan, bahs tinglovchilarning ko‘zi o‘ngida kechsa, guvoh bo‘lgan kishilarda raqibning behuda tahqirlanayotgani, haqoratlanayotgani beayb quvg‘inga uchrayotgani kabi taassurot uyg‘otadi. Bahsda (Ayniqsa, tinglovchilar oldida olib boriladigan bahslarda) yumor, istehzo, piching, achchiq kinoya usullarini qo‘llash yaxshi natija beradi. Ular nutqqa bahs-munozara ohangini beradi, uning tinglovchi(lar)ga emotsional ta`sirini oshiradi, vujudga kelgan vaziyatdagi keskinlikni yumshatishga yordam beradi, o‘tkir muammolar

muhokama etilayotganda muayyan kayfiyatni shakllantiradi, eng muhimi, bahsda muvaffaqiyatga erishishga yordam beradi. Bahsdagi noholis usullar Yuqorida keltirilgani kabi barcha usullarni bahslashishning holis, maqbul usullari qatoriga kiritish mumkin. Ammo bahsga kirishgan odamlar doim ham holis maqsadlarni ko‘zlamaydi va qanday bo‘lmasin g‘alaba qozonish uchun bahslashishning noholis usullarini ham ishga soladi. Bahsda ayyorlik va taqiqlangan (odob-axloq nuqtai nazaridan) usullarni qo‘llab g‘alabaga erishish yo‘llari qadimdanoq ma`lum bo‘lgan. Masalan, sofistlar deb nom olgan antik davr faylasuflari fikrni dalillashda atayin mantiq qo idalarini buzishdan ustalik bilan foydalanishgan. Mantiq qo idalarining buzilishi sofizmlarning (yunoncha sophisma - to‘qima, ayyorlik) tuzilishiga olib keladi. Odatda sofistik fikr yuritish (uni safsata sotish deb atash to‘g‘riroq bo‘ladi) shaklan hodisalarni tashqi o‘xshashligiga, asos qilib olingan qoidalarni atayin noto‘g‘ri tanlashga, so‘zlarning ko‘p ma`noligiga va tushunchalar ma`nosini o‘zgartirish (almashtirish)ga asoslanadi. Yunon sofist-faylasuflari merosidagi bir misolni keltiraylik: ―Bu itning bolasi bor, demak, u - ota. Ammo u sening iting. Demak, u - sening otang. Sen uni urding, demak, sen o‘z otangni uryapsan. O‘z davrida yuqorida tilga olingan yunon komediyanavisi Aristofan o‘zining ―Bulutlar komediyasida ―egri so‘z san`atini o‘rganib, otasini do‘pposlagan va bunga haqli ekanligini ―isbotlab bergan Fiddipid misolida bahsdagi bunday usullarni qattiq qoralagan edi. Sa`diy SHeroziy bu borada shunday deydi: ―Bir hakimki joxillar bilan bahsu jadal qilsa, lozimdurki hurmat umidini tutmag‘ay. Va bir joxilki so‘z quvvati bilan bir hakimg‘a g‘olib kelar ersa taajjub qilinmas, zeroki tosh, duru gavharni sindirur1. Ammo shunday bo‘lsa-da sofizmlardan foydalanish ko‘p hollarda odatiy usulga aylangan va nohaq g‘alabaga erishishning keng tarqalgan vositasiga aylangan. Shuning uchun notiqlik san`ati masalalari bilan shug‘ullangan mutaxassislar sofizmlar, ularni bahsda qo‘llash hamda qarshi tomon qo‘llaganda ulardan himoyalanish usullari masalalariga alohida e`tibor qaratganlar. Jumladan, rus olimi SI.Povarnin o‘zining ―Bahs san`ati kitobida sofizmlarga alohida to‘xtaladi. O‘z davrida (XX asr boshlarida) mazkur kitob ancha keng ma`lum va

mashhur bo‘lgan edi hamda keyingi davr mutaxassis va amaliyotchilari unga qayta-qayta murojaat etib kelgan. S.I.Povarninning bergan sofizmlari tasnifi ancha mukammal bo‘lib, uni bilish foydadan holi emas. Barcha sofizmlarni u bir necha katta guruhga bo‘ladi va ularning ayrimlarini quyida keltiramiz: 1. Bahs maqsadidan chekinish. Bu guruhga, avvalo, fikr, asos va dalillar yoki butun isbot jarayoniga atayin noaniqlik yoki chalkashlik kirituvchi sofizmlar kiradi. Bunday usulni qo‘llagan kishining gaplarini, nima demoqchi ekanligini darhol anglab yetish qiyin. Bu guruhga, shuningdek, ―fikr (tezis) borasidagi bahsni dalil atrofidagi bahs bilan almashtirish usuli kiradi. Bunda fikr (tezis) emas, balki uni isbotlash jarayoni inkor etiladi (noto‘g‘riligi isbotlanadi), ammo so‘ngida fikr (tezis) inkor etilgani haqida xulosa chiqariladi. Yana bir usul - fikr (tezis)ning asosiy mazmun-mohiyati emas, uning arzimaydigan juz`iy detali inkor etiladi, biroq butun fikr (tezis) noto‘g‘ri degan taassurot uyg‘otishga harakat qilinadi . 2. Fikr (tezis)dan chekinish. Bu toifadagi usullar qatoriga muallif ―qo‘poruvchilik usulini kiritadi. Bunda bahslashuvchi avvalboshdan fikr (bahs mavzui) yoki dalilni e`tibordan qochirib, boshqasiga yopishadi. Bahslashuvchi fikr (tezis)dan voz kechmaydi, aksincha, butun bahs davomida o‘zini undan kelib chiqib mulohaza yuritayotgandek ko‘rsatadi, amalda esa butunlay boshqa fikrni asoslaydi (himoya qiladi). Bunday usulni u ―fikr (tezis)ni almashtirish usuli deb ataydi. Mazkur usulga fikr (tezis) doirasini toraytirish yoki kengaytirish usuli yaqin turadi. Olaylik, bahslashuvchi ―barcha odamlar qo‘rqoq, degan fikrni isbotlash imkonini topa olmaydi va uni toraytirishga harakat qilib, barcha odamlarni emas, ko‘pchilikni nazarda tutganini aytadi. Fikr (tezis)ni almashtirishning eng ko‘p uchraydigan turi sifatida muallif quyidagi usulni tilga oladi: bahslashuvchi o‘zining fikrini, uning muayyan holatda haqqoniy ekanligi bilan bog‘liq tarzda, shartli ravishda ilgari suradi, biroq uning umuman har qanday sharoitda to‘g‘riligi haqidagi xulosani chiqaradi. Bu guruhga kiritilgan yana bir usul ―bahsni shaxsga qaratishdir. Bunda bahslashuvchi notiq fikri (nuqtai nazari, dalili) ni inkor etishga yetarli asos topa olmagach, bahsni notiq shaxsiga, uning sifatlari muhokamasiga burishga harakat qiladi. Aytilgan fikr ma`nosini buzib ko‘rsatish ham noholis usullar qatoriga

