Давлат хизматчисининг раҳбарлик услуби, фазилатлари ва маданияти - Педагогиka - Рефераты

Давлат хизматчисининг раҳбарлик услуби, фазилатлари ва маданияти

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

150 KB

Давлат хизматчисининг раҳбарлик услуби, фазилатлари ва маданияти Режа: 1. Раҳбар масъулияти 2. Раҳбар маънавияти

Таянч иборалар: Раҳбар маънавияти, раҳбар маданияти, либерал раҳбар, автократ раҳбар, демократ раҳбар, раҳбар - бошқарувчи; раҳбар - дипломат; раҳбар - мураббий, тарбиячи; раҳбар - инсон; раҳбар -тадбиркор; раҳбар - инноватор, раҳбар масъулияти, раҳбар ахлоқи, камтарлик, адолат, камсуқумлик, шижоатлилик, талабчанлик, раҳимдиллик, ҳушхулқлилик, ички шахсий низо, шахслараро низо, шахс ва гуруҳ ўртасидаги низо, гуруҳлараро низо, зиддиятлар. Раҳбар (ф. «йўлбошчи - сардор, етакчи») - жамият, давлат, ташкилотга доимий ва ҳал қилувчи таъсирга эга бўлган шахс. Раҳбар ишнинг кўзини биладиган, жамоа, соҳа манфаатларини кўзлаб фаолият юритадиган бошқарув ходимидир. Раҳбарлик ақл-фаросат, куч-ғайрат, изланиш ва топқирликни, ўз устида тинмай ишлашни, тадбиркорликни талаб қилади. ―Раҳбар тушунчасининг қуйидаги жиҳатлари аҳамиятлидир: 1. Раҳбар - ижтимоий шахс сифатида ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш ресурсларини бирлаштириб, унинг асосий ҳаракатлантирувчи кучини бошқарувчи сифатида омилкорлик билан иш юритувчи шахс. 2. Раҳбар ҳар қандай ишни амалга ошириш учун, аввало, мустақил қарор қабул қилади. Бу қарор раҳбарнинг тадбиркорлик, ишбилармонлик фаолияти мақсадларини белгилайди. 3. Раҳбар ўз соҳасига янги ғоя, янги ташаббус, янги технологияларни жорий этувчи тадбиркор шахс ҳисобланади. 4. Раҳбар меҳнати, айни вақтда, тадбиркорликка асосланган машаққатли фаолиятдир. Унга сарфланган куч, маблағ баъзан вақтинча фойда эмас, зарар келтириши, муассаса фойда ўрнига зарар ҳам кўриши мумкин. У бундай ҳолатларни олдиндан кўра олиши ва бунга тайёр туриши, зарур бўлганда, фаолиятини қайта бошлаши, ўзида бунга куч-ғайрат топа билиши лозим.

Юқорида келтирилган жиҳатлар раҳбарлик фаолиятининг маълум аспектларини намоён этади. Масаланинг иккинчи томони - раҳбарлик фаолияти билан шуғулланувчи кишининг шахси билан боғлиқ юксак инсоний фазилатлардан иборатдир. Раҳбар ҳалол-пок, виждонли, иймонли, қаттиққўл, диёнатли, меҳр-шафқатли бўлиши керак. Раҳбарликка эгри йўл, эгри қўл, эгри мақсад билан эришиб бўлмайди. Феъл-атворида эгрилик бор киши раҳбарлик лавозимида узоқ фаолият юритолмайди. Раҳбар мустақил бўлиши, ижтимоий фаолиятнинг қонунан тақиқланмаган ҳамма соҳаси билан шуғуллана олиши лозим. Шу билан бирга, у ўзи бошқараётган жамоа орасида обрў-эътиборга эга бўлиши зарур. Раҳбар фаол бўлмаса, жамиятда ижтимоий фаоллик шаклланмайди. Каттами, кичикми, қайси мансабда бўлишидан қатъи назар, ҳар бир раҳбар олдида «ўз ишимга талаб даражасида ёндашишим учун нималарни билишим, қандай фазилатларга эга бўлишим керак?» - деган савол ҳамиша кўндаланг туради. Бошқарувда тажриба, кўникма, маҳорат, билим, ақл ва идрокнинг ҳам роли катта. Аммо, энг аввало, бошқарув - бу санъат, аниқроғи, ижоддир. Раҳбарликка ҳам, худди санъаткор учун зарур бўлганидек, иқтидор ва истеъдод лозим. Кўринадики, ҳар кимдан санъаткор чиқмаганидек, истаган одамдан ҳам яхши раҳбар чиқавермайди. Раҳбар ўз қобилияти, истеъдодини ишга солиб изланади, шу мақсадда ҳаётни, одамларни чуқур ўрганади. Натижада, тўплаган билимлари, тажрибаларини бошқарувнинг умумий қонуниятлари асосида шакллантириб, ўзининг раҳбарлик усулини яратади, У ўз бошқарув усулларини шакллантиришда мутлақо эркин шахсдир, аммо унинг раҳбарлик усули ижобий натижа бериши керак. Раҳбарлик фаолиятининг самарадорлиги раҳбар шахснинг тафаккури, ақл- идрокига ҳам бевосита боғлиқ бўлади. Тафаккур раҳбарга кенг ва чуқур фикрлай олиш, яхшини ёмондан, фойдани зарардан, муҳимни номуҳимдан бехато ажрата олиш имкониятини беради. Бу - ҳаммага ҳам насиб қилавермайдиган юксак фазилат. Агар раҳбарда шулар шаклланган бўлса, ундай раҳбар бошқарувнинг

