Авесто хақида бир неча сўз ёки ибтидоий жамоа даврида табиат мухофазаси - Педагогиka - Рефераты

Авесто хақида бир неча сўз ёки ибтидоий жамоа даврида табиат мухофазаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Авесто хақида бир неча сўз ёки ибтидоий жамоа даврида табиат мухофазаси Ў збекистон Республикаси Президенти И . А . Каримов « Авесто » хусусида шундай айтган эди : « Энг м ў ътабар , қ адимги қў лёзмамиз « Авесто » нинг яратилганига 3000 йил б ў лаяпти . Бу нодир китоб бундан XXX аср муқаддас икки дарё оралиғида , мана шу заминда умргузаронлик қилган аждодоларимизнинг биз авлодларига қолдирган маънавий , тарихий меросдир . « Авесто » айни замонда бу қадим ўлкада буюк давлат , буюк маънавият , буюк маданият бўлганлигидан гувохлик берувчи тарихий хужжатдирки , уни хеч ким инкор этолмайди ». « Авесто » нафақат Шарқ , балки Ер шари ахлини эзгуликка даъват этаётган мўъжизакор хайқириқ . Асарнинг ўлмаслиги , абадийлиги ва буюк қадрияти ана шунда . Зотан , миллат яшар экан , хаёт давом этар экан , эзгулик ва яратувчилик абадий . Миллат қонида , халқ қалби ва тафаккурида анъаналар , урф - одатлар , турмуш тарзи қатларида « Авесто » ғоялари яшайверади ( Н . Жўраев , 2001). ЮНЕСКО қарори билан 2001 йилда бутун жахон ахли « Авесто » асари яратилганлигининг 2700 йиллигини нишонлашдилар . Давлат тилида илк бор муқаддас китоб «Авесто» нашр қилинди ва Хоразмда Авесто Миллий боғи яратилди. Зардўштийлик қонунлари Сосонийлар давридан олдин ( X - VI аср милоддан олдин) ва улар замонида яккахудолик дини сифатида Марказий Осиё ва унинг атрофларида пайдо бўлади. Академик Б.Ђафуров (1983) маълумотларига кўра Хоразм, Зарафшон ва Қашқадарё водийлари ўша вақтда сўғд-ориёнларнинг яшаш макони эди. Турли хил олимларнинг фикрига кўра Зардўшт - оташпарастлар пайғамбари милоддан олдин ўн биринчи асрда, яъни уч минг юз (3,100) йил олдин яшаган. «Авесто» китоби икки миллион шеърий мисраларни ўз ичига

олган Зардўштийларнинг матнлар тўпламидан иборатдир. У Марказий Осиёда темир асри аввалида пайдо бўлган. Унинг дастлабки матнлари ўн икки минг сигир пўстида заррин харфлар билан жой олган эди. Бу диннинг тангри худоси Ахуро Маздо бўлиб, унинг маъноси доно, ақлли ва донишманд зотдир. У поклик ва хақиқат худоси хисобланади. Юқорида номлари зикр қилинган водийларнинг ахолиси оташпараст бўлиб, улар болалигидан Авестонинг асосий ғояларини сингдириб тегишли хаётий хулосалар чиқаришган. Бу жараён наслдан-наслга ўтиб борувчи хусусиятга эга бўлган. Кейинроқ Авесто ёзуви пайдо бўлганлиги сабабли қонун ёзилган ва замона зайли билан ўзгартиришлар киритилган. Авестонинг бизгача етиб келган қадимги нусхаси 1324 йилда чоп этилган бўлиб, у хозир Копенгаген (Дания) шахрида сақланмоқда. Оташпарастлар авваллари баландликларда, тоғда, сув олдида, дарё ва кўл атрофида ибодат ва сажда қилишган, кейин эса ибодатхоналар қурилиб, ундан кейин хайкаллар пайдо бўлган. Тарих гувохлик беришича 2300 йил олдин Самарқанд юнонликлар томонидан қамал қилиниб, Зарафшон водийси ахолиси ва истилочилар ўртасида шиддатли жанглар бўлиб ўтган (Спитамен қўзғолони). Александр Македонский даврида Самарқанд суғд давлатининг пойтахти эди. Александр Македонский истилосидан кейин Зардўштийлик таълимотини «Зороастризм» деб атай бошладилар, «астрон» атамаси юлдузни англатган. Ҳозирги Авесто эрамиздан олдинги VI - IV асрга тааллуқлидир. У тарихий муқаддас китоб бўлиб, унда ахолининг иқтисодий-ижтимоий хаёти, диний масалалар, табиат қонунлари, халқларнинг урф-одатлари, ўша даврдаги илм-фан ва маънавият хақида маълумотлар мавжуд. Бу ягона асар бўлиб, бебахо қадимий ёдгорликлар хазинаси хисобланади. «Авесто» атамаси форсча бўлиб, маъноси «асос», «дастур» демакдир. Кейинчалик «Кичик Авесто» вужудга келган. Авестонинг баъзи қисмлари иудаизм, христианлик, ислом ва буддизм динларининг шаклланишига катта таъсир кўрсатган.