kiradi. Bunda opponent fikrining ma`nosi buzib talqin etiladi va shu holda qiyinchiliksiz inkor etiladi. Bunday usuldan sho‘rolar davrida, Ayniqsa, sud jarayonlarida noholis ayblovchilar ustalik bilan foydalanib, ko‘plab begunoh kishilarni jazoga mahkum etganlar. Rus yozuvchisi A.Soljenitsin o‘zining ―GULAG arxipelagi asarida ―qatag‘on mashinasining ish uslubini yorqin misollar bilan ko‘rsatib bergan. Bunday usul qo‘llanilgan ―bahsga J.Boybo‘latovning Fitratni ―fosh etuvchi maqolalari yorqin misol bo‘la oladi. Uning 1929 yilda ―Qizil O‘zbekiston gazetasida chop etilgan ―O‘zbek adabiyotida chig‘atoychilik, 1930 yilda ―Sharq haqiqati gazetasida chop etilgan ―O‘zbeklarning adabiy merosi bayrog‘i ostida panturkizm maqolalari keyinchalik, 1937 yilda Fitratning qatag‘on qilinishiga sababchi bo‘lgan edi. Amaliyotda opponentni bahsdan o‘zga maqsadlarni ko‘zlayotganlikda ayblash usulidan foydalanish holatlari ham uchraydi. Masalan, ba`zan bahs predmeti bo‘yicha javob berishga ojiz qolgan raqiblardan ―sizning boshqa o‘ylaydigan narsangiz yo‘qmi, ―o‘zingizni hammadan aqlli deb hisoblaysizmi, ―sizga gap bo‘lsa bas qabilidagi so‘zlarni eshitish mumkin . 3. Yolg‘on isbot va dalillar. Bu guruhga, avvalo, ―dalilni sun`iy ko‘paytirish usuli kiradi. Bunda bahslashuvchi bir dalil (asos)ning o‘zini boshqa shaklda va boshqa so‘zlar bilan ifodalab, uni bir nechta dalil sifatida namoyish etishga harakat qiladi. Bahsdagi usullardan yana birini ―aylanma dalil deb atash mumkin. Bunda bahslashuvchi biron-bir fikrni, boshqa so‘zlarda ifodalangan o‘sha fikrning o‘zi bilan asoslashga urinadi. ―O‘girilgan isbot usulida esa aniq, ishonchli fikr isbotlanishi lozim bo‘lgan fikr sifatida, bo‘lishi mumkin bo‘lgan fikr esa dalil sifatida taqdim etiladi . 4. Izchillikni buzish usulini S.I.Povarnin noto‘g‘ri fikr (mulohaza) ―sofizmlari deb ataydi. Bunda bahslashuvchining ilgari surgan fikri (tezisi) keltirgan dalillaridan kelib chiqmaydi, ya`ni fikr va dalillar o‘rtasidagi mantiqiy aloqa buziladi. Bu usulni bahslashuvchi opponent fikrlariga nisbatan ham qo‘llashi mumkin, ya`ni u opponentini tanqid qila turib, uning so‘z va iboralaridan foydalanadi, biroq ularga butkul boshqa ma`no berib, dastlabki fikrni buzib ko‘rsatadi .

Ayrim mutaxassislar inson tabiatidagi zaif jihatlardan foydalangan holda ishga solinadigan psixologik usullarni ham ajratib ko‘rsatishadi. Bunday usullar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin : 1. ―Sarosimaga solish. Bunda bahslashuvchi o‘z nutqida ko‘plab murakkab ibora va atamalarni qo‘llab, hech qanday e`tirozga yo‘l qo‘ymaydigan ohangda hamda jadal sur`atda o‘ziga ishonch bilan gapirib, opponentini sarosimaga solib qo‘yishga harakat qiladi. 2. ―Dalilni ―moylash yoki xushomad usuli. Bunda bahslashuvchi o‘z dalillarini opponentiga xushomad bilan qo‘shib taqdim etadi va shu orqali mumkin bo‘lgan e`tiroz yoki tanqidining oldini olishga harakat qiladi. Masalan: ―Siz aqlli (yoki - ziyoli yoki - ko‘pni ko‘rgan va h.k.) odam sifatida mening... haqidagi fikrimga qo‘shilsangiz kerak. Bunday usuldan foydalangan bahslashuvchi opponentining mavqei, lavozimi va h.k. larga qarab yumshoqroq yoki keskinroq ohangni tanlashi mumkin. Masalan, boshliq (rahbar) oldida ―nimasini ham aytay, siz buni mendan yaxshi bilasiz shaklida o‘z fikrini yumshoq shaklda asoslay olishi mumkin. Yoki raqib bilan gaplashayotganda bahs - ga o‘rin qoldirmaslik, qarshi fikrning oldini olish uchun keskinroq tarzda: ―Mening fikrimga, aqlli odamning qo‘shilmasdan iloji yo‘q kabi gap bilan o‘z fikrini yakunlashi (yoki boshlashi) mumkin . 3. Yuqoridagi usulga o‘z yoshi, mavqei, ma`lumotini dastak qilish usuli yaqin turadi. Masalan, bahslashuvchi asosli dalillarni topa olmagach, ―Men sizdan bitta kuylakni ko‘proq yirtgan yoshi katta odam sifatida, ishonch bilan aytamanki,... yoki ―ko‘p yillar davomida bu sohada ishlab, ko‘pni ko‘rgan odam sifatida yoki ―mutaxassis, falon mavzuda doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan olim sifatida (va h.k.) ―ishonch bilan aytamanki,... deb gapni boshlashi va o‘z fikrini o‘tkazishga harakat qilishi mumkin. 4. Sun`iy uyat hissini uyg‘otish. Ma`lumki, ayrim odamlar tortinchoqligi yoki o‘zi haqida yomon taassurot uyg‘onishidan xavotirda va boshqa sabablar bilan u yoki bu narsani bilmasligini yoki muayyan masalada ma`lumotga ega emasligini bildirib qo‘yishdan qo‘rqishadi. Noholis bahslashuvchi ayni shundan foydalanib, o‘z fikrlarini isbotlanmay qabul qilinishiga intiladi. Bunda, odatda, u o‘z fikrini ―hammaga ma`lum