сир-асрорларини қийналмасдан эгаллаб олади, ўз жамоаси ўртасида обрў ва ишонч қозонади. Демак, ҳар қандай раҳбар кенг ва чуқур фикрлай олиши билан бирга, чаққон ва уддабурон, ҳаракатчан ва шижоатли бўлиши ҳам керак. Шунинг учун раҳбарлик фаолиятини тафаккур ва ҳаракат бирлиги дейиш мумкин. Раҳбардаги ўзига хос талабчанлик, меҳрибонлик ҳамда масъулият жамоа аъзоларида ҳам жавобгарлик ҳиссининг шаклланишига сабаб бўлади. Малакали раҳбар кадрлар тизимини муваффақиятли шакллантириш учун ижтимоий псиҳология, раҳбар псиҳологияси, бошқарув псиҳологияси каби фанларни яхши ўзлаштириши учун бор имкониятларини ишга солиши керак. Хуллас, жамоага раҳбарлик қилиш катта санъат. Раҳбар - устоз, мураббий, раҳбар - миллат тарбиячиси, жамиятимиздаги масъул шахс. Унинг машаққатли меҳнати натижаси ўлароқ, келажак ворислари камол топиб боради. Демак, раҳбарларга қаратилган эътибор - Ватан тақдирига қаратилган эътибордир. Раҳбар шахслар авлодини шакллантириш аслида жуда мураккаб масала. Бу масала билан олимлар ва давлат раҳбарлар узоқ вақт, изчиллик билан шуғулланганлар. Чунки одам дарҳол раҳбар бўлиб туғилмайди. Изчил тарбия ва тажриба воситасида иқтидорли кишилар раҳбар шахсга айлана боради. Шу ўринда Амир Темурнинг раҳбар шахси хусусидаги фикрларини келтирмоқчимиз. У бу борада қуйидаги 12 талабга жавоб берган шахсни раҳбар деб ҳисоблашини ёзиб қолдирган: ―Биринчи. Раҳбар ўз сўзига эга бўлиб, ишини билиб қилсин. Иккинчи. Раҳбар ҳар бир ишда адолатпеша бўлсин. Учинчи. Раҳбар қоида-низомларга итоат қилсин. Тўртинчи. Раҳбар ўз қарорида қатъи бўлсин. Бешинчи. Раҳбар ўз қарорининг бажарилишини таъминласин. Олтинчи. Раҳбар ўз вазифасини ўзгага топширмасин. Еттинчи. Раҳбар ўз фаолиятида ҳар кимнинг сўзини эшитиб, фикр олсин. Саккизинчи. Раҳбар масалаларни ҳал этишда ўз фикрига эга бўлсин.

Тўққизинчи. Раҳбар низонинг фаолиятидан қониқсин. Ўнинчи. Раҳбар ўз сўзи ва қарорида қатъи турсин. Ўн биринчи. Раҳбар ўз вазифасини адо этишда таъмага йўл қўймасин. Ўн иккинчи. Раҳбар сергак бўлсин. Амир Темурнинг раҳбар шахслар тўғрисидаги бу қарашлари 600 йил ўтиб ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаганлиги билан эътиборлидир. Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов ҳам ўз тажрибасидан келиб чиқиб, раҳбар шахсларни қуйидаги тоифаларга бўлади: Биринчи тоифа - амал курсисини яхши кўрувчилар, уларни замона шамолига қараб турувчилар деб аташ мумкин. Иккинчи тоифа - кузатиб турувчилар. Бундайлар ким ғолиб бўлса, шу томонга оғадилар. Учинчи тоифа - замон талабларини англаб етган кишилар. Афсуски, бундайлар оз. Бу икки фикрни уйғун келишига сабаб, Биринчи Президентимиз И.Каримовнинг истеъдодли даҳосидан далолатдир. Чунки, профессор А.Ковалёв узоқ илмий изланишлардан кейин раҳбар шахсларни уч типга бўлган бўлса, И.Каримов амалий тажрибадан келиб чиқиб, шундай фикрга келади. Демак, мамлакатимиз раҳбарининг раҳбар шахсига доир янгича талқинлари илмий асосларга эгадир. Бу маънода Биринчи Президентимиз И. Каримовнинг мана шу фикрлари диққатга сазовордир: ―Айрим раҳбарларнинг ғалати ҳислатлари ҳақида гапирмоқчиман. Улар қўл остидаги одамларга етарли эътибор бермайди, ўзидан юқори амалдорлар олдида эса, саккиз букилиб салом беради. Ишни билмайди десангиз, ўз манфаати йўлида калласини шундай ишлатадики, ҳайрон қоласиз!. 2 Биринчи Президент илгари сурган раҳбар шахс концепциясида етакчиларнинг ваколатлари масаласида эркинлаштириш масаласи муҳим ўрин тутади. Унга кўра, раҳбар шахслар қонуний асосдаги ваколатларидан унумли фойдаланишлари керак. Бунинг учун Ислом Каримов раҳбар шахсларни маънавий рағбатлантириш йўлидан боради. Бир ўринда у: ―Вилоят ҳокимлари

ҳукуматимизнинг жойлардаги ваколатхонаси, ҳокимлар эса Биринчи Президентнинг вакилларидир, дейди Ислом Каримов ўзбек давлатчилиги бошқаруви тарихида янги, ўзига хос раҳбар шахс талқинини тақдим қилди. Унинг моҳияти фикрда ўз ифодасини топган: ―Раҳбарлик - лавозим, мансаб эмас, аввало, одамларга хизмат қилиш. Раҳбар дегани ҳаммадан кўпроқ ишлаб, фуқаролар саодати ва юрти равнақи учун елиб югурадиган фидойи инсон бўлиши керак. Биринчи. Раҳбар шахс давлат ва жамият бошқарувидаги етакчи ва фаол кишидир. Иккинчи. Раҳбар шахс миллий ахлоқ ва касб тажрибасини ўзида мужассамлаштирган бўлади. Учинчи. Раҳбар шахс ўзи учун эмас, ўзгалар учун - давлат, жамият ва миллат учун яшайди. Тўртинчи. Раҳбар шахс қонун ижодкори ва амалиётчисидир. Бошқарув функцияларини бажаришда ва жамоат ишлаб чиқаришида замонавий раҳбар: - Раҳбар - бошқарувчи; - Раҳбар - дипломат; - Раҳбар - мураббий, тарбиячи; - Раҳбар - инсон; - Раҳбар - Тадбиркор; - Раҳбар инноватор сифатида майдонга чиқади. Бошқарув муваффақиятининг муҳим омили раҳбарлик услуби ҳисобланади. Услуб - бу ишлаш, бошқаришдаги ўзига хос йўл, усул маъносини англатади. Шу нуқтаи назардан қуйидаги тушунчаларни ажрата билиш лозим: - Бошқарув услуби; - Иш услуби; - Раҳбарнинг иш услуби; Бошқарув услуби - бошқарув жараёнида юзага чиқадиган муаммоларни ҳал қилиш усуллари, йўллари мажмуидир.

