Давлат хизматчисининг баҳс юритиш санъати - Педагогиka - Рефераты

Давлат хизматчисининг баҳс юритиш санъати

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

208 KB

Давлат хизматчисининг баҳс юритиш санъати Режа: 1. Баҳс - ақллар кураши 2. Баҳс , аслини олганда , фикрни асослаш , исботлаш санъатидир . 3. Баҳсдаги ноҳолис усуллар 4. Саволлар , эътирозлар ва уларга жавоб

Таянч иборалар: Баҳс, баҳс санъати, эристика, ҳақиқатни излаш, асослаш, исботлаш, жараён, далил, услуб, фикр, баҳсда умумий стратегик мақсад, ифодалаш, рақиб, баҳсдаги ноҳолис усуллар, баҳсда айёрлик, баҳс мақсадидан чекиниш, фикр (тезис)дан чекиниш, ёлғон исбот ва далиллар, изчилликни бузиш, саросимага солиш, далилни мойлаш ёки хушомад, сунъий уят ҳиссини уйғотиш, манфаатга ишора, ёрлиқ илиш, баландпарвоз сўзлар билан оппонентни синдириш, ёлғон - йўқ манбага ёки ўйлаб топилган фактга таяниш, қўрқитиш (оғзига уриш) усули, диққат қилиш (асабий ҳолга солиш), обрўсизлантириш усули, аниқлик киритувчи савол, тушунтирувчи савол, мунозарали савол, ―қопқон савол, қарши савол, чегараловчи савол, илмоқли савол, мажбурловчи савол, риторик савол, аниқлик киритувчи савол. Ҳар қандай мулоқот жараёнида шундай ҳолатлар бўладики, киши ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилишга, яъни баҳс олиб боришга тўғри келади. ―Баҳс анча кенг тушунча. Умумлаштирилган тарзда унга шундай таъриф бериш мумкин: Баҳс деб бирон-бир фикрни исботлаш (асослаш) жараёни тушунилади ва унинг давомида ҳар бир томон муҳокама этилаётган масала бўйича ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилишга ва рақибнинг фикрларини инкор этишга ҳаракат қилади. Ўзбек тилида бундай ҳолатларни ифодаловчи ва айрим пайтларда синоним сифатида ишлатиладиган бошқа сўзлар ҳам мавжуд. Масалан: ―мунозара, ―тортишув, ―фикр алмашув ёки бошқа тиллардан кириб келган ―диспут, ―дебат ва ҳ.к. Икки ёки ундан ортиқ одам мулоқотга киришган ҳар қандай шароитда баҳсли ҳолат юз бериши табиий, зеро, одамлар айни бир нарса, воқеа ёки ҳодисани турлича идрок этадилар, тушунадилар ва баҳолайдилар. Бу -табиий ҳол. Қолаверса, фикрлар ранг-баранглиги ва қарама-қаршилиги бўлмаса, ҳар қандай воқеа-ҳодиса ҳақида инкор этиб бўлмас, сўнгги ҳақиқат мавжуд бўлганда, инсон тафаккури ҳам ибтидоий ҳолатда ривожланишдан тўхтаб

қолар эди. Баҳсда ҳақиқат дунёга келади, деган қадимий ҳикмат беҳуда пайдо бўлган эмас. Геродот бу борада шундай деган эди: ―Агар қарама-қарши мулоҳазалар билдирилмаса, маъқул фикр қандай саралаб олинади. Баҳс қоидаси: ҳатто жуда қулай вазиятларда ҳам одамлар фикрини ўзгартириш жуда қийин масаладир. Агар ўз қарашларингизни бошқа бировга ўтказишни истасангиз, унинг фикрини ҳурмат қилинг. Ҳеч қачон одамга унинг ноҳақлигини айтманг. Хато қилиш эҳтимолини ўзингизда бўлишига ҳам эътибор беринг. Бу барча турдаги баҳсларга якун ясайди ҳамда фикрлашингиз ҳаққонийлигини ўзида ҳам яратишга ҳаракат қилади. Шу билан ҳамсуҳбатингизни ўзи ҳам сиз каби ноҳақ бўлишини тан олишига имкон беради. Кейин, агар бирон бир инсонни ўз томонингизга қаратиб олишни истасангиз, уни ҳақиқий дўсти эканлигингизга ишонтиринг. Бу, албатта, ҳақиқатга яқин йўлдир. Баҳсни туғдирмайдиган шундай иборалар ҳам мавжудки, улар диққат билан эшитишга ундайди. Масалан: «Сизни дилингиздан ўтаётган фикрларга қарши эмасман, балки мен ҳам худди шундай қилган бўлар эдим». Баҳс пайтида «Жанжал билан бирон нарсага эришиб бўлмайди», деган иборани эслашга ҳаракат қилинг. Энг яхши натижага эришувнинг йўлларидан бири бу - баҳсдан қочишдир. Баҳсдан қизишиб ўз ғурурини ерга уришни истамай, ноҳақлигини билиб туриб ҳам тан олмаслик мумкин эканлигини ёдда тутинг. Ўз фикрингизни айтиб қўйишнинг ўзи етарли. Балки бироз вақт ўтиб, ҳеч қандай босимнинг таъсирисиз ҳам у тўғри хулосага келиши мумкин. Ўзининг ҳақлигини қайсарлик билан исботлаш ёки баҳслашиш - маълум маънода зўравонлик ҳам ҳисобланади, ва оқибатда, ягона келишувга олиб келмаслиги мумкин. Англашилмовчиликни маданият, муносабат, тавозеълик ва мулойимлик, аниқлик ва совуққонлик ҳамда бошқани тушунишга ҳаракат қилиш орқали бартараф қилиш мумкин. Баҳс асосли ва ишончли бўлиши лозим. Баҳсда сиз рақибни хафа қилиш эмас, балки ундан қочишга ҳаракат қиласиз. Сиз келтирган асосларингиз

мутлақо тўғри бўлиши лозим. Касбий мунозара доимо асослар занжирини талаб қилади. Тадқиқотчиларнинг фикрича, мантиқдан бехабар кишиларга нисбатан мантиқий исботларнинг келтириш усулларидан бохабар кишиларнинг жамоатда баҳсдан муваффақиятли чиқиб кетишларига имконият даражаси баландроқ бўлар экан. Касбга доир баҳсда ўзини тутиш услуби доимо мулойимлик касб этиши зарур. Босиқ ва мулозаматли одам доимо ғолиб келади. Сўзамоллик диққатли жимлик билан алмашиши лозим. Жиззакилик ва асабийлашишга ўрин йўқ. Индивидуал баҳсда мухими- асос, мантиқ ва далиллардир. Имо-ишоралар ва ҳайқиришларни қабул қилиш мумкин эмас. Чўзилиб кетадиган баҳсларда ҳар иккала тараф ўзининг ахлоқи ҳақида ўйлаб кўриши лозим. Ҳар ҳолда гап бундай бахяларда синган коса устида кетмайди. Жанжалларга сабабчи бўладиган одамлар ўзи ҳақида ўйлаб кўрадиган бўлса, одатда «асаблари ҳеч нарсага ярамаслигига амин бўлади». Лекин бу дегани соф виждон билан очиқчасига уришавериш керак дегани эмас. Бундай одамларга «нима учун мен доимо асабийлашаман?» деган саволни ўзига бермоқликка даъват этамиз. Кўп ҳолатларда асабийлашишнинг асл сабабини англаб етгандан сўнг ҳаёт ўз йўлига тушади. Ҳаракат қилиб кўрса арзийди. Баҳс янгича қарашлар, дунёқараш шаклланаётганда, умуминсоний қадриятлар, инсон ҳуқуқларини ҳимоя этишда, ижтимоий фикрни шакллантиришда ҳамда умумий фикрга келиш зарурати туғилганда, Айниқса, зарур бўлади. Бу борада француз файласуфи Г.Башляр шундай деган эди : ―Бир-бирини чинакам тушунишга ҳаракат қилган икки киши аввал бир-бирига зид гапириши керак. Ҳақиқат - майл фарзанди эмас, баҳс фарзандидир. Шунинг учун ҳам баҳс юритиш санъати энг қадимий илмлардан бири бўлиб, ўтмиш донишмандлари ўз нуқтаи назарини тасдиқлаш учун баҳс санъатига мурожаат этганлар, ўз илмий-фалсафий асарларини диалог шаклида ёзганлар.

Баҳс санъати, Айниқса, Қадимий Хитой ва Қадимий Юнонистонда кенг ривожланган эди. Баҳс санъати - ―эристика (юнонча oristicos - баҳcлашувчи) илм сифатида шаклланишини мутахассислар одатда эрамиздан аввалги V аср юнон файласуфлари номи билан боғлайдилар. Жумладан, Абдерлик Протагор ―Баҳс санъати китобини ёзганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. Айни шу файласуф илк бор фикр, дунёқараш, мулоҳазалар ранг- баранглигининг табиийлиги ва инкор этиб бўлмас ҳақиқий эканлигини тушунтирган ва асослаб берган. ―Инсон барча нарсаларнинг ўлчовидир, деган фикрга таяниб, Протагор: ―Ҳар бир нарса ҳақида икки, бир-бирига зид фикрни айтиш мумкин, - деган хулосани чиқаради ва аслини олганда барча нарсаларнинг нисбийлиги ҳақидаги таълимотга асос солган. Баҳс санъати масалаларини Аристотель, Платон ва бошқа антик давр мутафаккирлари ҳам ўз асарларида тилга олиб ўтишган. Қадимги Хитой файласуфлари, жумладан, Мо-цзи ва унинг издошлари баҳс юритишнинг бир неча усулларини фарқлаб берганлар. Қадим Ҳинд олимлари эса мантиқ илми доирасида баҳслашувчининг ўзини қандай тутиши, қандай гапириши, ўз фикрини асослаши ёки рақибнинг фикр юритишида мантиқсизликни илғаб, уни инкор этиши каби масалалар хусусида жиддий тавсиялар ишлаб чиққанлар. Бизнинг аждодларимиз ҳам баҳс юритиш санъати масалалари бўйича ўз қимматли фикрларини қолдирганлар. Гарчи бизда баҳс санъатига бағишланган махсус асарлар яратилмаган бўлса-да, Беруний, Форобий, ибн Сино, Маҳмуд Кошғарий, Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмий, Замаҳшарий, Кайковус каби алломалар ҳамда Воиз Муҳаммад Рафиъ, Воиз Қавзиний, Воиз Ширвоний, Ҳусайн Воиз Кошифий каби воизлар ўзларининг тилшуносликка, мантиқшуносликка, фалсафага, воизлик санъатига, шеър илмига бағишланган асарларида бу мавзуга доир ўз фикрларини билдирганлар.