bo‘lganidek ..., ―nahot bilmaysizki... kabi so‘zlar bilan boshlaydi va mumkin bo‘lgan e`tiroz yoki qarshi fikrning oldini olishga urinadi. 5. Manfaatga ishora. Notiq o‘z fikrlarining to‘g‘riligini asoslash o‘rniga uning opponent uchun foydali ekanligi haqida mulohaza yurita boshlaydi. Bu usulga murojaat etgan odam, manfaat bor joyda haqiqatning tagiga yetish istagi susayishiga umid bog‘laydi. Shu o‘rinda fransuz mutafakkiri Deni Didroning hamiyatsiz qahramoni Ramo tili bilan aytgan iborasi yodga keladi: ―Qorin surnay chalganda, vijdon ovozi o‘chadi. Bir aniqlik kiritish lozim. Bahs usullarining holis va noholis, maqbul va nomaqbul yoki baodob va beodob turlarga bo‘linishi ma`lum ma`noda nisbiydir. Chunki ayrim usullarni qo‘llash o‘rni, joyi, maqsadiga ko‘ra bir paytning o‘zida holis va noholis usullar qatoriga kiritish mumkin. Masalan, javob (e`tiroz)ni ortga surish usuliga murakkab vaziyatda qolgan va raqib fikriga darhol munosib javob topib berishga qiynalgan yoki kutilmagan savoldan sarosimaga tushib qolgan kishi vaqtdan yutib, munosib javob topish yoki o‘ziga kelib olishi uchun murojaat etsa, buning hech bir salbiy jihati yo‘q. Ammo opponent kuchli fikr (dalil)ga javob berishdan qochib yoki vaqtni sun`iy ravishda cho‘zishga harakat qilib javobni ortga sursa, bu usul noholis ma`no kasb etadi. ―Tuzoq usuli ham shunga o‘xshash ikki xil baholanishi mumkin. Umumlashgan hol unga suhbatdosh (raqib)ni muayyan mavzu doirasiga tortish uchun qo‘llaniladigan usul (dalil), deya ta`rif bersa bo‘ladi. Tuzoq usulining bir nechta shakl mavjud. Jumladan, notiq bahs predmeti (mavzusi) bo‘yicha o‘zini ojiz sezsa, faol bahs uchun yetarli bilimga ega bo‘lmasa, raqibni o‘ziga yaqin bo‘lgan boshqa predmet (mavzu) tomon ―yetaklashi mumkin. Buning uchun u fikrni bayon etish va asoslash jarayonida ayni shu predmet (dalil)ni mulohazalarining bo‘sh nuqtasi sifatida namoyish etadi va raqibini shu fikr (dalil)ga qarshi hujum boshlashga undaydi. Bu bilan u quyidagi bir qator qulayliklarni qo‘lga kiritadi: 1) raqibi bilan ayni o‘ziga yaxshi tanish yoki avvaldan tayyorlab qo‘yilgan masala bo‘yicha bahslashadi; 2) raqibining diqqatini o‘z nuqtai nazaridagi haqiqatda zaif jihatlardan chalg‘itishga erishadi; 3) o‘ziga yaqin va tanish bo‘lgan predmet doirasida raqib harakatlarini nazorat qilib turish, o‘rni kelsa, ularni o‘z ixtiyori yo‘lida boshqarish imkoniyatiga ega

bo‘ladi; 4) bahs uchun ajratilgan vaqt chegaralangan sharoitda (masalan, teledebatlarda) vaqtni cho‘zib, muqarrar mag‘lubiyatdan qutilib qolishga erishadi. Albatta, bunda ishonchli natijalarga erishib bo‘lmaydi. Ammo tuzoq usuli raqibning ishga solgan noholis usullaridan yoki haddan ziyod hujumkorligidan himoyalanish vositasi sifatida ham qo‘llanishi mumkin. Masalan, bahs jarayonida muhim bir fikrni ―o‘tkazish kerak. Ammo raqib har qanday dalilni asossiz deya inkor etishdan charchamaydi. Shunda raqib qo‘llagan ―qurolni o‘ziga qarshi ishlatishdan boshqa chora qolmaydi. YA`ni hamma aytilgan gapni inkor etayotgan raqibga o‘z nuqtai nazaringizga mutlaqo zid fikrni aytish kerak. Bu tuzoqni sezmay qolsa, hamma gaplaringizni inkor etib kelayotgan raqib o‘zi sezmagan holda uni ham inkor etadi va bilvosita sizning asl fikringizni tasdiqlagan bo‘ladi. Bahs jarayonida shunday holatlar yuz berishi mumkinki, unda ishtirok etayotgan biron tomon qanday bo‘lmasin g‘olib chiqish, o‘z nuqtai nazarini o‘tkazish uchun hech narsadan tap tortmaydi va fikrini asoslash emas, opponentini ―sindirish yo‘lini tanlaydi. Buning uchun bahsda mutlaqo mumkin bo‘lmagan usullarni qo‘llaydi. Bu kabi vaziyatlarda haqiqatga erishish, oqil qarorga kelish, ish uchun foydali, odil xulosalarni chiqarish mumkin emas. Chunki bunday usullarni ishga solgan kishini haqiqat qiziqtirmaydi, u o‘z fikrini asoslashni istamaydi va shuning uchun qarshi tomon gaplariga quloq ham solmaydi. Agar shunday holat yuz bersa, bahsni to‘xtatish aqlli odam uchun eng to‘g‘ri yo‘ldir. Chunki, mavlono Sa`diy aytganlaridek: ―Bir oqil kishining yomonlar orasida so‘zi o‘rinlamas esa, taajjub etmagil, zeroki, tanburning ovozi tovul (nog‘ora)ning ovozining g‘alabasi birla zohir bo‘lmas va anbarning hidi sassiq alafning hididin ojiz qolur Biroq ba`zi vaziyatlarda bahsga chek qo‘yishning imkoni bo‘lmay qoladi. Unda o‘zini qanday tutish, raqibga qanday qilib munosib javob qaytarish lozim? Quyida ana shu taqiqlangan usullarning ayrimlarini hamda ularga javoban o‘zini qanday tutish lozimligini ko‘rib chiqamiz. 1. ―Yorliq ilish usuli. Opponentning fikr-mulohazalari yoki keltirgan dalillariga asosli e`tiroz bildira olmagan yoxud muhokama etilayotgan masala bo‘yicha yetarli ma`lumotga ega bo‘lmagan raqib qanday bo‘lmasin ustunlikka erishish uchun ―yorliq ilishdan boshqa chora topa olmay qoladi. Masalan: ―Siz gapga tushunmaydigan