Иш услуби - бошқарув функцияларини самарали бажариш мақсадида бирор - бир органнинг ёки раҳбарнинг бўйсунувчиларга аниқ ва нисбатан барқарор таъсир кўрсатиш усули ва йўллари мажмуидир. Масалан: - мамлакат бошқарув органларининг иш услуби; - вазирлик, қўмита, ҳокимларнинг иш услуби; - суд, прокуратуранинг иш услуби; - корхона, цехларнинг иш услуби ва б; Раҳбарнинг иш услуби - бу бошқарув жараёнида у ёки бу масалани ҳал қилишда унинг ўзига хос ёндашишидир. Раҳбар қарор қабул қилганда, унинг бажарилишини ташкил этганда ва қўл остидаги кишилар ишини назорат қилганда у ўз вазифаларига мувофиқ иш кўради. Бироқ, ҳар бир раҳбар бунда ўзига ҳос равишда, бошқарув жараёнида ўзи учун мос бўлган, ўз раҳбарлик услубини белгилайдиган усуллар билан ҳаракат қилади. Иккита бир хил киши бўлмаганидек, раҳбарликда ҳам мутлақо бир хил услуб йўқ. Раҳбарлик услуби ўз қўл остидагилари билан алоқада, уларнинг ўзаро муносабатларида таркиб топади. Шу билан бирга, раҳбарлик услуби бутунлай индивидуал асосга эга деб қараш нотўғри бўлар эди. Раҳбарлик услубига бошқариш қонунлари ва тамойиллари, раҳбарларга бўлган ягона талаб, жамоадаги ижтимоий - руҳий муҳит, юқори раҳбарларнинг бошқаришда қўлланиладиган усуллари каби кўпгина объектив омиллар таъсир кўрсатади. Раҳбарлик услубига қараб раҳбарларни 3 турга бўлиш мумкин. 1. Автократ раҳбарлар. Бундай турдаги раҳбар: - буйруқ чиқариш,қарор қабул қилиш, ходимларга жазо бериш ёки рағбатлантиришда жамоа фикрини ҳисобга олмайди; - ўзини жамоадан узоқ тутади, жамоа азоларини бевосита мулоқотда бўлишини чегаралаб қўяди; - ўзининг нотўғри ҳаракатлари танқид қилинишига чидай олмайди; - ўзига бўйсунувчилар ҳаракатини кескин равишда танқид қилишни яхши кўради;

- муттасил буйруқ беришга, ҳаммани ўз истакларига сўзсиз бўйсундиришга интилади; - кўп гапиришни ёқтирмайди, лекин бўйсунувчилар билан бўлган муомалада унинг раҳбарлик ғурури баландлиги, ўзини катта тутиши сезилиб туради; - ўзига бўйсунувчилар олдида қовоғи солинган кайфиятда бўлади. Хуллас, автократик раҳбар ўзига бино қўйган, димоғдор, ўз қобилияти ва имкониятларига ортиқча ишонадиган, ҳукмини ўтказишга интиладиган кишилардан етишиб чиқади. Бундай раҳбар назоратдан четда қолса, ўша ерда дағаллик, такаббурлик, тазйиқ ўтказиш, мажбур қилиш каби ўта салбий ҳолатлар авж олади. Бироқ автократик бошқарув усулини ҳар жиҳатдан ёмон деб бўлмайди. Баъзи бир ҳолларда бўйсунувчиларнинг маданий даражаси, ахлоқи пастлиги сабабли автократик услубни танлаб олиш ҳам иш бериб қолади. 2. Либерал раҳбар . Бундай турдаги раҳбар: - иродасиз, ташаббуссиз бўлади; - ўз зиммасига масъулиятни олишни ёқтирмайди; - ишни ўз ҳолига ташлаб қўяди; - идорага нисбатан қатъи бўлишдан ҳайиқади; - ўзини ҳаддан ташқари эҳтиёт қилади; - бирор ходим билан ҳам алоқани бузишни истамайди; - талабчан эмас, суст назорат қилади; - суиистеъмолларга бевосита йўл қўймаса ҳам, ўзини билмасликка олади. Бундай раҳбар ташқаридан кўрсатиладиган таъсирга мойиллиги билан кўзга ташланиб туради. 3 . Демократик раҳбар. Бу турдаги раҳбар: - бошқариш функциясини жамоа фикри билан ҳисоблашиб амалга оширади; - ишлаб чиқаришни бошқаришга ходимларни жалб қилади, уларнинг билдирган фикрига қулоқ солади, улар билан маслаҳатлашади, ижобий

томонларини инобатга олади; - барча билан баробар ва самимий муносабатда бўлади, устунлигини билдирмайди; - буйруқ бериш йўли билан эмас, балки ишонтириш услубида иш тутади; - бўйсунувчиларнинг шахсий ташаббусини, ижодий фаолиятини ривожлантиради ва жамоада ўртоқлик ва ишчанлик муҳитини яратади. Юқорида келтирилган раҳбарлик услублари соф ҳолда учрамайди. Ҳаётда ҳар бир раҳбарнинг иш услуби ҳар хил бўлади, лекин юқоридаги уч услубдан бири яққол сезилиб туради. Раҳбар ҳақиқий ҳолатга қараб иш тутиши ва бўйсунувчиларнинг ўзига хос шахсий ҳислатларини ҳисобга олиб муомала қилиши керак. Ҳар учала раҳбарлик тури ўртасида мутаносиблик мавжуд бўлиб, аниқ шароитларда бирининг салмоғи ошиши билан бошқасининг салмоғи камаяди. Раҳбар масъулияти . Масъулият - раҳбар маданиятининг асосий белгиларидан бири бўлиб, унинг маълум соҳага жавобгарлигини акс эттиради. Масъулият, аввало, ҳар бир кишининг виждони, иймони, қолаверса, ўзгалар олдига, жамоа, жамият, Ватан, миллат олдидаги бурчини теран англашдир. Умуман, масъулият раҳбарнинг зиммасидаги вазифасига нисбатан жавобгарлик ҳиссидир. Масъулиятли раҳбар, энг аввало, ўзига, сўнгра бошқаларга нисбатан талабчан бўлади. Раҳбар фаолиятидаги барча салбий ҳодисалар эса ана шу масъулият ҳиссининг йўқлигидан келиб чиқади. Масъулиятсизликнинг энг салбий кўриниши – сиёсий масъулиятсизликдир. Сиёсий масъулиятсизлик - сиёсий калтабинлик, сафсатабозлик, найрангбозлик, қаллоблик ва бошқа хунук иллатларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Бинобарин, раҳбарлик лавозимидаги кишидан юксак онг ва тафаккур, ҳушёр идрок талаб этилади. Тарихий тафаккур ва сиёсий онгнинг қай даражада шаклланиши эса, аввало, жамиятнинг тараққиёти, ундаги ички ва ташқи шарт-шароитларга боғлиқ ҳолда кечади.