Эътиборга лойиқ жиҳати шундаки, Шарқ мумтоз адабиётида тортишув, баҳслашув тарзида ёзилган асарлар ҳам бўлиб, улар ―мунозара деб аталган. Асосан, шеърий йўл билан, баъзан эса насрда ёзилган мунозараларда икки (ёки ундан ортиқ) образ орасида муайян масала бўйича баҳс кетади. Ўзбек мумтоз адабиётида мунозара жанридаги асарларнинг аксарияти XV асрда яратилган. Жумладан, Яқинийнинг ―Ўқ ва Ёй, Амирийнинг ―Чоғир ва Банг, Аҳмадийнинг ―Танбур ва Чанг мунозаралари диққатга сазовор. Баъзан ижодкорлар мунозара шаклида ёзилган парчаларни ўзларининг бошқа жанрдаги асарлари таркибига киритишган. Хусусан, Алишер Навоийнинг ―Фарҳод ва Ширин достонидаги Фарҳод ва Ҳисрав ўртасидаги машҳур диалогни тилга олиш мумкин. Баҳслар таснифи Мақсади, ўрни, вақти, шакли, предмети, иштирокчилар сонига кўра турли баҳслар ўртасида муайян фарқлар мавжуд. Шунга кўра мутахассислар уларни таснифлашга ҳаракат қилишади. Аммо баҳсларнинг умумқабул қилинган таснифи ҳали ишлаб чиқилмаган. Шундай бўлса-да, баҳс турларини фарқлаш баҳс иштирокчиси учун фойдадан ҳоли эмас. Масалан, иштирокчилар сонига кўра уларнинг ―баҳс-монолог, ―баҳс- диалог ва ―баҳс- полилог турларини ажратиш мумкин. Кўпчилик иштирок этадиган баҳс-полилог ижтимоий-сиёсий, маънавий, илмий ҳаёт билан боғлиқ муҳим масалаларни ечишда катта аҳамият касб этади. Ёки баҳс тингловчилар кузатувида ва тингловчиларсиз ҳам олиб борилиши мумкин. Тингловчиларнинг борлиги баҳслашувчиларга ўз таъсирини ўтказади, гарчи улар баҳсга аралашмасалар-да, ижтимоий ҳаётда баҳс тингловчилар учун олиб борилиши ҳолатларини кўп учратиш мумкин (масалан, сайловчилар билан учрашув пайтида, теледебатларда). Бунда баҳс ҳақиқатни аён этиш, бир-бирини ишонтириш, рақибга ўз нуқтаи назарини ўтказиш учун эмас, балки у ёки бу муаммога эътиборни (жамоатчиликнинг эътиборини) қаратиш, тингловчиларда (сайловчиларда) муайян таассурот уйғотиш, уларни ўз томонига оғдириш учун олиб борилади. Табиийки, бунда баҳслашувчи рақибини эмас, тингловчиларни ишонтирувчи далилларни келтиради,

фикрини баён этишда уларнинг манфаатлари, фикр йўналиши, дунёқараши, хоҳиш-истаклари ва ш.к. ларга мослашишга интилади, кузатаётган одамлар олдида ўзининг рақибдан устунлигини намойиш этишга ҳаракат қилади. Яъни бунда психологик ва ташқи жиҳатлар ҳал этувчи роль ўйнайди ва ўзини ишонч билан тутиш, ҳозиржавоблик, гапга усталик, лозим бўлса ўткир ва ҳазил гап топа олиш ва ҳатто ташқи қиёфа муҳим аҳамият касб этади. Бу борада немис олимлари Зигельман ва Миллерлар шундай ёзадилар: ―Билдирилган сиёсий фикр-мазмуни қисман аудитория томонидан шакллантирилади ёки ҳар ҳолда, ахборотга нисбатан кутилаётган муносабат асосида аудитория танланади. 1 Баҳсга киришган кишилар доим ҳам бир хил мақсадни кўзламайди, турли ният-истакка таяниб иш кўради. Мақсад- муддаосига қараб баҳсларни қуйидаги турларга ажратиш мумкин: ҳақиқат учун (ёки ҳақиқатни аён этиш учун) баҳс; бирон-бир кишини ишонтиришга қаратилган баҳс; ғалаба (ўз нуқтаи назарини қандай бўлмасин ҳақ деб топтириш) учун баҳс; баҳс учун баҳс. Уларнинг ҳар бири баҳслашувчилар (оппонентлар) дан муайян тактика қўллашни талаб этади. Баҳс ҳақиқатни излаш, бирон-бир фикр ёҳуд ғояни синаб кўриш ва уларни асослаш воситаси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Кўтарилган масаланинг тўғри ечимини топиш учун баҳслашувчилар у ёки бу масалага бўлган турли нуқтаи назарларни қиёс қиладилар. Улар бирон-бир фикрни, унга қарши қандай эътирозлар бўлиши мумкинлигини билиш учун оппонентлардан ҳимоя қиладилар ёки аксинча, оппонент томонидан билдирилган фикрга, унинг тўғрилигини асословчи қандай далиллар борлигини аниқлаш учун қарши чиқадилар. Бундай баҳсда далил-исботлар диққат билан танланади ва таҳлил этилади, қарама-қарши томоннинг нуқтаи назари ва қарашлари синчиклаб ўрганилади, яъни биргаликда ҳақиқат, тўғри ечим изланади. Албатта, бундай баҳс масалани тушунадиган, у ҳақда етарли маълумотга эга бўлган, унинг ҳал этилишидан манфаатдор бўлган, керак бўлса ўз нуқтаи назаридан (агар унинг нотўғрилиги аён бўлса) воз кечишга тайёр одамлар ўртасидагина бўлиб ўтиши мумкин.

Баҳсдан кўзланган мақсад ҳақиқатни аён этиш, тўғри ечимга келиш эмас, оппонентни ишонтириш ҳам бўлиши мумкин. Бунда баҳслашувчи одатда, ўзи тўғри деб билган нарсага оппонентини ишонтиришга ҳаракат қилади. Айримлар учун баҳсда кўтарилган масаланинг ўзи ёки унинг тўғри ечими, ёки ҳақиқатни аён этиш, оппонентини ўзининг ҳақлигига ишонтириш эмас, балки ғалаба керак. Бунинг сабаблари турлича. Масалан, улар ўзларининг ҳақ эканлигига астойдил ишонтиришлари ва ҳар қандай шароитда, ўз нуқтаи назарларида қаттиқ туришлари мумкин. Ёки бошқаларга ғалаба ўз мавқеини сақлаб қолиш, ўз шахсиятининг аҳамиятини кўрсатиш, атрофдагиларнинг ақли ва қобилиятларини тан олиши учун керак. Яна бошқалар ғолиб бўлишни яхши кўради. Улар ўзларининг ноҳақ эканликларини ҳис этган, тушунганда ҳам ортга чекинмайди. Бундай одамлар ҳақида немис мутафаккири И.В.Гёте шундай деган эди: ―Кўплар шунинг учун ҳам ҳақиқатга қарши баҳслашадиларки, уни шундай эканлигини тан олсалар ҳалокатли аҳволга тушиб қоладилар. Аёнки, бу каби баҳсдан ҳеч қандай самара йўқ ва Кайковуснинг ―нодон билан ҳамсуҳбат бўлмағил, деган пандини эсга олиб, яхшиси уни вақтида тўхтатган маъқул. Баъзан ―баҳс баҳс учун ҳолатлари ҳам учрайди. Бундай баҳсга мойил кишилар учун нима ҳақда, ким билан нима мақсадда баҳслашиш муҳим эмас, тилини қайраб олса бас. Унга алоҳида тўхталиб ўтишнинг ҳожати йўқ, фақат бемақсад сўзлаш ақлсизларнинг иши эканлиги ҳақидаги ҳикматни эслатиб ўтамиз, ҳолос. Амалиётда юқорида келтирилган баҳс турларини бир-биридан ажратиш мушкул. Зеро, биринчидан, уларнинг таснифи кўп жиҳатдан нисбий характерга эга, иккинчидан эса, баҳслашаётганлар икки ёки ундан ортиқ мақсадни кўзлаши мумкин ва ш.к. Баҳс - ақллар кураши Қадимдан то шу кунгача кўплаб жаҳон мутафаккирлари баҳс юритиш санъати, баҳсда ғалаба қилиш йўл ва усуллари хусусида ўз маслаҳатларини беришга ҳаракат

қилишган. Таклиф этилган усулларни умумлашган тарзда мақбул (одоб, ахлоқ, рақибга ҳурмат доирасидаги) ва номақбул (―ғалабага эришмоқ йўлида ҳар қандай иш маъқул, деган фикрга асосланган) турларга ажратиш мумкин. Масалан, Аристотель суҳбат-баҳснинг самарадор бўлиши учун қуйидагиларни таклиф этади: ―Шубҳасизки, гаплашиш нияти бор кишилар, озми- кўпми бир-бирларини тушунишлари керак. Шундай бўлмаса, улар қандай гаплаша оладилар? Шунинг учун ҳар бир сўз тушунарли бўлиши керак ва бир неча эмас, бир нарса ҳақида гапириш лозим. Агар унинг (сўзнинг) бир неча маъноси бўлса, қайси маъноси назарда тутилаётганини тушунтириш лозим. Ҳинд фалсафасида бошқа бир баҳс қоидаси ифодаланган: ―Агар сиз кимнингдир фикрини танқид қилмоқчи бўлсангиз, аввал унинг фикрини такрорлаб, рақибингиздан фикрини тўғри англаганингизни тасдиқлатиб олишингиз керак. Фақат шундан кейингина танқидий таҳлилга киришиш мумкин. Ҳусайн Воиз Кошифий ―Футувватномаи султоний ёҳуд жавонмардлик тариқати асарида суҳбатнинг саккиз қоидасини тилга олади. Масалан, дағаллик қилмаслик, эшитувчиларга малол келадиган даражада овозни баланд кўтармаслик, ҳар кимнинг аҳволига қараб муносиб сўз айтиш ва ш.к. Баҳс, суҳбат одоби нуқтаи назаридан номақбул бўлган ва қандай бўлмасин баҳсда рақибини енгишга қаратилган усуллар ҳам қадимдан маълум бўлган. Рим нотиғи Цицерон нотиқ учун энг муҳими одамларнинг диққатини ўз фикрини асослаши қийин бўлган ёки уни инкор этиши мумкин бўлган фактлардан чалғитиш ва уларнинг эътиборини ишнинг муваффақиятини таъминловчи фактларга қаратиш деб билган. Софистлар эса нотиқнинг вазифасини бўш далилларни кучли қилиш, кучли далилларни заифлаштиришда кўрганлар. Ўз даврида баҳс чоғида қўлланилган бундай ҳийлаларни юнон комедиографи Аристофан ―Булутлар комедиясида танқид қилган эди. Унда Стрепсиад исмли кимса кредиторлардан қутулиш мақсадида ўғлини ҳақ гапни ноҳақ гапга ва қорани оққа айлантиришни ўргатувчи Суқрот мактабига ўқишга

жўнатади. Таклиф этилган Тўғри сўз ва Эгри сўз ―илмидан иккинчисини танлаган бола турли софистик ҳийлалар билан отасига кредиторлардан ҳалос бўлишга ёрдам беради. Бироқ кўп ўтмай ота қилган ишидан пушаймон бўлади, чунки бола отаси билан баҳслашиб қолиб, уни дўппослайди ва ҳатто онасини уришга ҳақли эканлигини исботлаб беришга уринади. Кейинги даврларда ҳам баҳс юритишнинг назарий асослари ва амалий усулларини умумлаштиришга ҳаракатлар бўлган. Жумладан, А.Шопенгауэр 1820 йили чоп этилган ―Эристика ёки баҳслашиш санъати китобида баҳсда қўлланиладиган қирққа яқин усулни санаб ўтади. Улар орасида масалан, ғашни келтирадиган гаплар билан суҳбатдошнинг ғазабини қўзғаш, маъносиз гаплар билан чалғитиш ва ш.к. кўрсатиш мумкин. Аммо қандай баҳслашиш керак, баҳсни нимадан бошлаб, қандай тугатиш кераклиги борасида ҳар қандай вазиятда қўл келадиган қоида ёки маслаҳатни бериш мумкин эмас. Яъни махсус ишлаб чиқилган баҳс олиб бориш тартиби йўқ. Қолаверса, баҳс юритиш беҳудага санъат деб юритилмайди ва маълум маънода кишидан алоҳида истеъдодни талаб этади. Баҳс бу ақллар курашидир. Шундай экан, баҳс чоғида ақлий фаоллик, ижодий ёндашув муҳим ўрин тутади. Лекин баҳс олиб бориш билан боғлиқ айрим қоидалар, усуллар борки, уларни билиш ва ўзлаштириш фойдадан ҳоли бўлмас ва қуйида уларнинг айримларига тўхталиб ўтамиз. Баҳс, аслини олганда, фикрни асослаш, исботлаш санъатидир. Асослаш санъати ўз фикр-мулоҳазаларининг ҳаққоний эканлигини исботлаш ҳамда оппонентнинг нуқтаи назарини рад этиш, рақиб фикрларининг нотўғрилигини фош этишдан иборат. Шундай экан, дастлаб фикрни асослашнинг бир неча усулига эътиборни тортайлик. Уларни тактик усуллар деб аташ мақсадга мувофиқ. Шу ўринда айтиш лозимки, ҳарбий атама бўлмиш ―тактика сўзи бежиз ишлатилмаган. Цицерон нотиқлик санъати ҳарбий санъатга яқин эканлигини таъкидлаган. Юнонлар эса риторикани қилич ва қалқон тутган муза кўринишида тасвирлашган. Асослаш санъатига нисбатан