odam ekansiz! yoki ―Gaplaringizdan aqidaparastlikning hidi kelayapti! yoki ―Siz demagog ekansiz! Ayol kishi bilan bahslashganda istehzo bilan ularning mantiqiy fikrlash qobiliyatini yerga urish, hatto qo‘pol tarzda ―ayolning sochi uzunu aqli kalta bo‘ladi kabi iboralarni qo‘llashni ham shu qatorga kiritish mumkin. 2. Balandparvoz so‘zlar bilan opponentni ―sindirishga harakat qilish. Masalan, noholis bahslashuvchi ustunlikni qo‘lga kiritish uchun tez- tez, ―O‘z xalqini hurmat qilmagan kishigina sizdek fikr yuritishi mumkin, ―Haqiqiy vatanparvar odam bunday mulohaza qilmaydi kabi balandparvoz iboralarni qo‘llaydi. Yuqoridagi usullarni qo‘llagan kishi bilan bahs hech qanday ijobiy natija bermaydi. Bunday holatlarda eng yaxshisi bahsni to‘xtatish kerak, chunki bu kabi usullarga o‘tilishi bahsning ―dahanaki jangga aylanganligidan dalolat beradi va uni davom ettirish oxir-oqibat haqoratlar bilan tugaydi. 3. Yolg‘on yo‘q manbaga yoki o‘ylab topilgan faktga tayanish, faktlarni buzib ko‘rsatish va h.k. Bunday usulni qo‘llagan raqibni fosh etish qiyin. Chunki, birinchidan, buning uchun ko‘rsatilayotgan masalani va u bilan bog‘liq faktlarni juda yaxshi bilish kerak bo‘ladi; ikkinchidan, bahsda ko‘tarilayotgan muammoning yechimini emas, balki qanday bo‘lmasin ustunlikka erishishni maqsad qilib olgan kishigina yolg‘onga murojaat etadi, shuning uchun yolg‘on fosh etilganda ham uning haqiqat tomon yuz o‘girishi amri mahol. 4. Qo‘rqitish (og‘ziga urish) usuli. Usul nomlanishining o‘zidan ko‘rinadiki, o‘z fikrini o‘tkazishga yetarli dalil va asos topa olmagan bahs ishtirokchisi kuch ishlatish yo‘liga o‘tadi. Masalan: ―Albatta, siz o‘z fikringizda qolishingiz mumkin, ammo kelajagingiz haqida o‘ylab

ko‘rsangiz yomon bo‘lmas edi, ―Balki siz haqdirsiz, ammo... va h.k. Bunday usulga, odatda, ―aytganim-aytgan, deganim-degan qabilida ish yuritadigan, jamoa (o‘zgalar) fikri bilan kelishishni istamagan mansabdorlar murojaat etadilar. Tahdid ohangini eshitgan kishi ―siz o‘z ustunligingizdan foydalanayapsiz, ―o‘z mavqeingizni suiiste`mol qilayapsiz, - deya javob berishi mumkin, ammo... eng yaxshisi ―bir-birini qo‘rqitish holati paydo bo‘lgan bahsni u gazak olmasdan turib, to‘xtatgan ma`qul. Ehtiroslarni sovutish kerak1. 5. Diqqat qilish (asabiylashtirish). ―Jahl kelsa, aql ketadi maqoli bahsda bu usulga murojaat etgan kishilarning asosiy dastagidir. Bunday raqib suhbatdoshining gaplarini istehzo bilan qabul qilish, ora-orada ilmoqli gaplarni tashlab qo‘yish, kishi g‘ashini keltiradigan boshqa qiliqlarni qilish orqali jahlini chiqarishga intiladi. O‘zini boshqara bilgan odam bunday xatti- harakatlarga e`tibor qilmaydi. Aksincha, uning o‘zini qo‘lda ushlab tura bilishi, munosabatini ochiq ko‘rsatmasligi noholis raqibni shashtidan qaytarishi mumkin. Bu ta`sir etmasa, yaxshisi, bahsni to‘xtatish kerak, zero, kishini diqqat qilishga qaratilgan qiliqlar faqat jahl bilan javob qaytarishni taqozo qiladi, ―Jahl qo‘shilgan aql esa o‘z jozibasini yo‘qotadi (R.SHeridan). 6. Obro‘sizlantirish usuli taqiqlangan usullar ichida eng xavflilaridan biridir. Bunda raqib o‘z opponentining obro‘siga, mavqeiga putur yetkazadigan uning hayotidagi biron-bir voqealarni eslatadi yoki ularni topa olmasa o‘zi o‘ylab chiqaradi. Maqsad esa raqibning keltirgan fikr-dalillariga atrofdagilarning ishonchini so‘ndirishdir. Darhaqiqat, o‘zi yomonning so‘zi yaxshi bo‘larmidi? Bu usulga qarshi turish benihoya qiyin. Zero, raqib qo‘ygan ayblar asosli bo‘lsa, kishi o‘yg‘aysizlanadi, o‘zini oqlashga tutinadi, asossiz ayblov oldida esa o‘zini xotirjam tutish, hissiyotga berilmaslik oson emas. Har ikki holat ham mag‘lubiyat tomon yo‘l ochadi. Mazkur usulning yana bir xavf - li jihatiga F.Nitsshe e`tibor qaratgan edi: ―Muayyan vaziyatlarda, - deb yozadi u, - odamni faqat haqoratlash va unga nisbatan dushmanlik

munosabatini ko‘rsatish orqaligina biron narsaga erishish mumkin bo‘ladi: o‘zining dushmani borligi haqidagi fikr uni qiynoqqa soladiki, kelishish uchun xayrixohlikning bosh ifodasidan jon-dildan foydalanadi va do‘stlik mehrobiga o‘zi uchun avval o‘ta muhim bo‘lgan va hech voz kechishni istamagan narsani ham qurbon qiladi. 1 Qanday bo‘lmasin, kishi o‘z opponentini obro‘sizlantirish yo‘lini tutdimi, uni haqiqat qiziqtirmaydi va u fikrini asoslashni ham, qarshi tomon da`volarini eshitishni ham istamaydi. Yaxshisi - bunda ham bahsni to‘xtatgan ma`qul. Buning imkoniyati bo‘lmasa-chi? Masalan, majlis yoki muzokara paytida raqib ayblovlariga javob bermaslik ularni tan olish bilan barobar bo‘lib qoladi va kishi obro‘siga putur yetadi. Bunday vaziyatlarda raqib ―xotiralarining bahs predmetiga aloqasi yo‘qligini aytish, muhokama etilayotgan masaladan chetga chiqish o‘zaro munosabatlarni buzishi mumkinligini aytish kerak bo‘ladi. Yoki raqib ayblovlari asossiz bo‘lmasa, uni rad etish yo‘llarini xotirjamlik bilan izlash lozim. Xullas, raqib ayblovlariga qanday munosabat bildirish, qanday javob berish bahs kechayotgan joyga, sharoitga bog‘liq tarzda turlicha bo‘lishi mumkin. Notiq har qanday vaziyatda tinglovchi(lar) tomonidan ko‘rsatiladigan qarshilikka tayyor turishi lozim. Buning bir qator sabablari mavjud va ular yuqorida bayon etilgan bahs usullari xususida gap borganda ma`lum darajada tilga olindi. Bahsga ―aqllar kurashi, deya behuda ta`rif berilmagan. To‘g‘ri, noholis bahs usullari haqida gap borganda, ularni ishga solgan odamlar o‘z fikrini asoslay olmasligi, opponent fikrlarini rad etuvchi dalillarga ega emasligi, bahsda tilga olingan masala doirasida yetarli bilim va ma`lumotga ega emasligi va yana bir qator sabablar haqida gapirildi. Ammo bundan bahslashuvchini aqlsizga chiqarib bo‘lmaydi, zero, ularni qo‘llay bilish, qiyin vaziyatdan chiqib ketish ham katta aqlni talab etadi. Shuning uchun suhbatdoshning qo‘llashi mumkin bo‘lgan noholis usullarini hamda ulardan himoyalanish choralarini bilish darkor.