Раҳбар маънавияти . Раҳбарнинг маънавий маданияти бу - раҳбарда шаклланган (ички) руҳий қувватдир. Раҳбарда шаклланган маънавий-психологик маданият аждодлар ибратига асосланиб, қадрият даражасида қадрланадиган, шахс маънавий оламини тартибга солиб турувчи, кўникма даражасига етган ҳиссий билимлар мажмуидир. Раҳбардаги маданият - унинг раҳбарлик фаолият усули ва ривожланиш мезонидир. Раҳбар ўз раҳбарлик салоҳиятини ривожлантириши учун маънавий оламини бойитадиган билимларни, эгаллаши, ташаббускорлик қобилиятини ошириб бориши зарур. Раҳбарнинг маънавий мулкига айланган билим унга хоҳиш-истакларини чегаралай билиш, ўзини ташқи тазйиқ ва таъсирларидан ҳимоя қилишга восита бўлади. Аниқроғи, маънавий, психологик жиҳатдан шаклланган раҳбар бўлиш ҳар қандай ижтимоий - психологик муҳитда ўзини тута билиш, ўзи раҳбарлик қилаётган жамоада ва кенг жамоатчиликда соғлом меҳнат муҳитини яратишдан ва инсонларга самимий муносабатда бўлишдан қониқиб яшашдир. Маънавияти шаклланган раҳбар ўзи яшаётган ижтимоий ҳаётда ёмонликка, адолатсизликка, қонун бузилишларига, Ватан манфаатларига зид ҳаракатларга қарши курашишда ирода, шижоат ва фаоллик кўрсата олади. Раҳбарларнинг маънавий - психологик маданияти қуйидаги босқичларда намоён бўлади: Биринчидан, маънавияти нисбатан паст савияда шаклланган раҳбарлар. Бундай раҳбарлар оддий ахлоқий-руҳий фазилатлардан маҳрум ва жамият маънавий меъёрларини тушуниб етмайдиган, уларни менсимайдиган раҳбар ходимлар. Иккинчи тоифадаги раҳбарлар маънавий маданияти, ахлоқий даражаси паст бўлиши билан бирга, жамоат фикри, оила, халқ анъаналари ва бошқа шу каби қадриятлар билан боғлиқ психологик муҳитни тез-тез бузиб турадиган раҳбарлар. Учинчи тоифадаги раҳбарлар қаторига ахлоқ меъёрларини ҳаётий зарурат сифатида ички ишонч ва туйғу билан ўзлаштирмасдан, уларни кўр- кўрона қабул қилувчилар киради. Бундай раҳбарлар кўп ўқиб ўрганади, улар назарий жиҳатдан

юқори билимга эга бўлади, амалда эса бу билимларни қўллай олмайди ёки ташкилотчилик қобилияти етишмайди. Тўртинчи тур раҳбарлар руҳий-суст, маънавий маданиятли бўлса-да, адолатсизликни ўткир ҳиссиёт билан қабул қилади. Уларда ахлоқий билимлар етарли, аммо уларни рўёбга чиқариш учун ташаббускорлик, мустақиллик ва шижоат етишмайди. Бешинчи тоифадаги раҳбарлар маънавий маданият ва сиёсий-психологик билимларни етарли даражада эгаллаган, ташаббускор ва шижоатли бўлади. Бундай раҳбарлар чуқур билимга, теран тафаккур ва ўткир мушоҳадага, маънавий ҳиссиётларга бой бўлади. Психологик билимларни атрофлича ўзлаштирган раҳбар юқори даражадаги маданият, хулқ, ахлоқ категорияларини ўзида доимий характерга айлантирган бўлади. Бу эса раҳбар ўзида индивидуал ва интеллектуал савияни ҳар томонлама шакллантириб боришини тақозо қилади. Мустақил тараққиёт йўлида тўпланган тажриба, дунё жамоатчилиги ўзбек модели дея эътироф этган ўзимизга хос ва ўзимизга мос тараққиёт йўли келажаги буюк давлат барпо этиш борасида амалга оширилаётган барча тарихий ўзгаришлар ва янгиланишлар раҳбарларнинг шахсий эътиқоди ва маънавий қиёфасини тубдан ўзгартиришга катта ёрдам берди. Ўзининг раҳбарлик фаолиятини, олдига қўйган мақсадларини аниқ тасаввур қила оладиган, ўз келажаги ҳақида қайғурадиган раҳбар ҳеч бир даврда миллий ғоя ва маънавий мафкурасиз камол топиши мумкин эмас. Маънавий қиёфаси, маънавий мафкураси бўлмаса, ҳар қандай раҳбар ўз йўлидан адашади. Раҳбар маҳорати - раҳбарнинг бошқарув санъати сирларини билиши, ходимларни танлашдан тортиб, улар билан боғлиқ зиддиятли вазиятларда оптимал ечим топа билиши, ўзи масъул жабҳада ундан фойдаланган ҳолда, юксак меҳнат самарадорлигига эришиш учун жамоасининг бунёдкорлик кучларини сафарбар эта олиши, ташкилотчилик қобилиятининг намоён бўлиши. Раҳбар маҳоратининг муҳим жиҳати унинг муомала маданиятида акс этади, самимият, адолат, муомала, ишбилармонлик асосий муаммо билан иккинчи даражали вазифаларни ўз