қўлланилган тактика сўзи услуб ёки услублар тизимини англатади. У қуйидагиларни амалга ошириш имконини беради: 1) асослаш, исботлаш жараёнининг самарадорлигини максимал тарзда ошириш; 2) рақиб далилларининг самарадорлигини тушириш; 3) танланган услубни қўллаш ёрдамида фикр ва далиллар алмашинуви жараёнини фаол назорат қилиш; 4) баҳсда умумий стратегик мақсадларни ифодалаш. Тактик усулларнинг хусусияти шундаки, улар суҳбатдош (оппонент) га нисбатан ҳолис, боадаб муносабатни ифодалайди ва фикрни мантиқий рационал асослаш қоидаларини бузмайди. Баҳс юритиш тактикаси борасида икки умумий тавсия бериш мумкин: 1) рақиб (оппонент)га қийинчилик туғдириш; 2) рақиб (оппонент)нинг асос ва далилларидан ҳамда имкониятларидан ўз мақсадлари йўлида фойдаланиш (рақиб далилларини унинг ўз фикрини инкор этишга йўналтириш). Бундай усулларни қадимдан турли юрт мутафаккирлари ўз илмий- фалсафий баҳсларида қўллаб келишган. Уларнинг хусусиятларини ёрқинроқ англатиш учун бир нечта мисол келтирамиз. ―Хитой донишманди Конфуцийнинг шогирди машғулотлардан чарчаб деди: - Мен дам олгим келяпти. - Ҳаётда дамга ўрин йўқ. - деди Конфуций. - Демак, мен ҳеч жойда дам ололмас эканман-да? сўради Цзичун. - Жойи бор, - жавоб берди Конфуций. -Ҳув, ана у яланг жойга қара, шунда дам қаерда эканлигини тушунасан: ҳам кенглик, ҳам қабрлар, ҳам қурбонликлар, ҳам қурбонлик жиҳозлари!.. Қабристонга ишора қилиб деди: - Бу аждодларингнинг қабрлари. Янчи ҳўнг-ҳўнг йиғлай бошлади.

Унинг йўлдоши эса хаҳолаб кулиб юбориб, деди: - Мен сени алдадим бу Цзинь салтанати! Шунда Янчи уятдан ўзини қаерга қўйишни билмай қолди. У Яньга бориб у ерда ҳақиқий Янь деворлари ва ҳақиқий кулбаси ва уларнинг ҳақиқий қабрларини кўрганда эса, унинг қайғуси енгиллашди 1 . Асос ва далилларни жамлаш усули энг кенг тарқалган усуллардан бири бўлиб, унда баҳслашувчи ўз фикрининг тўғри эканлигини тасдиқловчи ёки рақибининг фикрини инкор этувчи бир неча далилни жамлайди. Бунда ҳар бир далил бошқаларидан мустақил тарзда фикрнинг тўғрилигини ёки нотўғрилигини исбот этади, асослайди. Бир-бирига боғлиқ бўлмаган далиллар талқини, мазмуни, фактлардан ташкил топган асоси ва ш.к. лар бўйича мустақил бўлиши керак. Асос ва далилларни жамлаш усули нотиқликнинг муҳим қоидасига - ―асос ва далиллар фикрнинг ҳаққонийлигини исботлаш учун етарли бўлиши керак деган талабга ҳамоҳанг. Бу, Айниқса, баҳс жараёнида аҳамиятлидир, зеро биринчидан, ҳар қандай баҳс мавзуи (предмети) доимо мураккаб бўлиб, тўғри хулосага келиш учун уни ҳар томонлама, пухта муҳокама этиш талаб этилади. Иккинчидан, оппонент (рақиб) бирон-бир далилга қарши чиқса ёки уни асоссиз деб топса ҳам бошқа далиллар фикрнинг ҳаққонийлигини тасдиқлаб, рақиб ҳужумларининг таъсирини сусайтиради. Муайян ҳолатларда эса асосланаётган фикрнинг ҳаққоний эканлиги ҳақида таассурот уйғотади. Ўз асос ва далилларини жамлаш тактик жиҳатдан баҳсда ютуққа эришишга ёрдам берса, рақиб далилларининг жамланиши аксинча, бунга ҳалақит беради. Рақиб томонидан қўлланилган бу усулни нейтраллаш, заифлаштириш воситаси сифатида асос ва далилларни сочиб юбориш усулини қўллаш мумкин. Мазкур усулнинг қўлланилиши рақиб фикрини тасдиқлаш учун жамланган далилларнинг мустаҳкам деворини ёриб ўтишга Хизмат қилади. Бу усулни қўллашнинг ўзига хослиги ва амалиётда қўлланиши оппонент далиллари занжиридаги бўш бўғинни аниқлаш ва айни шу бўш бўғинга ―ҳужум уюштиришда намоён бўлади. Бу усулнинг аҳамияти шундаки, аслини олганда,

ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилиш самараси суҳбатдош танқидининг олдини олиш ёки фикр-ғояни асословчи далилларнинг бехато ва бенуқсонлиги билан эмас, рақиб фикрининг заиф жиҳатларига берилган қарши зарбанинг муваффақиятига кўпроқ боғлиқ. Чунки баҳс жараёни далиллаш, танқид ва қарши далиллашдан иборат ўзига хос занжирни ташкил этади ва инсон мияси бу занжир тўлиқ ишга тушгандан кейингина охирги хулосани чиқаради. Шунинг учун, одатда, конструктив (асосли) танқид усули ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Бунда ғалаба учун муҳим икки натижага эришиш мумкин: бўш далилни йўққа чиқариш ва унинг бошқа далиллар билан алоқадорлигини намойиш этиш орқали асосий рақиб фикрининг асосли эканлигига шубҳа уйғотиш. Албатта, бу усулни самарали қўллаш учун кишида юксак ақл, вазиятни нозик ҳис эта билиш қобилияти бўлиши зарур. Баҳсга киришган одамларда кўпинча оппонентини диққат билан тинглай билиш етишмайди. Улар бир-бирини ўзларининг ҳақ эканлигига ишонтириш билан овора бўлиб, ҳамсуҳбатларининг фикрига қулоқ тутиш зарурлигини унутиб қўядилар. Натижада ўз нуқтаи назарларини бир- бирларига етказа олмайдилар. Алишер Навоий ―Кўп дегучи мумилл (малоллик келтирувчи), муқаррар дегучи лояъқил (ақли ишламайдиган), - дея беҳуда айтмаган. Баҳcда кўп гапирган эмас, кўп тинглаган ютиб чиқади. Бу борада Ғарб олими Дин Раск шундай деган эди: ―Бизнинг ихтиёримизда ўзгаларни ишонтиришнинг фақат битта усули бор - уларни тинглаш. Бу билан боғлиқ равишда баҳсда исботлаш машаққати деб номлаш ўринли бўлган тактик усулни қўллаш мумкин. Гап шундаки, баҳс жараёнида ўз фикри (нуқтаи назари) ни кўпроқ асослашга мажбур бўлган томон нисбатан қийин ҳолатга тушади. Чунки бу, бир томондан, далилларни шошқалоқлик билан беҳуда сарфлаб юборишга ва пайти келганда кўпроқ иш бериши мумкин бўлган кучли далилларнинг муддатдан олдин самарасиз ишлатиб юборилишига олиб келади, иккинчидан эса, рақиби учун ўз далиллари тизимидан бўш бўғинни топиб, ҳужум қилишга имконият яратади. Мазкур тактик усулнинг моҳиятини Навоий айтган: ―Кўп деган кўп енгилур тамойили билан ифодалаш мумкин ва уни қўллашдан

мақсад – фикрни исботлаш билан боғлиқ бутун машаққатни рақиб зиммасига юклашдир. Бу усулни қўллашнинг афзал жиҳатларидан яна бири шундаки, баҳслашаётган киши учун энг ёқимсиз нарса - рақибининг сукути. Сукут деворига дуч келган баҳслашувчи ўз сўзларининг тушунарлигидан шубҳага тушади ёки сукутни ўзига нисбатан ҳурматсизлик аломати сифатида қабул қилади, бундан у ўзини йўқотиб, захирасидаги барча далилларни самарасиз тўкиб сочади ёки фикрларидаги изчилликни йўқотиб қўяди ва ш.к. Албатта, бу усулни ҳар қандай оппонентга нисбатан қўллаш қийин, зеро, оппонент доим ҳам сергап, кўп гапиришга мойил бўлавермайди. Мазкур тактикани қўллаш оппонентни асос ва далилларни кенгроқ таҳлил қилиш ва шунга мувофиқ фикрни асослаш учун иложи борича кўпроқ далилларни келтиришга ундаш, мажбур этиш билан боғлиқ. Тажрибали одам ўз рақиби учун муайян қийинчиликлар туғдириб, бунга эришиши мумкин, чунки Ф.Ницше айтганидек: ―Суҳбат материалида қийналиб, ўз дўстларининг сир тутилган ишларини ошкор қилиб қўймайдиган одамлар кам учрайди 1 . Далилларни жамлаш, далиллар занжирини бузиш ва исботлаш машаққатини рақиб зиммасига юклаш усуллари муайян изчилликда ва бир- бири билан боғлиқ тарзда қўлланилади ҳамда яхлит жараённи ташкил этади. Бу жараённинг мантиқий якуни сифатида ―урғу бериш деб номлаш мумкин бўлган тактик усул қўлланилади. Бу усул энг кучли ва салмоқли далилларни баҳс охирига қолдириш ҳамда якуний сўзни олишни назарда тутади. Бунинг сабаби шундаки, амалиётнинг кўрсатишича, охирги сўзни олган аксарият ҳолларда ғолиб чиқади Бунда, албатта, кучли далилни тайёрлаш қоидасига амал қилиш керак. Ушбу қоидага биноан кучли далилни тегишли тайёргарликсиз ишга солмаслик тавсия этилади. Бошқа сўзлар билан айтганда, аудитория (суҳбатдош)ни кучли далилни идрок этишга тайёрлаш, уни бўрттириб кўрсатишга ҳаракат қилиш керак. Бунинг учун, масалан, аввал масалага аниқлик киритувчи саволларни ўртага ташлаш ёки аввал мазкур далилни билвосита асословчи бошқа далилларни келтириш мумкин. Тилга олинган қоида яна бошқа икки қоида билан чамбарчас