Savollar, e`tirozlar va ularga javob Savol va e`tirozlar bahs, munozara, muzokara jarayonida muhim o‘rin tutadi. Boz ustiga, ular har qanday nutqiy muloqotda uchraydi. Savol yordamida noaniqlikni bartaraf etish, noma`lum narsani anglash, shu bilan birga opponentni chalg‘itish, masalani chalkashtirish mumkin. Ayni savol va e`tirozlarda ikki tomonning fikrlari o‘rtasidagi nomuvofiqlik ko‘rinadi, ya`ni opponentning shubhalari, alohida nuqtai nazari o‘z ifodasini topadi, suhbatdoshlarning pozitsiyasi, uni asoslovchi fikr va dalillari ayon bo‘ladi. Savolning tug‘ilishi odam fikrlayotganining bosh belgisidir. Ayrim holatlarda ular savolga tutilgan kishi uchun foydadan holi emas. Chunki shayx Sa`diy aytganlaridek: ―Jumla kishig‘a o‘z aqli kamolda ko‘rinur va o‘z o‘g‘li jamolda ko‘rinur 1 O‘rinli berilgan savol opponent nuqtai nazarining zaif jihatlarini namoyon etishi va o‘z fikrini isbotlash, quvvatlash uchun qo‘shimcha dalil va asoslarni keltirishga majbur etishi mumkin. Bu o‘rinda Sa`diyning yana bir hikmatini eslash foydali. ―Quvvatsiz fikr va andisha foydasiz va natijasizdur. Fikr va andishasiz quvvat junun va jaholatdur. Aql bilan savol berish chinakam san`atdir. Ma`lumki, o‘z o‘rnida va to‘g‘ri berilgan savolda javobning yarmi yashirin bo‘ladi. Savol yordamida ba`zan opponentning ortiqcha balandparvoz ohangi, bo‘rttirishlari, yolg‘on e`tiroflarini kulgiga ko‘tarish mumkin. Savol fikr uyg‘otishi, u yoki bu xulosani chiqarishga yordam berishi mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri berilgan savolga aniq javob berib, tinglovchilarning hurmatini qozonish, ularning o‘z ishini haqiqiy bilimdoni bilan muloqot qilayotganiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash mumkin. Savollar o‘ziga xos, pardalangan talabni ifoda etadi. Shuning uchun ular yordamida kerakli bo‘lgan axborotni olish yoki unga aniqlik kiritish, bahs uchun lozim bo‘lgan muhitni aniqlash, muammoli vaziyatni bartaraf etish mumkin. Bundan tashqari, savollar har qanday muloqotning samarali taktik usullaridan biridir. Savollardan tashabbusni qo‘lga olish, raqibni bahs yuritishning o‘z usuli va uslubiga rioya etishga majbur etish, unga nisbatan o‘tkazilayotgan bosimni kuchaytirish ham mumkin. Bahs, muloqot samarali bo‘lishi, ijobiy natijalarga olib kelishi (ya`ni, suhbat ko‘tarilgan masala bo‘yicha muayyan qarorning qabul qilinishiga olib kelishi, fikr almashinishga yetaklashi va h.k.) uchun savol va e`tirozlar konstruktiv xarakterda bo‘lishi

talab etiladi. Buning uchun bahslashuvchilar inson ruhiyati bilan bog‘liq quyidagi tamoyillarga rioya etishlari lozim: a) suhbatdoshga ziyon-zahmat yetkazmaslik. Bu tamoyil, avvalo, kishining ruhiyati bilan bog‘liq bo‘lib, inson shaxsiyatiga tegishli, unga nisbatan haqoratlovchi, yerga uruvchi so‘zlarni aytishni man etadi. Mazkur tamoyilni biron-bir bahs ishtirokchisi buzgan taqdirda, bahsdan ko‘zlangan maqsad (masalan, haqiqatga erishish) unutiladi, bahs mavzusini muhokama etish doirasidan chetga chiqib ketadi va aslida har bir ishtirokchi o‘z sha`ni uchun kurasha boshlaydi. Ko‘p hollarda nafsoniyati ozor chekkan kishi barcha narsani unutib, tahqirlar uchun o‘ch olishga tushadi. Mavlono Navoiy tili bilan aytganda: ―Yomon tillig, andoqkim el ko‘ngliga jarohat yetkurur, o‘z boshig‘a ham ofat yetkurur; b) masalaga shaxsiy maqsadlardan emas, ish uchun foydali muammoni hal etishni ko‘zlab yondashmoq kerak. Mazkur tamoyil kishidan vaziyatni yoki muammoni o‘zga odam (suhbatdosh, tinglovchi) nuqtai nazardan tahlil etish va baholay bilishni taqozo etadi. Darhaqiqat, ayrim hollarda kishi o‘rinli va asosli fikrlarni aytsa-da, suhbatdosh o‘z hayotiy tajribasi, bilimi, dunyoqarashidan kelib chiqib uni noto‘g‘ri tushunadi. ―Og‘iz hammada bir xil, kalla hammada har xil, - deya behuda aytilmagan. Sa`diy keltirgan quyidagi hikoyat bunga yaxshi misol bo‘la oladi : ―Chu bir juhudu musulmon munozira qildi, Alarni jangdin o‘ldum bahaddi xandon man. G‘azab-la dedi musulmonki: ―Ushbu burhonim, Durust emas-sa bo‘lay bir juhudi sarson man Juhud der erdiki: ―Tavrot ila ichurman ond, Xilof bo‘lsa so‘zum, sen kabi musulmonman. Agarchi yer yuzidan aql yo‘q bo‘lib ketsa, O‘zini bir kishi qilmas gumonki ―nodonman Хуллас , нотиқ ўринли нутқ сўзлашигина эмас , ўзини тингловчи ўрнига қўйиб , ўзгалар сўзларини қандай тушунишлари мумкинлиги ҳақида ҳам ўйлаб кўрмоғи даркор . Mazkur tamoyil bahslashuvchilardan savol va e`tirozlardan bir-birini chalg‘itish va shu kabi bahs samarasini puchga chiqarish maqsadida emas, ish foydasi, barchani qoniqtiradigan natijaga erishish yo‘lida bir-biriga yordam berish maqsadida foydalanishni ko‘zda tutadi; в)