вақтида фарқлай билиш, ташаббускорлик, оптимизм - раҳбар маҳоратини ташкил этувчи омиллардир. Раҳбар фазилатлари. Фазилат - бу ижобий сифат ёки хусусиятдир. Инсон - ақлли мавжудот: у ёқимли ҳислат ва фазилатлар эгаси. Одамзод пайдо бўлибдики ҳамиша инсонийлик қиёфасини, феъл-атворда ўзига ярашадиган хатти–ҳаракатларни, у ёки бу фазилатларни мужассамлаштиришга интилган. Форобий ―Фозил одамлар шаҳри номли асарида адолатли жамият қуришга қодир бўлган инсонларнинг ахлоқий фазилатларида қуйидаги муҳим сифатлар бўлиши лозимлигини таъкидлайди: 1. ―Жисмоний саломатлик ва ақлий камолотнинг бирлигини таъминлаш зарур. Бундай одамларнинг барча аъзолари шу даражада мукаммал тараққий этган бўлиши зарурки, у бу аъзолари билан бажармоқчи бўлган барча ишларни осонлик билан бажара олсин. 2. Барча масалани, муҳокама ва мунозарани тезда ва тўғри тушуна оладиган, унинг маъносини англай оладиган, сўзловчининг мақсади, айтилган фикрларнинг чинлигини тезда пайқай оладиган бўлсин. 3. Хотираси жуда бақувват бўлсин, кўрган-эшитган, сезган нарсаларининг бирортасини ҳам эсидан чиқармай, ёдида сақлаб турадиган бўлсин. 4. Зеҳни шу даражада ўткир бўлсинки, бирор нарсанинг аломатини сезиш билан бу аломат нимани билдиришини тездан билиб олсин. 5. Сўзлари аниқ бўлсин, фикрини ва айтмоқчи бўлган мулоҳазаларини равон ва равшан баён эта олсин. 6. Билиш ва ўқишга муҳаббати бўлсин, ўрганмоқчи бўлган билимини чарчашни билмай осонликча ўзлаштира олсин. 7. Овқатланишда, ичимлик ичишда очкўз бўлмасин, табиати қимор ўйинлари ўйнашдан узоқ бўлсин ва улар келтирадиган хурсандчиликдан жирканадиган бўлсин. 8. Ҳақиқатни ва ҳақиқат тарафдорларини севадиган, ёлғон ва

ёлғончиларга нафрат билан қарайдиган бўлсин. 9. Руҳнинг ғурури ва виждонини қадрлайдиган бўлсин, унинг руҳи ўз табиати билан паст ишлардан юқори ва олижаноб ишларга ишлатиладиган бўлсин. 10. Дирҳам, динор ва шу каби туркумга қарашли буюмларга жирканч билан қарайдиган бўлсин. 11. Ўз табиати билан адолатни севадиган ва адолат учун курашувчиларга хайрихоҳ, адолатсизлик қилиб жабр-зулм ўтказувчиларга нафрат билан қарайдиган бўлсин, ўз одамлари ва бошқаларга адолатли бўлсин, гўзал ва яхши ҳисобланган барча нарсаларни барчага тақдим этган ҳолда одамларни адолатга тарғиб этадиган, адолатсизлик оқибатларини йўқотадиган, уларга йўл қўймайдиган бўлсин. 12. Адолатли бўлсин, аммо қайсар бўлмасин, адолат олдида қайсарлик қилиб, ўзбилармонликка берилмасин, лекин ҳар қандай адолатсизлик, пасткашлик олдида лафзли бўлсин, ўзи зарур деб топган нарсасини амалга оширишда қатъилик кўрсатсин, қўрқмас, жасур бўлсин, қўрқиш ва ожизликни билмасин Раҳбарнинг ахлоқий сифат ва ҳислатларини белгиловчи мезонлар кўп. Қуйидаги ижобий ҳислатлар улар орасида алоҳида ўринга эга: Камтарлик , аввало, ўз–ўзига талабчанлик, ўз ҳаракатларига, ишига, билимига танқидий қараш, ўзига, куч–қувватига ортиқча баҳо бермасликдир. Камтарлик кишиларга бўлган муносабатда намоён бўлади. Инсон одобли бўлса, у кишилар билан шунчалик содда камтарона муомала қилади, ўз ишларига ва ҳаракатларига камтарлик билан баҳо беради. Бошқаларга нисбатан ширинсуҳан бўлади. Камтар инсон бошқалардан ўзини устун қўймайди, ўзига бино қўйиб, сохта шуҳрат кетидан қувмайди, ютуқлардан эсанкирамайди. Камтарлик Арастунинг фикрича: ―Уятсизлик ва тортинчоқлик ўртасидаги ҳислатдир. Бу ҳислат одамларнинг қилмишларида ва гап сўзларида кўринади. Уятсиз, шалоқ одам ҳаммага, ҳар қандай вазиятда ҳар нарсани гапираверади. Тортинчоқ одам эса зарур гапни зарур вақтида

айтмайди, зарур ишни бажаришга ҳам журъати етишмайди. Камтарин одам эса, уятсиз одам каби, ҳар вақт, ҳар ерда, ҳар қандай гапни айтавермайди; ва ўта тортинчоқ одам каби, зарур вақтда зарур гапни айтишга журъатсизлик ҳам қилмайди. Камтаринлик - тортинчоқлик ва андишаликдан фарқ қиладики, улар инсоннинг қадр–қимматини тушириб қўйиши эҳтимоли бор. Камтарлик хокисорлик ва самимийликдан келиб чиқади. У кишиларга бўлган муносабатда ҳам яққол кўринади. Камтарлик инсон ички маънавий дунёсининг ташқи ифодаси ҳисобланади. Бу борада Мирзо Абдулқодир Бедил ҳазратлари дейдилар: Кибру ҳасад бермас кишига ором Одамни менсимай қувилди шайтон. Тарбия кўрган, одобли кишини унинг камтарлигидан ҳам билиб олиш мумкин. Барча инсоний фазилатлар ичида энг эъзозлиси камтарликдир. Камтарликнинг қарама–қарши томони такаббурликдир. Уларнинг бири инсонни инсонга яқинлаштиради, иккинчиси эса уни одамлардан узоқлаштиради. Хитой мақолига кўра ―доно бўлмай туриб, камтар бўлиш мумкин, аммо камтар бўлмай туриб доно бўлиш қийин. Адолат. Адолатнинг эзгулик ва ёвузлик, яхшилик ва ёмонликдан асосий фарқи шундаки, адолатнинг ўзи бирор-бир қадриятни англатмайди, лекин қадриятлар орасидаги нисбатни белгилайди, уларни баҳолаш мақомига эга. Адолат жамиятни тартибга солувчилик хусусиятига эга бўлиб, унда ҳам ахлоқий, ҳам ҳуқуқий талаблар мужассамлашган. Адолатни маълум маънода ахлоқ соҳасидаги миқдор ўлчовчи ҳам дейиш мумкин: у талаб билан тақдирлашни ўлчаб турадиган тарозидир. Адолат бор жойда зулм ва зўравонликка, ўзбошимчалик ва бебошликка йўл қўйилмайди. Шу боис, маънавий етукликнинг энг юксак белгиси адолатлилик, десак янглишмаган бўламиз. Меҳрибонлик, садоқат, вафодорлик каби ахлоқий ҳислатлар ҳайвонларда ҳам мавжуд. Лекин ҳайвонларда бундай ҳислатлар ўз тўдаси, зурриёти ва ўзини асрашга йўналтирилган бўлади. Одамзот эса ўзига қондош бўлмаган бегоналарга ҳам ушбу сифатларни раво кўради. Шундай экан, баъзи ахлоқий сифатлар