боғлиқ: 1) кучли далил учун (ёки уни янада кучайтириш учун) унинг ҳаққонийлигига нисбатан хос-нохос шубҳа уйғотиши мумкин бўлган бўш ва мужмал ҳар қандай далилдан воз кечиш керак. Бунда Навоийнинг ―Айтур сўзни айт, айтмас сўздан қайт! - пандини ёдда тутиш фойда беради; 2) кучли далилни тайёр факт сифатида эмас, якуний фикр, мулоҳаза, хулоса сифатида тақдим этиш мақсадга мувофиқ. Кучли далил фикрни бевосита тасдиқловчи далил, у билвосита акси асосида тасдиқловчи далил билан қувватланса, унинг таъсир кучи янада ортади. Бундай усулни қўллаш билан нафақат далил кучини ошириш, шу билан бирга, уни инкор этиш (танқид қилиш) йўли бекилади ва пайдо бўлиши мумкин бўлган шубҳалар йўқолади. Юқорида тилга олинган ―кучли далилни тайёрлаш ва ―урғу бериш ҳамда уларни тўлдирадиган яна бир муҳим усул - далилларни ажратиш ва бирлаштиришдир. Амалиётда бу усул кучли далилларни бир-биридан алоҳида ишлатиш, бўш далилларни эса уларнинг таъсир кучини ошириш мақсадида бирлаштиришда намоён бўлади. Бундай амални бажаришнинг сабаби шундаки, бўш далиллар биргаликда ишлатилганда улар бир-бирини тўлдиради ва танқидга учраш эҳтимоли сусаяди. Ҳар бир кучли далил эса ютуқ келтириши мумкин ва уларни бирлаштириш мақсадга мувофиқ эмас. Бошқача айтганда, бир зарба билан ҳал қилиш мумкин бўлган масалага ортиқча куч сарфлашга не ҳожат. Бундан ташқари, баҳс юритиш тактикасига оид бир қатор тавсиялар мавжуд. Маълумки, ҳақиқат ўз исботи учун кўп гапни талаб этмайди. Устига устак, қанча кўп гапирилса, танқид учун шунча кенг йўл очилади. Айниқса, ноҳақ эканлигини билса-да, енгилишни истамаган, халқ тили билан айтганда, ―отдан тушса ҳам, эгардан тушмайдиган, ҳар бир сўздан илмоқ ахтарадиган бундай рақиблар ҳақида немис мутафаккири И.В.Гёте: ―Кўплар ҳақиқатга қарши шунинг учун ҳам баҳслашадиларки, уни шундай деб тан олсалар ҳалок бўладилар, дейди. Юқоридаги мулоҳазалар билан боғлиқ равишда қуйидаги тавсияларни бериш мумкин: 1. Ўз-ўзидан маълум бўлган нарсани исботлаш керак эмас. Мазкур қоиданинг бузилиши, Айниқса, сиёсий баҳсда кўп ҳолатларда исботланаётган объектнинг беҳурмат қилинишига, асослашни сийқалаштиришга, унинг қуруқ

сафсатабозликка айланишига олиб келади. 2.Агар оз нарсани асослаш кифоя қилса, ортиғини исботлашнинг ҳожати йўқ. Акс ҳолда, баҳсда кўтарилган масала сийқалашиб кетиши ёки оппонентда нохуш таассурот уйғониши мумкин. 3. Жорий баҳсда зарурати бўлмаган нарсани тушунтириш керак эмас. 4. Тушуниб бўлмайдиган ёки тушунтириш учун зарур бўлмаган факт ва иш гипотезаси йўқ масалани тушунтириш (исботлаш)га ҳаракат қилиш керак эмас. 5. Ўзингиз ишонмаган ёки охиригача тушуниб етмаган фикрни тушунтиришга ҳаракат қилмаслик керак. Бунинг иложи ҳам йўқ, чунки киши ўзи тушунмаган, ишонмаган нарсага қандай қилиб ўзгаларни ишонтирсин. Бунга Сенеканинг сўзларини илова қилиш мумкин: ―Агар одам қайси қирғоқ томон сузаётганини билмаса, шамол қаердан эсмасин, унга ёрдам бермайди. 6. Фикрни баён этишда чалкашликларга, зиддиятларга йўл қўйиш керак эмас. Акс ҳолда, биринчидан, рақибга танқид учун йўл очилади; иккинчидан, баҳс мавзуидан четга чиқиб кетиш мумкин, энг муҳими эса, баҳсда ижобий натижага эришиш қийинлашади. Навоий айтганидек: ―Сўзида паришонлик - ўзида пушаймонлик. Аристотель эса бу борада шундай деган эди: ―Баҳс иштирокчилари ўзлари қўллаган атамаларга таъриф беришга келишиб олганларидан эди, қанчадан-қанча баҳсларнинг тўхташи мумкин бўларди. Рақиб келтирган далилларга эътироз билдиришда меъёрни сақлаш лозим. Чунки далилга қарши билдирилган ўта қатъи эътироз уни батамом ва эътирозсиз инкор этишга олиб келмаса, акс натижа бериши, тингловчи(лар)нинг ―шамол бўлмаса, дарахтнинг шохи қимирламайди, деган фикрга келишига, танқид қилинаётган далил ортиқча қувват касб этишига олиб келиши мумкин. Шошқалоқлик билан танқидга киришиш, қандай бўлмасин рақиб келтирган далилни қоралашга ҳаддан ортиқ уриниш унинг салмоғи ошишига олиб келиши мумкин. Айрим ҳолларда эса, масалан, баҳс тингловчиларнинг кўзи ўнгида кечса, гувоҳ бўлган кишиларда рақибнинг беҳуда таҳқирланаётгани, ҳақоратланаётгани беайб қувғинга учраётгани каби таассурот уйғотади. Баҳсда (Айниқса, тингловчилар олдида олиб бориладиган баҳсларда) юмор, истеҳзо, пичинг, аччиқ киноя усулларини қўллаш яхши натижа беради. Улар нутққа баҳс-мунозара оҳангини беради, унинг тингловчи(лар)га эмоционал таъсирини

оширади, вужудга келган вазиятдаги кескинликни юмшатишга ёрдам беради, ўткир муаммолар муҳокама этилаётганда муайян кайфиятни шакллантиради, энг муҳими, баҳсда муваффақиятга эришишга ёрдам беради. Баҳсдаги ноҳолис усуллар Юқорида келтирилгани каби барча усулларни баҳслашишнинг ҳолис, мақбул усуллари қаторига киритиш мумкин. Аммо баҳсга киришган одамлар доим ҳам ҳолис мақсадларни кўзламайди ва қандай бўлмасин ғалаба қозониш учун баҳслашишнинг ноҳолис усулларини ҳам ишга солади. Баҳсда айёрлик ва тақиқланган (одоб-ахлоқ нуқтаи назаридан) усулларни қўллаб ғалабага эришиш йўллари қадимданоқ маълум бўлган. Масалан, софистлар деб ном олган антик давр файласуфлари фикрни далиллашда атайин мантиқ қо идаларини бузишдан усталик билан фойдаланишган. Мантиқ қо идаларининг бузилиши софизмларнинг (юнонча sophisma - тўқима, айёрлик) тузилишига олиб келади. Одатда софистик фикр юритиш (уни сафсата сотиш деб аташ тўғрироқ бўлади) шаклан ҳодисаларни ташқи ўхшашлигига, асос қилиб олинган қоидаларни атайин нотўғри танлашга, сўзларнинг кўп маънолигига ва тушунчалар маъносини ўзгартириш (алмаштириш)га асосланади. Юнон софист-файласуфлари меросидаги бир мисолни келтирайлик: ―Бу итнинг боласи бор, демак, у - ота. Аммо у сенинг итинг. Демак, у - сенинг отанг. Сен уни урдинг, демак, сен ўз отангни уряпсан. Ўз даврида юқорида тилга олинган юнон комедиянависи Аристофан ўзининг ―Булутлар комедиясида ―эгри сўз санъатини ўрганиб, отасини дўппослаган ва бунга ҳақли эканлигини ―исботлаб берган Фиддипид мисолида баҳсдаги бундай усулларни қаттиқ қоралаган эди. Саъдий Шерозий бу борада шундай дейди: ―Бир ҳакимки жохиллар билан баҳсу жадал қилса, лозимдурки ҳурмат умидини тутмағай. Ва бир жохилки сўз қуввати билан бир ҳакимға ғолиб келар эрса таажжуб қилинмас, зероки тош, дуру гавҳарни синдирур 1 . Аммо шундай бўлса-да софизмлардан фойдаланиш кўп ҳолларда одатий усулга айланган ва ноҳақ ғалабага эришишнинг кенг тарқалган воситасига айланган. Шунинг учун нотиқлик санъати масалалари билан

шуғулланган мутахассислар софизмлар, уларни баҳсда қўллаш ҳамда қарши томон қўллаганда улардан ҳимояланиш усуллари масалаларига алоҳида эътибор қаратганлар. Жумладан, рус олими СИ.Поварнин ўзининг ―Баҳс санъати китобида софизмларга алоҳида тўхталади. Ўз даврида (ХХ аср бошларида) мазкур китоб анча кенг маълум ва машҳур бўлган эди ҳамда кейинги давр мутахассис ва амалиётчилари унга қайта-қайта мурожаат этиб келган. С.И.Поварниннинг берган софизмлари таснифи анча мукаммал бўлиб, уни билиш фойдадан ҳоли эмас. Барча софизмларни у бир неча катта гуруҳга бўлади ва уларнинг айримларини қуйида келтирамиз: 1. Баҳс мақсадидан чекиниш. Бу гуруҳга, аввало, фикр, асос ва далиллар ёки бутун исбот жараёнига атайин ноаниқлик ёки чалкашлик киритувчи софизмлар киради. Бундай усулни қўллаган кишининг гапларини, нима демоқчи эканлигини дарҳол англаб етиш қийин. Бу гуруҳга, шунингдек, ―фикр (тезис) борасидаги баҳсни далил атрофидаги баҳс билан алмаштириш усули киради. Бунда фикр (тезис) эмас, балки уни исботлаш жараёни инкор этилади (нотўғрилиги исботланади), аммо сўнгида фикр (тезис) инкор этилгани ҳақида хулоса чиқарилади. Яна бир усул - фикр (тезис)нинг асосий мазмун-моҳияти эмас, унинг арзимайдиган жузъий детали инкор этилади, бироқ бутун фикр (тезис) нотўғри деган таассурот уйғотишга ҳаракат қилинади. 2. Фикр (тезис)дан чекиниш. Бу тоифадаги усуллар қаторига муаллиф ―қўпорувчилик усулини киритади. Бунда баҳслашувчи аввалбошдан фикр (баҳс мавзуи) ёки далилни эътибордан қочириб, бошқасига ёпишади. Баҳслашувчи фикр (тезис)дан воз кечмайди, аксинча, бутун баҳс давомида ўзини ундан келиб чиқиб мулоҳаза юритаётгандек кўрсатади, амалда эса бутунлай бошқа фикрни асослайди (ҳимоя қилади). Бундай усулни у ―фикр (тезис)ни алмаштириш усули деб атайди. Мазкур усулга фикр (тезис) доирасини торайтириш ёки кенгайтириш усули яқин туради. Олайлик, баҳслашувчи ―барча одамлар қўрқоқ, деган фикрни исботлаш имконини топа олмайди ва уни торайтиришга ҳаракат қилиб, барча одамларни эмас, кўпчиликни назарда тутганини айтади. Фикр (тезис)ни алмаштиришнинг энг кўп учрайдиган тури сифатида муаллиф қуйидаги усулни