Марказий Осиё Араб истилосидан кейин ( VII - VIII аср) ислом дини оташпарастлик таълимотини қарийб тамоман сиқиб чиқарди ва бу дин тарафдорларининг кўп қисми бошқа мамлакатларга кўчиб кетдилар. Ҳозирги вақтда оташпарастлар Эронда ва 100 мингдан ортиғи Ҳиндистонда яшайдилар. Уларни порслар деб атайдилар (Ђафуров, 1983). Порслар орасида оташпарастлик дини жорий этилган бўлиб, ибодатхоналар ва Авесто матнлари мавжуддир. 1220 йил мўғуллар Самарқандга хужум қилиб, жомеъ масжидига ўт қўйдилар ва шахарни ер билан яксон қилдилар. Яқинда археологлар Афросиёб харобаларидаги жомеъ масжиди айвонидан турли хил нодир қазилма буюмларни топиб олдилар. Шулардан сопол кўзачада игна баргли дарахт ва катта жуссали иккита хайвон тасвири мавжуддир. Археологик қазилма натижасида масжид жойлашган жойда олти метр чуқурликдан оташпарастларнинг ибодатхонаси топилди. Ибодатхонадан милоддан олдинги III асрга оид нигинли узук топилган. Узукнинг ўлчами 7 миллиметр бўлиб, унда Искандар Зулқарнайн акси мавжуд. Узукда акс топган суворий бошида шохона кийими бўлиб, унда тож хам мавжуд. 1 Афросиёб топилмалари мисолида бир неча аср олдин рўй берган тарихий воқеаларни билиб олиш мумкин. Оташпарастлик ибодатхонасининг топилиши, юнонликлар томонидан Самарқанднинг истило этилиши, араблар босқини, муғул қўшинлари томонидан шахарга ўт қўйилиши ва шунингдек Темурийлар сулоласи давридаги санъатсеварлик сингари тарихий саналар шахримизнинг қадимийлигидан, халқимизнинг юксак санъатга эга эканлигидан дарак беради. Авесто матнлари 21 жилд китобдан иборатдир. Абу Райхон Беруний фикрича «Авесто» 3 китоб дан иборат бўлган. Китобларнинг кўп қисмига Александр Македонский босқини даврида ўт қўйиб юборилган. Авестонинг фақат 12 боби бизгача етиб келган. Булар қуйидаги қисман сақланиб қолган қисмлардир: Ясна (ибодат, қурбонлик қилиш), Висперед (хукмрон, 1 М.Саъдиев, М.Давронова. «Самарқанд» рœзномаси, 6.07.96 йил.