бевосита ақлга эмас, балки табиатга асосланади. Буни ―адолат мезоний тушунчасида яққол кўриш мумкин. Адолатнинг ахлоқий тушунча сифатидаги ўзига хослиги Айниқса, ҳуқуқда яққол кўзга ташланади. Ҳуқуқ вазирлигининг ҳатто Адлия вазирлиги деб аталиши, жиноятга яраша жазони белгиловчи, ҳукм чиқарувчи идораларнинг ―Одил суд деган номлар билан юритилиши бунинг далилидир. Лекин адолатни фақат ҳуқуқий тушунча сифатида талқин этиш тўғри эмас. Юқорида айтганимиздек, у кенг қамровли ахлоқий тушунча. У нафақат фуқаролар орасидаги муносабатларни, балки давлат билан халқ, жамият билан шахс ўртасидаги алоқалар мезонини ҳам ўз ичига олади. Шу боис халқ орасида минг йиллар мобайнида одил подшо идеалининг яшаб келгани бежиз эмас. Виждон. Ахлоқшуносликнинг таъсир доираси ниҳоятда кенг категорияларидан бири виждондир. У инсоннинг ўз фаолияти, қилган ишлари ва белгилаган мақсадларини руҳий таҳлил эта олиш имкониятидир. Инсон маънавиятининг кучи, қудрати ҳам, ўз қилмишига ўзи ҳолисона баҳо бера олиш даражаси билан белгиланади. Виждон, Зигмунд Фрейд таъбири билан айтганда, аъло мен, мен устидан назорат ўрнатиб, уни бошқариб турувчи иккинчи бир, юқори даражадаги мен. Агар уят ҳисси инсоннинг ташқи, жамиятга боғлиқлигидан келиб чиқса, виждон унинг ички ўз-ўзига боғлиқлигини намоён этади. Бу ички боғлиқлик ташқи боғлиқликка нисбатан теран ва доимийдир: уят маълум бир вақт ичида одамнинг ўз ножўя ҳаракати туфайли юзага келган ўнғайсизлиги бўлса, виждон азоби бу - оддий ўнғайсизлик эмас, балки қалбдаги, одамдаги одамийликка эътиқоднинг фарёди, талаби. Уни қондирмас экансиз, ҳеч қачон азоб тўхтамайди. Уят билан виждонни, шу боис, денгиздаги муз тоғи - айсбергга ўхшатиш мумкин: юзага уят тарзида чиқиб турган қисми теранликдаги қисмидан юз, балки минг баробар кичик. Биринчи Президентимиз И.А.Каримов ҳам виждонга шундай баҳо беради: ― Виждон поклиги ва бедорлиги асрлар, замонлар оша инсон маънавиятининг устунларидан бири бўлиб келмоқда. Жамият ҳаётида адолат ва ҳақиқат, меҳр -

шафқат, инсоф - у диёнат каби тушунчаларни қарор топтиришда айнан мана шу омилнинг ўрни ва таъсири беқиёсдир. Виждон - шахснинг фақат ўзигагина хос бўлган руҳий таҳлил имкониятидир. Лекин, шахснинг виждони умуминсоний, миллий, маънавий қадриятлар заминида шаклланади, унинг ўзига хос эҳтиёжи ва манфаатлари, дунёқараши ва маданияти ҳамда маънавий камолоти даражаси билан аралашиб, фаолиятига баҳо беришга имкон яратадиган руҳий мезонга айланади. Шу сабабли виждонлилик даражаси ҳаммада бир хил бўлиши мумкин эмас. Виждон асосида ўз қилмишимизгагина эмас, балки бошқаларнинг фаолиятига, жамиятдаги воқеа ва ҳодисалар, ижтимоий вазиятга ҳам баҳо берамиз. Ҳалоллик. Ҳалоллик ―виждон, ―адолат ва ―бурч каби ахлоқшунослик мезоний тушунчалари билан боғлиқ. Даставвал, у диний тушунча сифатида вужудга келиб, ҳар бир мусулмоннинг емак-ичмаги, жинсий ва иқтисодий хатти- ҳаракатлари сифатини белгилаб берувчи шаръий меъёр бўлиб амал қилган, унинг зидди - ҳаром диний нуқтаи назардан салбий ҳисобланган хатти - ҳаракатларга нисбатан қўлланилган. М., бисмил қилинган ҳайвон ё парранда гўшти - ҳалол, ўлакса гўшти - ҳаром, никоҳдаги жинсий алоқа - ҳалол, зино - ҳаром, меҳнат ҳақи - ҳалол, ўғрилик билан топилган мол - ҳаром в.ҳ. Донишмандлар фикрича, ―Ҳалоллик ҳар қандай мартабани безайди (Шиллер), ―Ҳалол одамни таъқиб этиш мумкин, аммо уни бадном қилиб бўлмайди (Вольтер). Раҳмдиллик - бундай раҳбар барчага раҳм-шафқатли бўлади. Улар бошқаларни кўп нарсада кечиришади, аммо ўзларини ҳеч нарсада кечиришмайди. Улар раҳм-шафқат инсонларнинг энг олий фазилатларидан бири эканлигини, раҳм-шафқатли киши доимо одамларга ёрдам қўлини чўзишини, ожиз ва нотавон кишилардан хабар олиб туриши лозимлигини яхши тушунадилар. Хушхулқлилик - бундай раҳбар инсон гўзаллигининг асоси унинг чиройли хулқида эканлигини, айнан хушхулқлилик инсонни улуғликка олиб боришини, ёқимли хулқ эгасидан барча катта-кичик хурсанд бўлишини, бундай хулқ эгаси