тилга олади: баҳслашувчи ўзининг фикрини, унинг муайян ҳолатда ҳаққоний эканлиги билан боғлиқ тарзда, шартли равишда илгари суради, бироқ унинг умуман ҳар қандай шароитда тўғрилиги ҳақидаги хулосани чиқаради. Бу гуруҳга киритилган яна бир усул ―баҳсни шахсга қаратишдир. Бунда баҳслашувчи нотиқ фикри (нуқтаи назари, далили) ни инкор этишга етарли асос топа олмагач, баҳсни нотиқ шахсига, унинг сифатлари муҳокамасига буришга ҳаракат қилади. Айтилган фикр маъносини бузиб кўрсатиш ҳам ноҳолис усуллар қаторига киради. Бунда оппонент фикрининг маъноси бузиб талқин этилади ва шу ҳолда қийинчиликсиз инкор этилади. Бундай усулдан шўролар даврида, Айниқса, суд жараёнларида ноҳолис айбловчилар усталик билан фойдаланиб, кўплаб бегуноҳ кишиларни жазога маҳкум этганлар. Рус ёзувчиси А.Солженицин ўзининг ―ГУЛАГ архипелаги асарида ―қатағон машинасининг иш услубини ёрқин мисоллар билан кўрсатиб берган. Бундай усул қўлланилган ―баҳсга Ж.Бойбўлатовнинг Фитратни ―фош этувчи мақолалари ёрқин мисол бўла олади. Унинг 1929 йилда ―Қизил Ўзбекистон газетасида чоп этилган ―Ўзбек адабиётида чиғатойчилик, 1930 йилда ―Шарқ ҳақиқати газетасида чоп этилган ―Ўзбекларнинг адабий мероси байроғи остида пантуркизм мақолалари кейинчалик, 1937 йилда Фитратнинг қатағон қилинишига сабабчи бўлган эди. Амалиётда оппонентни баҳсдан ўзга мақсадларни кўзлаётганликда айблаш усулидан фойдаланиш ҳолатлари ҳам учрайди. Масалан, баъзан баҳс предмети бўйича жавоб беришга ожиз қолган рақиблардан ―сизнинг бошқа ўйлайдиган нарсангиз йўқми, ―ўзингизни ҳаммадан ақлли деб ҳисоблайсизми, ―сизга гап бўлса бас қабилидаги сўзларни эшитиш мумкин. 3. Ёлғон исбот ва далиллар. Бу гуруҳга, аввало, ―далилни сунъий кўпайтириш усули киради. Бунда баҳслашувчи бир далил (асос)нинг ўзини бошқа шаклда ва бошқа сўзлар билан ифодалаб, уни бир нечта далил сифатида намойиш этишга ҳаракат қилади. Баҳсдаги усуллардан яна бирини ―айланма далил деб аташ мумкин. Бунда баҳслашувчи бирон-бир фикрни, бошқа сўзларда ифодаланган ўша фикрнинг ўзи билан асослашга уринади. ―Ўгирилган исбот

усулида эса аниқ, ишончли фикр исботланиши лозим бўлган фикр сифатида, бўлиши мумкин бўлган фикр эса далил сифатида тақдим этилади. 4. Изчилликни бузиш усулини С.И.Поварнин нотўғри фикр (мулоҳаза) ―софизмлари деб атайди. Бунда баҳслашувчининг илгари сурган фикри (тезиси) келтирган далилларидан келиб чиқмайди, яъни фикр ва далиллар ўртасидаги мантиқий алоқа бузилади. Бу усулни баҳслашувчи оппонент фикрларига нисбатан ҳам қўллаши мумкин, яъни у оппонентини танқид қила туриб, унинг сўз ва ибораларидан фойдаланади, бироқ уларга буткул бошқа маъно бериб, дастлабки фикрни бузиб кўрсатади. Айрим мутахассислар инсон табиатидаги заиф жиҳатлардан фойдаланган ҳолда ишга солинадиган психологик усулларни ҳам ажратиб кўрсатишади. Бундай усуллар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. ―Саросимага солиш. Бунда баҳслашувчи ўз нутқида кўплаб мураккаб ибора ва атамаларни қўллаб, ҳеч қандай эътирозга йўл қўймайдиган оҳангда ҳамда жадал суръатда ўзига ишонч билан гапириб, оппонентини саросимага солиб қўйишга ҳаракат қилади. 2. ―Далилни ―мойлаш ёки хушомад усули. Бунда баҳслашувчи ўз далилларини оппонентига хушомад билан қўшиб тақдим этади ва шу орқали мумкин бўлган эътироз ёки танқидининг олдини олишга ҳаракат қилади. Масалан: ―Сиз ақлли (ёки - зиёли ёки - кўпни кўрган ва ҳ.к.) одам сифатида менинг... ҳақидаги фикримга қўшилсангиз керак. Бундай усулдан фойдаланган баҳслашувчи оппонентининг мавқеи, лавозими ва ҳ.к. ларга қараб юмшоқроқ ёки кескинроқ оҳангни танлаши мумкин. Масалан, бошлиқ (раҳбар) олдида ―нимасини ҳам айтай, сиз буни мендан яхши биласиз шаклида ўз фикрини юмшоқ шаклда асослай олиши мумкин. Ёки рақиб билан гаплашаётганда баҳс - га ўрин қолдирмаслик, қарши фикрнинг олдини олиш учун кескинроқ тарзда: ―Менинг фикримга, ақлли одамнинг қўшилмасдан иложи йўқ каби гап билан ўз фикрини якунлаши (ёки бошлаши) мумкин. 3. Юқоридаги усулга ўз ёши, мавқеи, маълумотини дастак қилиш усули яқин туради. Масалан, баҳслашувчи асосли далилларни топа олмагач, ―Мен

сиздан битта куйлакни кўпроқ йиртган ёши катта одам сифатида, ишонч билан айтаманки,... ёки ―кўп йиллар давомида бу соҳада ишлаб, кўпни кўрган одам сифатида ёки ―мутахассис, фалон мавзуда докторлик диссертациясини ёқлаган олим сифатида (ва ҳ.к.) ―ишонч билан айтаманки,... деб гапни бошлаши ва ўз фикрини ўтказишга ҳаракат қилиши мумкин. 4. Сунъий уят ҳиссини уйғотиш. Маълумки, айрим одамлар тортинчоқлиги ёки ўзи ҳақида ёмон таассурот уйғонишидан хавотирда ва бошқа сабаблар билан у ёки бу нарсани билмаслигини ёки муайян масалада маълумотга эга эмаслигини билдириб қўйишдан қўрқишади. Ноҳолис баҳслашувчи айни шундан фойдаланиб, ўз фикрларини исботланмай қабул қилинишига интилади. Бунда, одатда, у ўз фикрини ―ҳаммага маълум бўлганидек..., ―наҳот билмайсизки... каби сўзлар билан бошлайди ва мумкин бўлган эътироз ёки қарши фикрнинг олдини олишга уринади. 5. Манфаатга ишора. Нотиқ ўз фикрларининг тўғрилигини асослаш ўрнига унинг оппонент учун фойдали эканлиги ҳақида мулоҳаза юрита бошлайди. Бу усулга мурожаат этган одам, манфаат бор жойда ҳақиқатнинг тагига етиш истаги сусайишига умид боғлайди. Шу ўринда француз мутафаккири Дени Дидронинг ҳамиятсиз қаҳрамони Рамо тили билан айтган ибораси ёдга келади: ―Қорин сурнай чалганда, виждон овози ўчади. Бир аниқлик киритиш лозим. Баҳс усулларининг ҳолис ва ноҳолис, мақбул ва номақбул ёки баодоб ва беодоб турларга бўлиниши маълум маънода нисбийдир. Чунки айрим усулларни қўллаш ўрни, жойи, мақсадига кўра бир пайтнинг ўзида ҳолис ва ноҳолис усуллар қаторига киритиш мумкин. Масалан, жавоб (эътироз)ни ортга суриш усулига мураккаб вазиятда қолган ва рақиб фикрига дарҳол муносиб жавоб топиб беришга қийналган ёки кутилмаган саволдан саросимага тушиб қолган киши вақтдан ютиб, муносиб жавоб топиш ёки ўзига келиб олиши учун мурожаат этса, бунинг ҳеч бир салбий жиҳати йўқ. Аммо оппонент кучли фикр (далил)га жавоб беришдан қочиб ёки вақтни сунъий равишда чўзишга ҳаракат қилиб жавобни ортга сурса, бу усул ноҳолис маъно касб этади. ―Тузоқ усули ҳам шунга ўхшаш икки хил баҳоланиши мумкин.

Умумлашган ҳол унга суҳбатдош (рақиб)ни муайян мавзу доирасига тортиш учун қўлланиладиган усул (далил), дея таъриф берса бўлади. Тузоқ усулининг бир нечта шакл мавжуд. Жумладан, нотиқ баҳс предмети (мавзуси) бўйича ўзини ожиз сезса, фаол баҳс учун етарли билимга эга бўлмаса, рақибни ўзига яқин бўлган бошқа предмет (мавзу) томон ―етаклаши мумкин. Бунинг учун у фикрни баён этиш ва асослаш жараёнида айни шу предмет (далил)ни мулоҳазаларининг бўш нуқтаси сифатида намойиш этади ва рақибини шу фикр (далил)га қарши ҳужум бошлашга ундайди. Бу билан у қуйидаги бир қатор қулайликларни қўлга киритади: 1) рақиби билан айни ўзига яхши таниш ёки аввалдан тайёрлаб қўйилган масала бўйича баҳслашади; 2) рақибининг диққатини ўз нуқтаи назаридаги ҳақиқатда заиф жиҳатлардан чалғитишга эришади; 3) ўзига яқин ва таниш бўлган предмет доирасида рақиб ҳаракатларини назорат қилиб туриш, ўрни келса, уларни ўз ихтиёри йўлида бошқариш имкониятига эга бўлади; 4) баҳс учун ажратилган вақт чегараланган шароитда (масалан, теледебатларда) вақтни чўзиб, муқаррар мағлубиятдан қутилиб қолишга эришади. Албатта, бунда ишончли натижаларга эришиб бўлмайди. Аммо тузоқ усули рақибнинг ишга солган ноҳолис усулларидан ёки ҳаддан зиёд ҳужумкорлигидан ҳимояланиш воситаси сифатида ҳам қўлланиши мумкин. Масалан, баҳс жараёнида муҳим бир фикрни ―ўтказиш керак. Аммо рақиб ҳар қандай далилни асоссиз дея инкор этишдан чарчамайди. Шунда рақиб қўллаган ―қуролни ўзига қарши ишлатишдан бошқа чора қолмайди. Яъни ҳамма айтилган гапни инкор этаётган рақибга ўз нуқтаи назарингизга мутлақо зид фикрни айтиш керак. Бу тузоқни сезмай қолса, ҳамма гапларингизни инкор этиб келаётган рақиб ўзи сезмаган ҳолда уни ҳам инкор этади ва билвосита сизнинг асл фикрингизни тасдиқлаган бўлади. Баҳс жараёнида шундай ҳолатлар юз бериши мумкинки, унда иштирок этаётган бирон томон қандай бўлмасин ғолиб чиқиш, ўз нуқтаи назарини ўтказиш учун ҳеч нарсадан тап тортмайди ва фикрини асослаш эмас, оппонентини ―синдириш йўлини танлайди. Бунинг учун баҳсда мутлақо мумкин бўлмаган усулларни қўллайди. Бу каби вазиятларда ҳақиқатга эришиш, оқил қарорга