aytilgan gap, fikrni muvofiq tarzda qabul qilish. Bu tamoyilga binoan tinglovchining eshitgan fikrni atayin buzib talqin etishi ta`qiqlanadi. Mazkur tamoyil baxslashuvchilarga ular o‘z fikrlarini aniq ifoda etishlari va bir-birining fikrini to‘g‘ri tushunishga intilishlari lozim. Har bir aytilgan gapda soddalik va aniqlikka erishishga harakat qilish kerak. Jumlalar tushunarsiz bo‘lsa, tinglovchining e`tibori susayadi, suhbatdosh nutqiga qiziqishi so‘nadi. Qiziqish so‘nmagan taqdirda ham eshitilgan gap bilan uning ma`nosini anglash o‘rtasida nomuvofiqlik paydo bo‘lishi xavfi tug‘iladi, natijada, bahslashuvchilar ―biri bog‘dan kelsa, ikkinchisi tog‘dan keladi va bahsdan hech qanday ijobiy natija chiqmaydi. Shunday ekan, bahslashuvchilar bir-birini tinglashni o‘rganishi, ―Yutishdan oldin - chayna, so‘zlashdan oldin - tingla maqoliga rioya etishlari kerak. Bahs (va umuman, har qanday nutqiy muloqot) jarayonida yuqoridagi tamoyillarning buzilishini bir qator sabablar bilan izohlash mumkin. Masalan, ayrim kishilar o‘z fikrini tezroq bildirish istagini bosa olmay, raqib fikrining mohiyatini anglab yetishga ulgurmasdan, uni bo‘lishga shoshiladi. Bundaylar haqida xalqimizda istehzo bilan: ―Bismillosini aytguncha urib o‘ldiradi, - deyiladi. Yana boshqalar suhbatdosh so‘zlaridagi ikkinchi darajali, ahamiyatsiz gaplarga yopishib oladi, natijada, yo bahs butunlay boshqa masalaga ko‘chadi, yoki undaylar asosiy masalaga yetib borguncha, butun kuchni sarflab bo‘ladilar. Ayrimlar esa notiqning tashqi qiyofasi, o‘zini tutishi, nutqidagi kamchiliklarga chalg‘ib, fikr mohiyatini nazardan qochiradilar, boshqalar esa o‘zlarini mutlaq haq deb o‘ylab, suhbatdosh fikr va dalillariga quloq solmaydilar, masala bo‘yicha o‘z bilimlarini yetarli va asosli bilib, avval-boshdan raqib nuqtai nazarini inkor etishga tayyor turadilar. Bahs samaradorligini ta`minlaydigan tamoyillarga rioya etishga psixologik to‘siqlar ham monelik qilishi mumkin. Ular kishining shaxsiy xususiyatlari, ruhiy holati bilan bog‘liq. Masalan, tinglovchiga notiqning o‘zini o‘ta ishonch bilan tutishi, nasihatomuz ohangi va shu kabilar yoqmasligi mumkin. F.Nitsshe bu

borada shunday deydi: ―Biz ko‘pincha u yoki bu fikrga qarshilik ko‘rsatamiz, garchi aslida bizga faqat uning qanday ohangda bayon etilayotgani yoqmasa-da.1 Yoki ayrimlar o‘zlariga o‘ta bino qo‘yganlari, manmanligi, o‘zgalar fikriga e`tiborsizligi, hasadgo‘yligi tufayli bahs yuritish qoidalarini xos-bexos buzadilar. Bahs, munozara, suhbatda uchraydigan savollar, ularning mazmuni, xususiyatlari, berilishidan ko‘zlangan maqsadi, qanday sharoitda berilgani va shu kabilarga qarab tasniflanadi hamda shunga muvofiq bir qator turlarga bo‘linadi. Masalan, o‘rinli va o‘rinsiz, predmetli va predmetsiz, odobli va beodob savollarni farqlash mumkin. Mutaxassislar savollarni tug‘ilishi sabablariga ko‘ra quyidagi turlarga ajratishadi: 1. Aniqlik kirituvchi savollar. Bunday savollarni, odatda, bilishga chanqoq tinglovchilar o‘z bilimlari bilan yangi ma`lumotlar o‘rtasidagi aloqadorlikni aniqlash maqsadida beradilar. 2. Tushuntiruvchi savollar. Bunday savollar fikr noaniq bayon etilganda yoki tinglovchi(lar) masalani yaxshi anglamagan taqdirda tug‘iladi. 3. Qo‘shimcha savollar - mavzu doirasidan tashqarida bo‘lib, bunday savollarning berilishi, odatda, tinglovchi(lar)da ko‘tarilgan muammoga qiziqish uyg‘onganidan va un(lar)da masalani atroflicha ko‘rib chiqishga intilish paydo bo‘lganidan dalolat beradi. 4. Munozarali savollar. Ularning paydo bo‘lishi tinglovchi(lar)ning notiq nuqtai nazari bilan qo‘shilmasligini ayon etadi. 5. Ayrimlar savol berish asnosida biron-bir masala yuzasidan o‘z nuqtai nazarlarini bayon etadilar va bunday chiqishlarni ham mazkur turkum savollari qatoriga qo‘shish mumkin. Yuqorida keltirilgan turlari savollarga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish va muvofiq javob berish uchun ularning mohiyatini anglash zarur. Eng muhimi, ularni javobsiz yoki munosabat bildirmay qoldirish kerak emas. Masalan, tushuntiruvchi savol javobsiz qolsa, fikr anglashilmay qoladi. Ba`zilar bunday savolga: ―Bu haqda men gapirdim-ku! yoki ―Shuniyam tushunmadingizmi! - deya javob qaytarishadiki, bu mutlaqo mumkin emas.