бошқаларни хурсанд қилишдан ташқари, ўзи ҳам доимо хурсанд юришини, бошқалардан эса ўзига муҳаббат ва мулойимлик қайтишини яхши тушунади. Раҳбар маданияти. Маданият, аввало, маънавий бойлик ҳосиласидир. Сиёсий маданияти юксак раҳбар миллат, давлат, халқ манфаати нуқтаи назаридан иш тутади, умумманфаатини ўз шахсий эҳтиёж ва манфаатларидан устун қўяди. Аввало, раҳбарлар ва раҳбарликка даъвогар шахслар ўзларини ҳар жиҳатдан тарбиялаб боришлари лозим. Бунинг учун сиёсий ҳаётдан хабардор бўлиш ёки иқтисодий ва касбий билимларни ўзлаштиришнинг ўзигина кифоя қилмайди. Улар жаҳон тажрибалари асосида шаклланган илғор бошқарув малакаларини ҳам ўзлаштирган бўлишлари керак. Бугунги раҳбар бунга ўзига нисбатан талабчан бўлиб эришади. Масалан, у ҳар куни газета ва журналлар ўқиши, радио ва ойнаи жаҳон янгиликларидан хабардор бўлиш орқали ҳам маълум даражада билим эгаллаши мумкин. Яна сиёсат, иқтисодиёт ва маънавиятга дахлдор китобларни, ҳатто мумтоз адабиётларни мустақил ўқиши, тарихий жараёнларни чуқур мушоҳада қилиш ҳам унинг дунёқарашини кенгайтиради. Буларнинг барчаси раҳбар маданий савиясининг ўсиб боришига ва сиёсий маданиятининг такомиллашувига катта ёрдам беради. Чунки чекланган тафаккур, чала билим, паст маданият билан дунёни билиб, масъулиятли иш ва мансабни эгаллаб бўлмайди. Бинобарин, демократик асосда шаклланиб бораётган жамиятимиз талаби шуки, сиёсий етук, ақлан ва маънан баркамол, пухта билимга эга бўлган теран тафаккурли кишиларгина раҳбар бўлишга ҳақлидирлар. Аждодларимизнинг киндик қони тўкилган муқаддас масканимиз саналмиш шу Ватаннинг бир кафт тупроғи, зилол суви, тоза ҳавоси, ранго- ранг табиати ю, қир-адири, тоғ-тошлари юракка шунчалик яқинки, буни бир сўз билан таърифлаш қийин. Ана шундай мўътабар Ватанда раҳбарлик қилиш, унинг келажак авлоди, ҳар бир жамоасига масъул бўлиш, бутун умрини раҳбарлик меҳнатига бағишлаш, юрт равнақи учун умрини сарфлаш ҳар бир етакчи учун катта бахт.

Раҳбар ўз ходимларини қабул қилиш маданиятига эга бўлиши лозим. Чунки, ходимларни қабул қилиш, уларнинг ташвишларига қулоқ солиш, оғирликларини енгил қилиш ҳар бир раҳбарнинг бурчи ва вазифаси ҳисобланади. Шунинг учун ҳам қабул маданиятига риоя қилиш учун раҳбар қуйидагиларга эътибор бериши лозим: - суҳбатдошингизни қанча вақтингиз борлиги тўғрисида огоҳлантиринг; - фақат суҳбатдошингиз гапларига мўлжал олиб вазиятни кўз олдингизга келтиринг; - тўхтатиб бўлмайдиган, узил-кесил мунозаралардан ўзингизни тийинг; - ўз фикрингизни ишончли ва батафсил айтинг; - ўз ғоянгизни изчиллик билан баён этинг; - баланд овозда гапирманг, сўзларингиз дона-дона равон бўлсин; - қарши танбеҳ ҳолларда ўзингизга нисбатан танқидий ёндашинг; - шунчаки фикрлаш ёки ҳақиқатан ҳам шундайми - улар ўртасидаги фарқни билинг; - саволларни шундай тузингки, улар тушунилсин; - муаммо муҳокамасини аниқ ечим билан тугатинг; - ишни қалаштирманг. Зудлик билан кўрсатма беринг; - суҳбатдошингизни юмуши ўзи учун ўта муҳим эканлигини унутманг. Қабулингизда бўлган кишининг муаммосини ечиш имкониятингиз бўлмаса ҳам, сиз у кишини самимий, илтифот билан кузатинг ва хайрихохлик билан ишининг ўнгланиб кетишига умид бахшида этинг. Раҳбар маданияти унинг минбарда чиқиб сўзлаган чоғида, у ерда ўзини тутишида, нутқида ҳам ўз аксини топади. Сиз минбардасиз: - нутқингиз тушунарли ва осон қабул қилинмоғи лозим; - нутқни дарров бошламанг. ―Сизга эътибор беришга имкон беринг; - маълумот ва рақамларни ўқиб беринг; - микрофон борлигини унутманг. Айрим тавсиялар