келиш, иш учун фойдали, одил хулосаларни чиқариш мумкин эмас. Чунки бундай усулларни ишга солган кишини ҳақиқат қизиқтирмайди, у ўз фикрини асослашни истамайди ва шунинг учун қарши томон гапларига қулоқ ҳам солмайди. Агар шундай ҳолат юз берса, баҳсни тўхтатиш ақлли одам учун энг тўғри йўлдир. Чунки, мавлоно Саъдий айтганларидек: ―Бир оқил кишининг ёмонлар орасида сўзи ўринламас эса, таажжуб этмагил, зероки, танбурнинг овози товул (ноғора)нинг овозининг ғалабаси бирла зоҳир бўлмас ва анбарнинг ҳиди сассиқ алафнинг ҳидидин ожиз қолур Бироқ баъзи вазиятларда баҳсга чек қўйишнинг имкони бўлмай қолади. Унда ўзини қандай тутиш, рақибга қандай қилиб муносиб жавоб қайтариш лозим? Қуйида ана шу тақиқланган усулларнинг айримларини ҳамда уларга жавобан ўзини қандай тутиш лозимлигини кўриб чиқамиз. 1 . ―Ёрлиқ илиш усули. Оппонентнинг фикр-мулоҳазалари ёки келтирган далилларига асосли эътироз билдира олмаган ёхуд муҳокама этилаётган масала бўйича етарли маълумотга эга бўлмаган рақиб қандай бўлмасин устунликка эришиш учун ―ёрлиқ илишдан бошқа чора топа олмай қолади. Масалан: ―Сиз гапга тушунмайдиган одам экансиз! ёки ―Гапларингиздан ақидапарастликнинг ҳиди келаяпти! ёки ―Сиз демагог экансиз! Аёл киши билан баҳслашганда истеҳзо билан уларнинг мантиқий фикрлаш қобилиятини ерга уриш, ҳатто қўпол тарзда ―аёлнинг сочи узуну ақли калта бўлади каби ибораларни қўллашни ҳам шу қаторга киритиш мумкин. 2. Баландпарвоз сўзлар билан оппонентни ―синдиришга ҳаракат қилиш. Масалан, ноҳолис баҳслашувчи устунликни қўлга киритиш учун тез- тез, ―Ўз халқини ҳурмат қилмаган кишигина сиздек фикр юритиши мумкин, ―Ҳақиқий ватанпарвар одам бундай мулоҳаза қилмайди каби баландпарвоз ибораларни қўллайди. Юқоридаги усулларни қўллаган киши билан баҳс ҳеч қандай ижобий натижа бермайди. Бундай ҳолатларда энг яхшиси баҳсни тўхтатиш керак, чунки бу каби усулларга ўтилиши баҳснинг ―даҳанаки жангга айланганлигидан далолат беради ва уни давом эттириш охир-оқибат ҳақоратлар билан тугайди.

3. Ёлғон йўқ манбага ёки ўйлаб топилган фактга таяниш, фактларни бузиб кўрсатиш ва ҳ.к. Бундай усулни қўллаган рақибни фош этиш қийин. Чунки, биринчидан, бунинг учун кўрсатилаётган масалани ва у билан боғлиқ фактларни жуда яхши билиш керак бўлади; иккинчидан, баҳсда кўтарилаётган муаммонинг ечимини эмас, балки қандай бўлмасин устунликка эришишни мақсад қилиб олган кишигина ёлғонга мурожаат этади, шунинг учун ёлғон фош этилганда ҳам унинг ҳақиқат томон юз ўгириши амри маҳол. 4. Қўрқитиш (оғзига уриш) усули. Усул номланишининг ўзидан кўринадики, ўз фикрини ўтказишга етарли далил ва асос топа олмаган баҳс иштирокчиси куч ишлатиш йўлига ўтади. Масалан: ―Албатта, сиз ўз фикрингизда қолишингиз мумкин, аммо келажагингиз ҳақида ўйлаб кўрсангиз ёмон бўлмас эди, ―Балки сиз ҳақдирсиз, аммо... ва ҳ.к. Бундай усулга, одатда, ―айтганим-айтган, деганим-деган қабилида иш юритадиган, жамоа (ўзгалар) фикри билан келишишни истамаган мансабдорлар мурожаат этадилар. Таҳдид оҳангини эшитган киши ―сиз ўз устунлигингиздан фойдаланаяпсиз, ―ўз мавқеингизни суиистеъмол қилаяпсиз, - дея жавоб бериши мумкин, аммо... энг яхшиси ―бир-бирини қўрқитиш ҳолати пайдо бўлган баҳсни у газак олмасдан туриб, тўхтатган маъқул. Эҳтиросларни совутиш керак 1 . 5. Диққат қилиш (асабийлаштириш). ―Жаҳл келса, ақл кетади мақоли баҳсда бу усулга мурожаат этган кишиларнинг асосий дастагидир. Бундай рақиб суҳбатдошининг гапларини истеҳзо билан қабул қилиш, ора-орада илмоқли гапларни ташлаб қўйиш, киши ғашини келтирадиган бошқа қилиқларни қилиш орқали жаҳлини чиқаришга интилади. Ўзини бошқара билган одам бундай хатти-ҳаракатларга эътибор қилмайди. Аксинча, унинг ўзини қўлда ушлаб тура билиши, муносабатини очиқ кўрсатмаслиги ноҳолис рақибни шаштидан қайтариши мумкин. Бу таъсир этмаса, яхшиси, баҳсни тўхтатиш керак, зеро, кишини диққат қилишга қаратилган қилиқлар фақат жаҳл билан жавоб

қайтаришни тақозо қилади, ―Жаҳл қўшилган ақл эса ўз жозибасини йўқотади (Р.Шеридан). 6. Обрўсизлантириш усули тақиқланган усуллар ичида энг хавфлиларидан биридир. Бунда рақиб ўз оппонентининг обрўсига, мавқеига путур етказадиган унинг ҳаётидаги бирон-бир воқеаларни эслатади ёки уларни топа олмаса ўзи ўйлаб чиқаради. Мақсад эса рақибнинг келтирган фикр-далилларига атрофдагиларнинг ишончини сўндиришдир. Дарҳақиқат, ўзи ёмоннинг сўзи яхши бўлармиди? Бу усулга қарши туриш бениҳоя қийин. Зеро, рақиб қўйган айблар асосли бўлса, киши ўйғайсизланади, ўзини оқлашга тутинади, асоссиз айблов олдида эса ўзини хотиржам тутиш, ҳиссиётга берилмаслик осон эмас. Ҳар икки ҳолат ҳам мағлубият томон йўл очади. Мазкур усулнинг яна бир хавф - ли жиҳатига Ф.Ницше эътибор қаратган эди: ―Муайян вазиятларда, - деб ёзади у, - одамни фақат ҳақоратлаш ва унга нисбатан душманлик муносабатини кўрсатиш орқалигина бирон нарсага эришиш мумкин бўлади: ўзининг душмани борлиги ҳақидаги фикр уни қийноққа соладики, келишиш учун хайрихоҳликнинг бош ифодасидан жон-дилдан фойдаланади ва дўстлик меҳробига ўзи учун аввал ўта муҳим бўлган ва ҳеч воз кечишни истамаган нарсани ҳам қурбон қилади. 1 Қандай бўлмасин, киши ўз оппонентини обрўсизлантириш йўлини тутдими, уни ҳақиқат қизиқтирмайди ва у фикрини асослашни ҳам, қарши томон даъволарини эшитишни ҳам истамайди. Яхшиси - бунда ҳам баҳсни тўхтатган маъқул. Бунинг имконияти бўлмаса-чи? Масалан, мажлис ёки музокара пайтида рақиб айбловларига жавоб бермаслик уларни тан олиш билан баробар бўлиб қолади ва киши обрўсига путур етади. Бундай вазиятларда рақиб ―хотираларининг баҳс предметига алоқаси йўқлигини айтиш, муҳокама этилаётган масаладан четга чиқиш ўзаро муносабатларни бузиши мумкинлигини айтиш керак бўлади. Ёки рақиб айбловлари асоссиз бўлмаса, уни рад этиш йўлларини хотиржамлик билан излаш лозим. Хуллас, рақиб айбловларига қандай муносабат билдириш, қандай жавоб бериш баҳс кечаётган жойга, шароитга боғлиқ тарзда турлича бўлиши мумкин.

Нотиқ ҳар қандай вазиятда тингловчи(лар) томонидан кўрсатиладиган қаршиликка тайёр туриши лозим. Бунинг бир қатор сабаблари мавжуд ва улар юқорида баён этилган баҳс усуллари хусусида гап борганда маълум даражада тилга олинди. Баҳсга ―ақллар кураши, дея беҳуда таъриф берилмаган. Тўғри, ноҳолис баҳс усуллари ҳақида гап борганда, уларни ишга солган одамлар ўз фикрини асослай олмаслиги, оппонент фикрларини рад этувчи далилларга эга эмаслиги, баҳсда тилга олинган масала доирасида етарли билим ва маълумотга эга эмаслиги ва яна бир қатор сабаблар ҳақида гапирилди. Аммо бундан баҳслашувчини ақлсизга чиқариб бўлмайди, зеро, уларни қўллай билиш, қийин вазиятдан чиқиб кетиш ҳам катта ақлни талаб этади. Шунинг учун суҳбатдошнинг қўллаши мумкин бўлган ноҳолис усулларини ҳамда улардан ҳимояланиш чораларини билиш даркор. Саволлар, эътирозлар ва уларга жавоб Савол ва эътирозлар баҳс, мунозара, музокара жараёнида муҳим ўрин тутади. Боз устига, улар ҳар қандай нутқий мулоқотда учрайди. Савол ёрдамида ноаниқликни бартараф этиш, номаълум нарсани англаш, шу билан бирга оппонентни чалғитиш, масалани чалкаштириш мумкин. Айни савол ва эътирозларда икки томоннинг фикрлари ўртасидаги номувофиқлик кўринади, яъни оппонентнинг шубҳалари, алоҳида нуқтаи назари ўз ифодасини топади, суҳбатдошларнинг позицияси, уни асословчи фикр ва далиллари аён бўлади. Саволнинг туғилиши одам фикрлаётганининг бош белгисидир. Айрим ҳолатларда улар саволга тутилган киши учун фойдадан ҳоли эмас. Чунки шайх Саъдий айтганларидек: ―Жумла кишиға ўз ақли камолда кўринур ва ўз ўғли жамолда кўринур 1 Ўринли берилган савол оппонент нуқтаи назарининг заиф жиҳатларини намоён этиши ва ўз фикрини исботлаш, қувватлаш учун қўшимча далил ва асосларни келтиришга мажбур этиши мумкин. Бу ўринда Саъдийнинг яна бир ҳикматини эслаш фойдали. ―Қувватсиз фикр ва андиша фойдасиз ва натижасиздур. Фикр ва андишасиз қувват жунун ва жаҳолатдур.