бошлиқлар), Видевдот (Вандидот) (девларга қарши қонун), Яштлар (таъриф, хамду санолар), Готлар (қўшиқ, қўшиқ айтиш), Амэша–Спента (фаришталар). Авестонинг «Яснои Ҳафтабоба» (7 бобли ясна) қисмидаги маълумотларга кўра Зардуштийлар ёруғлик ва олов билан биргаликда хаво, сув, ерни муқаддас хисоблардилар ва уларга эътиқод қилишган. Улар ерни ифлос қилишни қатъиян ман этган эдилар. Зардўштийлар ўликни ерга дафн этишган. Улар ўликни ўлаксахўр қушлар суякларини тозалашлари учун махсус дахмага солиб қўярдилар. Кейин тозаланган суякларни териб олиб махсус устодан деган идишда сақлар эдилар. Улар шунингдек қуёш, ёруғлик, юлдузлар, хосил ва сув (дарё, кўл) (илох) маъбудларига хам эътиқод қилардилар. Қадимги замонда итнинг инсон учун қадр-қиймати катта бўлиб, инсон итларга нисбатан катта хурмат ва эътиқод изхор қиларди. Ким итга азоб берса, ё хақорат қилса у гўё умрининг охиригача бахтсиз бўлади, деб хисобланарди. Оч қолган итга овқат бериш савоб иш хисобланган. Чунки итни Ахуро Мазданинг садоқатли посбони деб билардилар. Қадимги Эронда отни муқаддас хайвонлардан хисоблардилар. Ривоятларга кўра гўё сигир хайвонлардан биринчи бўлиб табиатда пайдо бўлган, шунинг учун қадимги одамлар унинг гўштидан овқат тайёрламас эдилар. Ўсимликлар орасида хам муқаддас хисобланган турлар мавжуд эди, масалан, хаома. Қадимда одамлар чорвачилик учун от, туя, қорамол, қўй ва яйловлар учун хам дуохонлик қилардилар. Чорвачилик билан шуғулланадиган одамларни хурмат қилардилар, уларни бой-бадавлат хисоблардилар. Зардўштийларнинг муқаддас китобида, хусусан унинг «Вандидот» ва «Готлар» қисмларида дехқончилик, чорвачилик, ғаллакорлик, ерни суғориш, боғдорчилик, ўғитлаш, балиқчилик ва бошқалар хақида нодир маълумотлар мавжуддир.

Асарнинг учинчи қисмида одамлар қаерда кўпроқ ғалла ва мевали ўсимликлар эксалар, қуруқ ерларни суғорсалар шу жой хайру эхсон ва хурсандчилик маконидир деб қайд қилинган. «Қайси шахс ғалла экса, у гўё эзгулик уруғини сочади». Бошқа сурада «Ким агар ер хайдаса ва экин экса, у ўз замонасига кўп фойда етказади» деб қайд қилинган. Авестонинг Вандидот қисмида касалликлар, яралар, шифобахш ўсимликлар, касалликларнинг олдини олиш, сихат-саломатлик хақида ва шунингдек инсон танаси аъзолари: томир, пайлар, асаб, қон, кўз, тишлар, оғиз, лаблар, бўйин, елка, умуртқа поғонаси, қорин, жинсий аъзолар, суяклар ва бошқалар хақида маълумотлар бор (Ҳошим Рази, «Омўзгор» рўзномаси, 1992 йил 8 апрел). Авестода 7 томонга (кишвар, мамлакат) ажратилган: шарқ, ғарб, шимолий шарқ, шимолий ғарб, жанубий ғарб, жанубий шарқ ва марказий қисм. Вандидотнинг биринчи бобида 16 давлат санаб ўтилган. Тоғлар бир неча гурухларга тақсимланган. Оташпарастлар фикрича ер шар шаклидадир. Денгизлар хақида гапирилган, уларни заррин деб атаган, китобда тахминан Орол, Каспий денгизлари ёки Балхаш кўли хақида гап боради. Асарда Амударё ва Сирдарё ўрталаридаги ерлар бой ривожланган ўлка сифатида ажойиб манзаралари билан тасвирланган. Ахолисининг мехнаткашлиги қайд қилиб ўтилган. (Ф.Бойназаров, 1991 йил). Бу манба инсониятни «эзгу фикр», «эзгу сўз» ва «эзгу иш»га тарғиб қилади. Ҳақиқат манфаатдан кўра энг олий неъмат эканлиги унинг мисраларида тажассум топган. Китобни мутолаа этганда у инсон ақлу- заковатини хаётини яхшилашга ундайди. Дин, эътиқод ва уни танлаш Авестонинг энг мухим хусусиятларидандир. Унда касалликларнинг сабаблари ва унинг олдини олиш йўллари қайд этилган. Ўша вақтда одамлар ўсимлик ва сутдан муқаддас шифобахш ичимлик тайёрлаганлар ва уни «хаома» деб атаганлар.