- нутқ маъноли, бурро, дона - дона, таъсирчан бўлишини унутманг; - нутқингизда жаргон сўзларни қўлламанг; - муҳим фикрларга урғу беринг ва имо - ишорани ўрнида қўлланг. Нутқ пайтида қуйидагиларни эсда тутинг: - ҳаддан ташқари баланд овозда нутқ сўзлаш, тингловчиларга ўз ҳукмини ўтказаётгандек таассуротни қолдиради; - ҳаддан ташқари паст овоздаги нутқ унинг қабул қилинишини пасайтиради ва акс саволларни бўлишини юзага келтиради; - ҳаддан ташқари чўзиб, имиллаб нутқ сўзлаш вақтни чўзяпти, деган фикрни туғдиради; - ҳаддан ташқари тез сўзлаш эса, аудиторияга бўлган ҳурматсизлик деб қабул қилинади. Шуни эсда тутинг: Раҳбар айтиши мумкин __________ Раҳбар айтиши мумкин эмас Мен ўз фикримни аниқ ва тўла айта олмадим Сиз мени тушуна олмайсиз Мен хатога йўл қўйдим ва уни тузатаман Бу менинг айбим эмас Буни бошқача тушунтиришга ҳаракат қиламан Юз марталаб сизга такрорлаяпман Инсон умрини охиригача ўрганар экан. Менинг иш тажрибам шу Эҳтимол, бунга биз турлича ёндашар эканмиз Сиз ноҳақсиз, мен ўз фикримда қоламан Раҳбар низо ва келишмовчиликлар ҳолатида ўзини тута билиши зарур. Низо ва келишмовчиликлар меҳнат жамоаларидаги энг нохуш ҳолатлардан ҳисобланади. Бошқарув жараёнида низо бу раҳбар, ишчи ва бошқа ходимлар ўртасида муайян масалаларни ҳал қилишда томонларнинг бир-бири билан бир ечимга кела олмаганлиги туфайли вужудга келадиган вазиятдир. Ташкилотда раҳбарият ва ходим ўртасида юзага келувчи низо бутун жамоага эмас, балки ―танланган одамларгагина ёмон таъсир этиши мумкин.

Меҳнат жамоасида низоли вазиятлар турли сабабларга кўра вужудга келиши мумкин: - меҳнатни ташкил қилишдаги камчиликлар; - ҳақ тўлаш такомиллаштирилмаганида; - ёмон меҳнат шароитлари; - меҳнат ҳақидаги қонун бузилганда; - раҳбарликнинг қониқарсиз савияси; - ўзаро муносабатлар маданиятининг паст савиясидалиги. Низоларнинг тўрт хил тури кўпроқ учрайди: - ички шахсий низо - шахслараро низо - шахс ва гуруҳ ўртасидаги низо - гуруҳлараро низо Адолатли раҳбар низони бартараф этиш учун нима қилиши керак? Низони бартараф этишда раҳбар ўз хулқи, маданиятига таяниб қуйидагича ҳаракат қилмоғи лозим. Даставвал: - низонинг таъсир қилиш доирасини топинг; - низонинг келиб чиқишидаги сабаб ва баҳонани аниқланг; - низонинг келиб чиқишида ходимларнинг субъектив баҳоларини ажратинг; - низонинг қандай оқибатларга олиб келишини баҳоланг; - низонинг ривожланиш динамикасига баҳо беринг. Низони бартараф қилиш жараёнидаги хатти–ҳаракатлар: - мавзудан четлашиш, диққатни бошқа йўналишга қаратиш; - муросага келиш, ҳеч бўлмаса жорий келишувга эришиш; - Низони музлатиш, сақлаб қолиш; - Ишонтириш. Ҳокимлик позициясида эмас, балки тенг ҳуқуқлик асосида ечимни топиш. Эсда тутинг: - низо доирасини кенгайтирманг;

- муросага келувчи позитив қарорлар таклиф қилинг; - чўрт кесар, қатъилик шаклларини қўлламанг. - шикоятлар сонини камайтиринг - иккинчи даражали томонларга эътибор берманг - томонлар гапларини бўлманг, уларни бир-бирлари тан олишларига эришинг - мавзуга умумий қарашларни ҳосил қилишга ҳаракат қилинг Низоли ҳолатларни олдини олиш ва ундан муваффақиятли чиқишнинг энг ишончли воситаси - бу ҳар бир касбга хос хулқ, муомала маданиятининг шаклланиб, сайқалланиб, маҳорат даражасига етказилганидир. Зиддиятларнинг босқичлари . Зиддиятлар ўзига хос хусусиятларга эга бўлса- да, умумий ўтиш босқичларига эга: 1-босқич - қарама-қарши манфаатлар, қадриятлар ва меъёрларнинг салоҳиятли шаклланиши; 2-босқич - потенциал зиддиятлардан реал ҳолатга ўтиш; 3-босқич - зиддиятли хатти-ҳаракатлар; 4-босқич - зиддиятнинг хал бўлиши. Зиддият тузилмаси. Ҳар бир зиддият аниқ тузилмага эга. Ҳар қандай зиддиятда унинг объекти мавжуд бўлиб, у ташкилий ёки технологик ҳамда меҳнат ҳақини тўлаш, томонларнинг шахсий ёки ишбилармонлик хусусияти билан боғлиқ. Зиддиятнинг кейинги элементи мақсади, иштирокчиларнинг субъектив мотивлари, уларнинг моддий, маънавий қарашлари билан боғлиқ жараён ҳисобланади. Шунингдек, зиддият оппонентлар, аниқ шахслар мавжудлигини ҳам эътироф этади. Шу билан бирга, зиддиятда баҳона ва асл сабабни ажрата олиш ниҳоятда муҳим. Раҳбар-амалиётчи ҳар доим шуни эсдан чиқармаслиги лозимки, зиддиятнинг мазкур элементлари мавжуд экан, уларни бартараф этиш мушкул. Зиддиятни куч ишлатиш ёки муросага келтиришга ҳаракат, бошқа инсонларни мазкур жараёнга қўшилиши зиддиятни янада кескинлаштириб, вазиятни

мураккаблаштиради. Демак, зиддиятнинг ҳеч бўлмаганда бир унсурини йўқотишга эришиш лозим. Мутахассислар томонидан инсонларнинг зиддиятли вазиятлардаги хатти- ҳаракатлари, ҳал этиш йўллари ишлаб чиқилган. Авваламбор, инсоннинг муомала жараёнидаги зиддиятли вазиятини олиб қарайлик. Юқоридаги бўлимларда айтганимиздек, инсонларнинг ўзаро муносабатидаги муомала жараёни уч амални тақозо этади. Булар - идрок этиш, ҳиссиётлар, ахборот алмашинувчи.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

Похожие

Давлат хизматчисининг эстетик маданияти ва ташқи кўриниши

Давлат хизматчисининг этикети

Имижелогия ва давлат хизматчисининг имижи

Мактаб ички бошқарув тизимида раҳбарлик услуби, маданияти ва раҳбарнинг фазилати ҳамда муомала одоби

Давлат хизматчисининг баҳс юритиш санъати