Ақл билан савол бериш чинакам санъатдир. Маълумки, ўз ўрнида ва тўғри берилган саволда жавобнинг ярми яширин бўлади. Савол ёрдамида баъзан оппонентнинг ортиқча баландпарвоз оҳанги, бўрттиришлари, ёлғон эътирофларини кулгига кўтариш мумкин. Савол фикр уйғотиши, у ёки бу хулосани чиқаришга ёрдам бериши мумкин. Тўғридан тўғри берилган саволга аниқ жавоб бериб, тингловчиларнинг ҳурматини қозониш, уларнинг ўз ишини ҳақиқий билимдони билан мулоқот қилаётганига бўлган ишончини мустаҳкамлаш мумкин. Саволлар ўзига хос, пардаланган талабни ифода этади. Шунинг учун улар ёрдамида керакли бўлган ахборотни олиш ёки унга аниқлик киритиш, баҳс учун лозим бўлган муҳитни аниқлаш, муаммоли вазиятни бартараф этиш мумкин. Бундан ташқари, саволлар ҳар қандай мулоқотнинг самарали тактик усулларидан биридир. Саволлардан ташаббусни қўлга олиш, рақибни баҳс юритишнинг ўз усули ва услубига риоя этишга мажбур этиш, унга нисбатан ўтказилаётган босимни кучайтириш ҳам мумкин. Баҳс, мулоқот самарали бўлиши, ижобий натижаларга олиб келиши (яъни, суҳбат кўтарилган масала бўйича муайян қарорнинг қабул қилинишига олиб келиши, фикр алмашинишга етаклаши ва ҳ.к.) учун савол ва эътирозлар конструктив характерда бўлиши талаб этилади. Бунинг учун баҳслашувчилар инсон руҳияти билан боғлиқ қуйидаги тамойилларга риоя этишлари лозим: а) суҳбатдошга зиён-заҳмат етказмаслик. Бу тамойил, аввало, кишининг руҳияти билан боғлиқ бўлиб, инсон шахсиятига тегишли, унга нисбатан ҳақоратловчи, ерга урувчи сўзларни айтишни ман этади. Мазкур тамойилни бирон-бир баҳс иштирокчиси бузган тақдирда, баҳсдан кўзланган мақсад (масалан, ҳақиқатга эришиш) унутилади, баҳс мавзусини муҳокама этиш доирасидан четга чиқиб кетади ва аслида ҳар бир иштирокчи ўз шаъни учун кураша бошлайди. Кўп ҳолларда нафсонияти озор чеккан киши барча нарсани унутиб, таҳқирлар учун ўч олишга тушади. Мавлоно Навоий тили билан айтганда: ―Ёмон тиллиг, андоқким эл кўнглига жароҳат еткурур, ўз бошиға ҳам офат еткурур;

б) масалага шахсий мақсадлардан эмас, иш учун фойдали муаммони ҳал этишни кўзлаб ёндашмоқ керак. Мазкур тамойил кишидан вазиятни ёки муаммони ўзга одам (суҳбатдош, тингловчи) нуқтаи назардан таҳлил этиш ва баҳолай билишни тақозо этади. Дарҳақиқат, айрим ҳолларда киши ўринли ва асосли фикрларни айтса-да, суҳбатдош ўз ҳаётий тажрибаси, билими, дунёқарашидан келиб чиқиб уни нотўғри тушунади. ―Оғиз ҳаммада бир хил, калла ҳаммада ҳар хил, - дея беҳуда айтилмаган. Саъдий келтирган қуйидаги ҳикоят бунга яхши мисол бўла олади: ―Чу бир жуҳуду мусулмон мунозира қилди, Аларни жангдин ўлдум баҳадди хандон ман. Ғазаб-ла деди мусулмонки: ―Ушбу бурҳоним, Дуруст эмас-са бўлай бир жуҳуди сарсон ман Жуҳуд дер эрдики: ―Таврот ила ичурман онд, Хилоф бўлса сўзум, сен каби мусулмонман. Агарчи ер юзидан ақл йўқ бўлиб кетса, Ўзини бир киши қилмас гумонки ―нодонман 2 Хуллас, нотиқ ўринли нутқ сўзлашигина эмас, ўзини тингловчи ўрнига қўйиб, ўзгалар сўзларини қандай тушунишлари мумкинлиги ҳақида ҳам ўйлаб кўрмоғи даркор. Мазкур тамойил баҳслашувчилардан савол ва эътирозлардан бир- бирини чалғитиш ва шу каби баҳс самарасини пучга чиқариш мақсадида эмас, иш фойдаси, барчани қониқтирадиган натижага эришиш йўлида бир- бирига ёрдам бериш мақсадида фойдаланишни кўзда тутади; в) айтилган гап, фикрни мувофиқ тарзда қабул қилиш. Бу тамойилга биноан тингловчининг эшитган фикрни атайин бузиб талқин этиши таъқиқланади. Мазкур тамойил бахслашувчиларга улар ўз фикрларини аниқ ифода этишлари ва бир-бирининг фикрини тўғри тушунишга интилишлари лозим. Ҳар бир айтилган гапда соддалик ва аниқликка эришишга ҳаракат қилиш керак. Жумлалар тушунарсиз бўлса, тингловчининг эътибори сусаяди, суҳбатдош нутқига қизиқиши сўнади. Қизиқиш сўнмаган тақдирда ҳам эшитилган гап билан унинг маъносини англаш ўртасида номувофиқлик пайдо бўлиши хавфи туғилади, натижада, баҳслашувчилар ―бири боғдан келса, иккинчиси тоғдан келади ва баҳсдан ҳеч қандай ижобий натижа

чиқмайди. Шундай экан, баҳслашувчилар бир-бирини тинглашни ўрганиши, ―Ютишдан олдин - чайна, сўзлашдан олдин - тингла мақолига риоя этишлари керак. Баҳс (ва умуман, ҳар қандай нутқий мулоқот) жараёнида юқоридаги тамойилларнинг бузилишини бир қатор сабаблар билан изоҳлаш мумкин. Масалан, айрим кишилар ўз фикрини тезроқ билдириш истагини боса олмай, рақиб фикрининг моҳиятини англаб етишга улгурмасдан, уни бўлишга шошилади. Бундайлар ҳақида халқимизда истеҳзо билан: ―Бисмиллосини айтгунча уриб ўлдиради, - дейилади. Яна бошқалар суҳбатдош сўзларидаги иккинчи даражали, аҳамиятсиз гапларга ёпишиб олади, натижада, ё баҳс бутунлай бошқа масалага кўчади, ёки ундайлар асосий масалага етиб боргунча, бутун кучни сарфлаб бўладилар. Айримлар эса нотиқнинг ташқи қиёфаси, ўзини тутиши, нутқидаги камчиликларга чалғиб, фикр моҳиятини назардан қочирадилар, бошқалар эса ўзларини мутлақ ҳақ деб ўйлаб, суҳбатдош фикр ва далилларига қулоқ солмайдилар, масала бўйича ўз билимларини етарли ва асосли билиб, аввал-бошдан рақиб нуқтаи назарини инкор этишга тайёр турадилар. Баҳс самарадорлигини таъминлайдиган тамойилларга риоя этишга психологик тўсиқлар ҳам монелик қилиши мумкин. Улар кишининг шахсий хусусиятлари, руҳий ҳолати билан боғлиқ. Масалан, тингловчига нотиқнинг ўзини ўта ишонч билан тутиши, насиҳатомуз оҳанги ва шу кабилар ёқмаслиги мумкин. Ф.Ницше бу борада шундай дейди: ―Биз кўпинча у ёки бу фикрга қаршилик кўрсатамиз, гарчи аслида бизга фақат унинг қандай оҳангда баён этилаётгани ёқмаса-да. 1 Ёки айримлар ўзларига ўта бино қўйганлари, манманлиги, ўзгалар фикрига эътиборсизлиги, ҳасадгўйлиги туфайли баҳс юритиш қоидаларини хос-бехос бузадилар. Баҳс, мунозара, суҳбатда учрайдиган саволлар, уларнинг мазмуни, хусусиятлари, берилишидан кўзланган мақсади, қандай шароитда берилгани ва шу кабиларга қараб таснифланади ҳамда шунга мувофиқ бир қатор

турларга бўлинади. Масалан, ўринли ва ўринсиз, предметли ва предметсиз, одобли ва беодоб саволларни фарқлаш мумкин. Мутахассислар саволларни туғилиши сабабларига кўра қуйидаги турларга ажратишади: 1. Аниқлик киритувчи саволлар. Бундай саволларни, одатда, билишга чанқоқ тингловчилар ўз билимлари билан янги маълумотлар ўртасидаги алоқадорликни аниқлаш мақсадида берадилар. 2. Тушунтирувчи саволлар. Бундай саволлар фикр ноаниқ баён этилганда ёки тингловчи(лар) масалани яхши англамаган тақдирда туғилади. 3. Қўшимча саволлар - мавзу доирасидан ташқарида бўлиб, бундай саволларнинг берилиши, одатда, тингловчи(лар)да кўтарилган муаммога қизиқиш уйғонганидан ва ун(лар)да масалани атрофлича кўриб чиқишга интилиш пайдо бўлганидан далолат беради. 4. Мунозарали саволлар. Уларнинг пайдо бўлиши тингловчи(лар)нинг нотиқ нуқтаи назари билан қўшилмаслигини аён этади. 5. Айримлар савол бериш асносида бирон-бир масала юзасидан ўз нуқтаи назарларини баён этадилар ва бундай чиқишларни ҳам мазкур туркум саволлари қаторига қўшиш мумкин. Юқорида келтирилган турлари саволларга тўғри муносабатда бўлиш ва мувофиқ жавоб бериш учун уларнинг моҳиятини англаш зарур. Энг муҳими, уларни жавобсиз ёки муносабат билдирмай қолдириш керак эмас. Масалан, тушунтирувчи савол жавобсиз қолса, фикр англашилмай қолади. Баъзилар бундай саволга: ―Бу ҳақда мен гапирдим-ку! ёки ―Шуниям тушунмадингизми! - дея жавоб қайтаришадики, бу мутлақо мумкин эмас. Қўшимча саволлар, гарчи кўтарилган масалага бевосита алоқаси бўлмаса-да, уларга ҳам жавоб берган маъқул. Агар бунинг учун вақт етишмаса ёки суҳбат мавзуидан бутунлай четга чиқиб кетиш хавфи бўлса, ҳеч бўлмаганда саволга оид маълумотни олиш мумкин бўлган манбани кўрсатиш керак. Мунозарали саволларга жавоб беришда ҳам вазиятни ҳисобга олиш лозим бўлади. Баъзан бундай саволга жавоб бериш баҳсга айланиб кетади. Бунда савол масаланинг бир қирраси билан боғлиқ бўлса, умумий