Qo‘shimcha savollar, garchi ko‘tarilgan masalaga bevosita aloqasi bo‘lmasa-da, ularga ham javob bergan ma`qul. Agar buning uchun vaqt yetishmasa yoki suhbat mavzuidan butunlay chetga chiqib ketish xavfi bo‘lsa, hech bo‘lmaganda savolga oid ma`lumotni olish mumkin bo‘lgan manbani ko‘rsatish kerak. Munozarali savollarga javob berishda ham vaziyatni hisobga olish lozim bo‘ladi. Ba`zan bunday savolga javob berish bahsga aylanib ketadi. Bunda savol masalaning bir qirrasi bilan bog‘liq bo‘lsa, umumiy masala chetda qolib ketishi mumkin. Bahs auditoriyada (yoki tinglovchilar ko‘zi o‘ngida) kechayotgan bo‘lsa, yaxshisi uni ortga surib, opponent bilan yakkama-yakka bahslashgan ma`qul. Savol bergan kishining hamfikrlari bo‘lsa, bahsni auditoriyada davom ettirib, o‘z nuqtai nazarini himoya qilish lozim va h.k. Tinglovchi savol berish bahonasida o‘z fikrlarini bayon etishga tutinsa, uni xotirjamlik bilan eshitish, lozim bo‘lsa o‘z fikrlari bilan o‘rtoqlashgani yoki qo‘shimcha qilgani uchun minnatdorchilik bildirgan ma`qul. Yuqorida tilga olingan turdagi savollar notiq nutqi diqqat bilan tinglanganidan dalolat beradi va ularni konstruktiv savollar turkumiga kiritish mumkin. Biroq bahs ishtirokchilari doim ham holis maqsadlarni ko‘zlamaydilar. Shunga muvofiq bahs mavzuidan chalg‘ituvchi, ijobiy natijaga olib kelishi qiyin bo‘lgan quyidagi savol turlari ham qo‘llaniladi. 1. ―Qopqon savol bahs chog‘ida hiyla qo‘llash bilan bog‘liq. Ustalik bilan tanlangan bunday savollar berilganda, har qanday odam asabiylashishi, o‘zini yo‘qotib qo‘yishi mumkin. ―Jahl kelsa, aql ketadi, deganlaridek, asabiylashgan, jahl otiga mingan kishi o‘zini tutib turolmaydi va fikrini yo‘qotib qo‘yadi. Raqibga esa aynan shu kerak. Kayfiyati buzilgan, fikrlash intizomini yo‘qotgan kishi raqibiga qarshilik ko‘rsata olmaydi va bahsda yutqizadi. Suhbatdoshni ―qopqonga ilintiruvchi savollar turli ko‘rinishlarda bo‘ladi. Eng muhimi, raqibning qopqoniga tushmaslikka, besamar savol-javobga berilmaslikka harakat qilish kerak. Masalan, ular ma`nisiz savol shaklida bo‘lishi mumkin. Quyidagi savolni olaylik: ―Qanday narsa issiqroq bo‘ladi - uchburchak shaklidagimi yoki yashil rangdagi? Agar bu kabi savollarning bema`niligini ko‘rsatishga tutinsangiz, bahs mavzui chetda qoladi. Yoki raqib hiylasidan asabiylasha boshlaysiz. Unga esa aynan shu kerak. Vaziyatni

qo‘ldan boy bermaslik uchun yumor, istehzo, xuddi shunday ma`nisiz qarshi savol berish kabi usullardan foydalanish mumkin. 2. Qarshi savol ko‘p hollarda suhbatdosh fikr-mulohazalari kechishini bo‘lish va shu orqali uni neytrallash maqsadida qo‘llaniladi. Chegaralovchi savol, odatda, opponentning o‘zgacha javob berish imkoniyatlarini chegaralab, undan o‘z nuqtai nazariga mos javob olish uchun qo‘llaniladi. Ustalik bilan tanlangan savollar fikrni kerakli yo‘nalishga burish va mumkin bo‘lgan boshqacha javobning oldini olish imkonini beradi. Ilmoqli savol, odatda, notiqni fikridan adashtirish, uning shaxsiyatiga tegish yoki asabini qitiqlash orqali jahlini chiqarib, ustunlikka erishish bo‘lish maqsadida beriladi. Ammo unutmaslik lozimki, ko‘pincha tinglovchi notiq fikrlarida yolg‘on yoki soxtalikni sezsa ham o‘z noroziligini ilmoqli savollar orqali bildiradi. Shuning uchun nutq so‘zlayotgan odam samimiy bo‘lishi, aldashga harakat qilmasligi, o‘zi yaxshi bilmagan masala haqida gapirmasligi lozim. Majburlovchi savol orqali kishi suhbatdoshini o‘z fikriga qo‘shilishga da`vat etadi. Bunday savollar, odatda, kishini o‘z nuqtai nazaridan qat`i nazar raqib fikri bilan qo‘shilishga va aslida o‘z mag‘lubiyatini tan olishga majbur etadi. Ayniqsa, bahs o‘zgalar oldida, boshqa odamlar ko‘z o‘ngida kechayotganda, majburlovchi savolga inkor javobini berish qiyin bo‘lib qoladi. Masalan, o‘z fikrini bayon etgan suhbatdosh, gaplarini ―Masalani ozmi-ko‘pmi tushungan odam mening fikrimga qo‘shilmasligi mumkin emas, shunday emasmi? kabi savol bilan yakunlasa, rad javobini bergan kishi masalani tushunmasligini tan olgandek bo‘lib qoladi va shuning uchun raqib gaplariga qo‘shilishga majbur bo‘ladi. 6. Ritorik savol. Bunday savol javob talab etmaydi (javob savolning o‘zida mujassam bo‘ladi). Ularni nutqda qo‘llashning bir qator foydali jihatlari mavjud. Avvalo, aytish lozimki, so‘roq shaklidagi gap kishini javob izlashga da`vat etadi va demak, fikrlash jarayonini faollashtiradi.

Shuning uchun, garchi ritorik savol javob talab etmasa-da, auditoriyaning (suhbatdoshning) diqqatini jalb etishga, u bilan muloqotni jonlantirishga yordam beradi. Bundan tashqari, ritorik savollar suhbat ishtirokchilarining notiq fikriga unsiz qo‘shilishini ta`minlaydi. Ayniqsa, katta auditoriyada ritorik savollar tinglovchilarni birlashtiradi va notiq nuqtai nazarini qabul qilishga undaydi. Ritorik savollar nutqqa o‘ziga xos ohang bag‘ishlaydi, fikrni mustahkamlashga yordam beradi. Ammo ularga zarurat bo‘lganda yoki tinglovchi(lar) notiqni qo‘llab-quvvatlashga tayyor bo‘lganda murojaat etish kerak. 7. Aniqlik kirituvchi savollardan qo‘shimcha ma`lumot olish yoki suhbatdoshning asl niyatlarini bilish kerak bo‘lganda foydalaniladi. Masalan: ―Bu ishni amalga oshirish uchun nimalarga e`tibor qaratish kerak, deb o‘ylaysiz? Bunday savollardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish zarur. Odatda, suhbatdosh sizga nisbatan ijobiy yoki neytral munosabatda bo‘lsa, aniqlik kirituvchi savollar kerakli natija beradi. Bunda suhbatdosh faol holatda bo‘lib, zarur bo‘lgan axborot, g‘oya, takliflar manbaiga aylanadi, chunki u birinchidan, o‘z xohishiga qarab axborot yetkazish imkoniyatiga ega bo‘ladi, ikkinchidan, o‘z fikriga, nuqtai nazariga bo‘lgan qiziqishni his etadi va bundan ruhiy qoniqish hissini tuyadi. Bu, o‘z navbatida, bahs chog‘ida vujudga keladigan psixologik to‘siqlarni bartaraf etadi. Ammo aniqlik kirituvchi savollarga haddan ziyod berilishning xavfli tomoni ham bor. Gap shundaki, har qanday odam va suhbat uni qiziqtirgan masala va muammolar doirasiga o‘tib ketishi mumkin. Ma`ruza, suhbat, bahs chog‘ida savollarning so‘zlovchi uchun ham, tinglovchi uchun ham foydali jihatlari ko‘p. Jumladan, savol yordamida bir tomondan, suhbatdoshni faollashtirish va unga o‘z fikrlarini ifoda etish imkoniyatini berish mumkin bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘z pozitsiyasini mustahkamlab olish hamda raqibning tanqidiy tahlil etish imkoniyatini chegaralash mumkin. Suhbatdoshni o‘z gaplariga inontirishga, unda o‘z nuqtai nazarini qabul qilishga moyillik uyg‘otishga, u yoki bu masala bo‘yicha umumiy xulosaga kelishga yordam beradi . G‘arb faylasufi L.Feyyerbax: ―Inson maymundan o‘z nuqtai nazari borligi bilan farq qiladi, - degan edi. Har bir odamning u yoki bu narsa haqidagi nuqtai nazari esa uning hayotiy tajribasi, olgan bilimi, his-tuyg‘ularidan iborat mustahkam zaminga tayanadi. Shuning uchun suhbat yoki bahs chog‘ida o‘zga odamni o‘z fikriga ishontirish,

unga o‘z nuqtai nazarini o‘tkazish qiyin ish. Bu qiyin ishni amalga oshirishga quyidagi qoidalar ma`lum darajada yordam beradi: Birinchi qoida. Keltirilayotgan dalillarning ketma-ketligi fikrning asosliligi darajasini belgilaydi. Dalil va asoslarning quyidagi tartibi ko‘proq ishontiradi: kuchli dalillar - o‘rta dalillar - bitta eng kuchli dalil. Kuchsiz dalillardan iloji boricha foydalanmaslik kerak, chunki ular foydadan ko‘ra, ko‘proq ziyon yetkazadi. Bunda dalilning quvvati (kuchli-kuchsizligi) gapirayotgan odam nuqtai nazaridan emas, balki tinglovchi (qaror qabul qiladigan kishi) nuqtai nazaridan belgilanishini e`tibordan qochirmaslik kerak. Ikkinchi qoida. Siz uchun muhim bo‘lgan masala yuzasidan suhbatdoshingiz ijobiy qarorga kelishi uchun uni tilga olishdan oldin gapni ikkita qisqa, suhbatdosh uchun qiyin bo‘lmagan masaladan boshlang. Uchinchi qoida. Suhbatdoshni chorasiz holatga tushirmang. Unga o‘z qadr- qimmatini, obro‘sini saqlab qolish imkoniyatini bering. Mag‘lubiyatni u sharmandalik sifatida qabul qilmasin. (Masalan, sizning taklifingiz yoki fikringiz suhbatdoshingizning ham biron-bir ehtiyojini qondirishini, istagiga mosligini ko‘rsating). To‘rtinchi qoida. Dalil va asoslarning ishonarliligi va ta`sirchanligi darajasi so‘zlayotgan kishining imiji va mavqeiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Yuqori lavozim yoki jamiyatda tutgan o‘rni, masala bo‘yicha mutasaddiligi, obro‘-e`tibori, jamoaning ijobiy fikri kishining mavqeini va u keltirgan dalillarning ishonarliligi darajasini oshiradi. Beshinchi qoida. O‘zingizni yerga urmang, hurmatingizni saqlang, buning uchun o‘zingizga ishonchni yo‘qotmang. Oltinchi qoida. Suhbatdoshingizning mavqeini yerga urmang, chunki suhbatdoshga nisbatan namoyish etilgan hurmatsizlik, e`tiborsizlik salbiy munosabat uyg‘otadi. Yettinchi qoida. Biz yoqtirgan suhbatdoshimizning dalillariga ijobiy yondashamiz, yoqtirmagan kishimizning dalillariga esa tanqidiy munosabatda bo‘lamiz. Shunday ekan, suhbatdoshda yoqimli taassurot uyg‘otishga intilish kerak. Yoqimli taassurotning uyg‘onishi esa ko‘p omillarga bog‘liq: hurmat bildirish, tinglay bilish, nutq savodi, til ravonligi, yoqimli xatti-harakatlar, tashqi ko‘rinish va h.k.

Sakkizinchi qoida. Suhbatdoshning fikrini o‘zgartirishni xohlasangiz, gapni o‘zingizni undan ajratib turuvchi narsalardan emas, uning nuqtai nazarida sizga ma`qul bo‘lgan jihatlardan boshlang. To‘qqizinchi qoida. Suhbatda hushyorligingizni ko‘rsating, suhbatdoshning ruhiy holatini tushunishga, fikrlash yo‘nalishini tasavvur etishga, o‘zingizni uning o‘rniga qo‘yib ko‘rishga, unga hamdardligingizni ko‘rsatishga harakat qiling. O‘ninchi qoida. Suhbatdoshingizni to‘g‘ri tushunish uchun tinglashni o‘rganing. O‘n birinchi qoida. Suhbatdoshingizning fikrlarini to‘g‘ri tushunayotganingizni tekshirib turing, buning uchun vaqti-vaqti bilan zarurat bo‘lganda uning fikrini takrorlab, to‘g‘ri tushungan-tushunmaganligini so‘rang. O‘n ikkinchi qoida. Ziddiyatga olib kelishi mumkin bo‘lgan so‘z va harakatlardan o‘zingizni tiying. O‘n uchinchi qoida. O‘z mimikangiz, xatti-harakatlaringiz va turishingizni nazorat qilib turing. O‘n to‘rtinchi qoida. Suhbatdoshingizning yuz ifodasi, xatti-harakatlari, turish holatlarini kuzatib boring .

Adabiyotlar : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

Похожие

Davlat xizmatchisining etiketi

Imijelogiya va davlat xizmatchisining imiji

Boshqaruv pedagogikasi, davlat xizmatchisining pedagogik yo`nalganligi

Davlat xizmatchisining rahbarlik uslubi, fazilatlari va madaniyati

Davlat xizmatchisining estetik madaniyati va tashqi ko‘rinishi