масала четда қолиб кетиши мумкин. Баҳс аудиторияда (ёки тингловчилар кўзи ўнгида) кечаётган бўлса, яхшиси уни ортга суриб, оппонент билан яккама-якка баҳслашган маъқул. Савол берган кишининг ҳамфикрлари бўлса, баҳсни аудиторияда давом эттириб, ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилиш лозим ва ҳ.к. Тингловчи савол бериш баҳонасида ўз фикрларини баён этишга тутинса, уни хотиржамлик билан эшитиш, лозим бўлса ўз фикрлари билан ўртоқлашгани ёки қўшимча қилгани учун миннатдорчилик билдирган маъқул. Юқорида тилга олинган турдаги саволлар нотиқ нутқи диққат билан тингланганидан далолат беради ва уларни конструктив саволлар туркумига киритиш мумкин. Бироқ баҳс иштирокчилари доим ҳам ҳолис мақсадларни кўзламайдилар. Шунга мувофиқ баҳс мавзуидан чалғитувчи, ижобий натижага олиб келиши қийин бўлган қуйидаги савол турлари ҳам қўлланилади. 1 . ―Қопқон савол баҳс чоғида ҳийла қўллаш билан боғлиқ. Усталик билан танланган бундай саволлар берилганда, ҳар қандай одам асабийлашиши, ўзини йўқотиб қўйиши мумкин. ―Жаҳл келса, ақл кетади, деганларидек, асабийлашган, жаҳл отига минган киши ўзини тутиб туролмайди ва фикрини йўқотиб қўяди. Рақибга эса айнан шу керак. Кайфияти бузилган, фикрлаш интизомини йўқотган киши рақибига қаршилик кўрсата олмайди ва баҳсда ютқизади. Суҳбатдошни ―қопқонга илинтирувчи саволлар турли кўринишларда бўлади. Энг муҳими, рақибнинг қопқонига тушмасликка, бесамар савол-жавобга берилмасликка ҳаракат қилиш керак. Масалан, улар маънисиз савол шаклида бўлиши мумкин. Қуйидаги саволни олайлик: ―Қандай нарса иссиқроқ бўлади - учбурчак шаклидагими ёки яшил рангдаги? Агар бу каби саволларнинг бемаънилигини кўрсатишга тутинсангиз, баҳс мавзуи четда қолади. Ёки рақиб ҳийласидан асабийлаша бошлайсиз. Унга эса айнан шу керак. Вазиятни қўлдан бой бермаслик учун юмор, истеҳзо, худди шундай маънисиз қарши савол бериш каби усуллардан фойдаланиш мумкин. 2 . Қарши савол кўп ҳолларда суҳбатдош фикр-мулоҳазалари кечишини бўлиш ва шу орқали уни нейтраллаш мақсадида қўлланилади. 3. Чегараловчи савол, одатда, оппонентнинг ўзгача жавоб бериш

имкониятларини чегаралаб, ундан ўз нуқтаи назарига мос жавоб олиш учун қўлланилади. Усталик билан танланган саволлар фикрни керакли йўналишга буриш ва мумкин бўлган бошқача жавобнинг олдини олиш имконини беради. 4. Илмоқли савол, одатда, нотиқни фикридан адаштириш, унинг шахсиятига тегиш ёки асабини қитиқлаш орқали жаҳлини чиқариб, устунликка эришиш бўлиш мақсадида берилади. Аммо унутмаслик лозимки, кўпинча тингловчи нотиқ фикрларида ёлғон ёки сохталикни сезса ҳам ўз норозилигини илмоқли саволлар орқали билдиради. Шунинг учун нутқ сўзлаётган одам самимий бўлиши, алдашга ҳаракат қилмаслиги, ўзи яхши билмаган масала ҳақида гапирмаслиги лозим. 5. Мажбурловчи савол орқали киши суҳбатдошини ўз фикрига қўшилишга даъват этади. Бундай саволлар, одатда, кишини ўз нуқтаи назаридан қатъи назар рақиб фикри билан қўшилишга ва аслида ўз мағлубиятини тан олишга мажбур этади. Айниқса, баҳс ўзгалар олдида, бошқа одамлар кўз ўнгида кечаётганда, мажбурловчи саволга инкор жавобини бериш қийин бўлиб қолади. Масалан, ўз фикрини баён этган суҳбатдош, гапларини ―Масалани озми-кўпми тушунган одам менинг фикримга қўшилмаслиги мумкин эмас, шундай эмасми? каби савол билан якунласа, рад жавобини берган киши масалани тушунмаслигини тан олгандек бўлиб қолади ва шунинг учун рақиб гапларига қўшилишга мажбур бўлади. 6. Риторик савол. Бундай савол жавоб талаб этмайди (жавоб саволнинг ўзида мужассам бўлади). Уларни нутқда қўллашнинг бир қатор фойдали жиҳатлари мавжуд. Аввало, айтиш лозимки, сўроқ шаклидаги гап кишини жавоб излашга даъват этади ва демак, фикрлаш жараёнини фаоллаштиради. Шунинг учун, гарчи риторик савол жавоб талаб этмаса-да, аудиториянинг (суҳбатдошнинг) диққатини жалб этишга, у билан мулоқотни жонлантиришга ёрдам беради. Бундан ташқари, риторик саволлар суҳбат иштирокчиларининг нотиқ фикрига унсиз қўшилишини таъминлайди. Айниқса, катта аудиторияда риторик саволлар тингловчиларни бирлаштиради ва нотиқ нуқтаи назарини қабул қилишга ундайди. Риторик саволлар нутққа ўзига хос оҳанг бағишлайди,

фикрни мустаҳкамлашга ёрдам беради. Аммо уларга зарурат бўлганда ёки тингловчи(лар) нотиқни қўллаб- қувватлашга тайёр бўлганда мурожаат этиш керак. 7. Аниқлик киритувчи саволлардан қўшимча маълумот олиш ёки суҳбатдошнинг асл ниятларини билиш керак бўлганда фойдаланилади. Масалан: ―Бу ишни амалга ошириш учун нималарга эътибор қаратиш керак, деб ўйлайсиз? Бундай саволлардан эҳтиёткорлик билан фойдаланиш зарур. Одатда, суҳбатдош сизга нисбатан ижобий ёки нейтрал муносабатда бўлса, аниқлик киритувчи саволлар керакли натижа беради. Бунда суҳбатдош фаол ҳолатда бўлиб, зарур бўлган ахборот, ғоя, таклифлар манбаига айланади, чунки у биринчидан, ўз хоҳишига қараб ахборот етказиш имкониятига эга бўлади, иккинчидан, ўз фикрига, нуқтаи назарига бўлган қизиқишни ҳис этади ва бундан руҳий қониқиш ҳиссини туяди. Бу, ўз навбатида, баҳс чоғида вужудга келадиган психологик тўсиқларни бартараф этади. Аммо аниқлик киритувчи саволларга ҳаддан зиёд берилишнинг хавфли томони ҳам бор. Гап шундаки, ҳар қандай одам ва суҳбат уни қизиқтирган масала ва муаммолар доирасига ўтиб кетиши мумкин. Маъруза, суҳбат, баҳс чоғида саволларнинг сўзловчи учун ҳам, тингловчи учун ҳам фойдали жиҳатлари кўп. Жумладан, савол ёрдамида бир томондан, суҳбатдошни фаоллаштириш ва унга ўз фикрларини ифода этиш имкониятини бериш мумкин бўлса, иккинчи томондан, ўз позициясини мустаҳкамлаб олиш ҳамда рақибнинг танқидий таҳлил этиш имкониятини чегаралаш мумкин. Суҳбатдошни ўз гапларига инонтиришга, унда ўз нуқтаи назарини қабул қилишга мойиллик уйғотишга, у ёки бу масала бўйича умумий хулосага келишга ёрдам беради. Ғарб файласуфи Л.Фейербах: ―Инсон маймундан ўз нуқтаи назари борлиги билан фарқ қилади, - деган эди. Ҳар бир одамнинг у ёки бу нарса ҳақидаги нуқтаи назари эса унинг ҳаётий тажрибаси, олган билими, ҳис- туйғуларидан иборат мустаҳкам заминга таянади. Шунинг учун суҳбат ёки баҳс чоғида ўзга одамни ўз фикрига ишонтириш, унга ўз нуқтаи назарини ўтказиш қийин иш. Бу қийин ишни амалга оширишга қуйидаги қоидалар маълум даражада ёрдам беради:

Биринчи қоида. Келтирилаётган далилларнинг кетма-кетлиги фикрнинг асослилиги даражасини белгилайди. Далил ва асосларнинг қуйидаги тартиби кўпроқ ишонтиради: кучли далиллар - ўрта далиллар - битта энг кучли далил. Кучсиз далиллардан иложи борича фойдаланмаслик керак, чунки улар фойдадан кўра, кўпроқ зиён етказади. Бунда далилнинг қуввати (кучли- кучсизлиги) гапираётган одам нуқтаи назаридан эмас, балки тингловчи (қарор қабул қиладиган киши) нуқтаи назаридан белгиланишини эътибордан қочирмаслик керак. Иккинчи қоида. Сиз учун муҳим бўлган масала юзасидан суҳбатдошингиз ижобий қарорга келиши учун уни тилга олишдан олдин гапни иккита қисқа, суҳбатдош учун қийин бўлмаган масаладан бошланг. Учинчи қоида . Суҳбатдошни чорасиз ҳолатга туширманг. Унга ўз қадр- қимматини, обрўсини сақлаб қолиш имкониятини беринг. Мағлубиятни у шармандалик сифатида қабул қилмасин. (Масалан, сизнинг таклифингиз ёки фикрингиз суҳбатдошингизнинг ҳам бирон-бир эҳтиёжини қондиришини, истагига мослигини кўрсатинг). Тўртинчи қоида. Далил ва асосларнинг ишонарлилиги ва таъсирчанлиги даражаси сўзлаётган кишининг имижи ва мавқеига кўп жиҳатдан боғлиқ. Юқори лавозим ёки жамиятда тутган ўрни, масала бўйича мутасаддилиги, обрў-эътибори, жамоанинг ижобий фикри кишининг мавқеини ва у келтирган далилларнинг ишонарлилиги даражасини оширади. Бешинчи қоида. Ўзингизни ерга урманг, ҳурматингизни сақланг, бунинг учун ўзингизга ишончни йўқотманг. Олтинчи қоида. Суҳбатдошингизнинг мавқеини ерга урманг, чунки суҳбатдошга нисбатан намойиш этилган ҳурматсизлик, эътиборсизлик салбий муносабат уйғотади. Еттинчи қоида. Биз ёқтирган суҳбатдошимизнинг далилларига ижобий ёндашамиз, ёқтирмаган кишимизнинг далилларига эса танқидий муносабатда бўламиз. Шундай экан, суҳбатдошда ёқимли таассурот уйғотишга интилиш керак. Ёқимли таассуротнинг уйғониши эса кўп омилларга боғлиқ: ҳурмат билдириш,

тинглай билиш, нутқ саводи, тил равонлиги, ёқимли хатти- ҳаракатлар, ташқи кўриниш ва ҳ.к. Саккизинчи қоида. Суҳбатдошнинг фикрини ўзгартиришни хоҳласангиз, гапни ўзингизни ундан ажратиб турувчи нарсалардан эмас, унинг нуқтаи назарида сизга маъқул бўлган жиҳатлардан бошланг. Тўққизинчи қоида. Суҳбатда ҳушёрлигингизни кўрсатинг, суҳбатдошнинг руҳий ҳолатини тушунишга, фикрлаш йўналишини тасаввур этишга, ўзингизни унинг ўрнига қўйиб кўришга, унга ҳамдардлигингизни кўрсатишга ҳаракат қилинг. Ўнинчи қоида. Суҳбатдошингизни тўғри тушуниш учун тинглашни ўрганинг. Ўн биринчи қоида. Суҳбатдошингизнинг фикрларини тўғри тушунаётганингизни текшириб туринг, бунинг учун вақти-вақти билан зарурат бўлганда унинг фикрини такрорлаб, тўғри тушунган-тушунмаганлигини сўранг. Ўн иккинчи қоида. Зиддиятга олиб келиши мумкин бўлган сўз ва ҳаракатлардан ўзингизни тийинг. Ўн учинчи қоида. Ўз мимикангиз, хатти-ҳаракатларингиз ва туришингизни назорат қилиб туринг. Ўн тўртинчи қоида. Суҳбатдошингизнинг юз ифодаси, хатти- ҳаракатлари, туриш ҳолатларини кузатиб боринг.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

Похожие

Давлат хизматчисининг этикети

Имижелогия ва давлат хизматчисининг имижи

Бошқарув педагогикаси, давлат хизматчисининг педагогик йўналганлиги

Давлат хизматчисининг раҳбарлик услуби, фазилатлари ва маданияти

Давлат хизматчисининг эстетик маданияти ва ташқи кўриниши