Бу Қобусноманинг мақсади инсон маънавиятини юксак даражага кўтариш эди. Унда жаннат ва дўзах хақида хам гапирилган. Инсоннинг яхши хаётини жаннатга ўхшатишган. Эзгу ишлар хамма нарсадан улуғ хисобланган. Зардўштийлар худодан ташқари она, ота ва устозни муқаддас санаб, уларга эътиқод қилишган. Эзгулик доимий бўлиб, ёмонликнинг умри қисқа ва у одамларнинг ақлу фаросатига боғлиқдир. Авесто маданияти табиат покизалигини, мухит тозалигини тарғиб қилган. Унга кўра хайвонлар, олов, ер, хаво, сув ва ўсимликларни химоя қилувчи Ахура Маздо бошчилигида «Етти Мавжудот» мавжуд бўлган, олов ёқиш учун тоза ва қуруқ ўтин ишлатилган. Доимо яшил бўлган арча хақида муфассал маълумотлар келтирилган. Оташпарастлар табиат ифлосланишига йўл қўйишмаган, шунинг учун сув, ер, тупроқ, хаво, олов, яшаш мухити тозалигига ахамият бериб, хайвон ва ўсимлик турларининг сонини кўпайтиришга интилишган. Авесто коинот ва замин ходисалари пайдо бўлган даврнинг китоби, табиат хақидаги фан: хаво, сув, тупроқ, ёруғлик, ер юмалоқ шаклда у уч океан билан ўралганлиги хақидаги билимларни бойитади. Авестода бир қултум сув, бир ховуч тупроқ, бир нафаслик хавонинг хам муқаддаслиги кўрсатиб ўтилган. Авестода ернинг, дарёларнинг, боғларнинг, тоғларнинг, сахроларнинг, ўсимлик ва хайвонот оламининг бунёд этиш тарихига оид билимлар тизимини хам яратган. Авестода болалар ёш пайтидан кўчат ўтқазиш, уй-рўзғор буюмларини ясаш, ерга ишлов беришни билишлари шарт деб кўрсатилган. «Авесто»да баён этилган табиат ва атроф-мухитни мухофаза қилиш хақидаги маълумотлардан маълумки, қадимги кишиларнинг ўртача умри 80- 90 йил, айрим одамлар эса, яшаш шароитига, мухитига қараб 140 йил умр кўришган. «Авесто»да ерни, сувни, хонани, баданни, кийим-кечакни, озиқ-овқатни тоза сақлаш хақида фикр юритилган. Инсонлар бандаликни келтиргандан

сўнг уларни қўяр жойларини шахар ва қишлоқдан йироқда, баландликда жойлаштириш ва ўраб қўйиш уқтирилган. Одам ёки ит мурдаси теккан ерда бир йилгача зироат экин мумкин эмас дейилади. Инсон ёки хайвон ўлиги тушган сой, ариқ, ховуз, қудуқларни бир неча марта сувга тўлдириб бўшатиш, ёмғир суви билан ювиш таъкидланган. «Авесто»да атроф-мухитни кўча-кўйни, бўтазорлару- ўтлоқларни, ерни ифлос қилган ва уни асраб-авайлаш қоидаларини бузган шахсларга 400 қамчи уриш жазоси тайинланган. Бундан ташқари инсонларни доимо тозаликка даъват қилинган, хар бир инсон кунда бир неча марта юз-қўлини ювиши, кийим-бошини, турар жойини тоза қилиши таъкидланган. Шундан маълум бўладики, Мовароуннахрда табиат мухофазаси 3 минг йиллик тарихга эга экан. Милоддан тўрт юз йил олдин яшаган Юнон тарихчиси Хасантус Зардўштнинг яшаган даврини Хушоёршохнинг Юнонга хужум қилишидан 6 минг олдин деб хисобланган. Хормуд ва Хермодорс Афлотун шогирдлари бўлиб ва бу санани ўз устозлари яшаган даврдан 6 минг йил олдин хисоблаганлар. Бизнинг фикримизча юнон олимларининг кашфиётлари, шу жумладан хайвонларнинг 500 тури хақида маълумот келтирган Аристотель (384-322 й. эрамиздан олдин), унинг шогирди, «Ботаника отаси», ўсимлик яшаш тарзи ва мухит ўртасидаги боғлиқлиқни кўрсатган Теофраст Эрезейский (милоддан олдин 371-280 й.), Гиппократ қасами ва бошқа қадимги Юнон олимларининг кашфиётлари оташпарастлик илми таъсири остида вужудга келган. Бу асар ибтидоий даврда вужудга келган бўлиб, у замонларда одамлар гарчи табиат қонунларини унча яхши тушунмасалар хам улар табиат унсурларини «муқаддас» хисоблаб, ўсимликлар, хайвонлар, хаво, сув, ер ва табиат ландшафтларини нобуд бўлишдан сақлаб қолганлар. Бу шундан далолат берадики, ўлкамиз халқлари Сўғдийлар тамаддуни давомида ўзларининг сихат-саломатликларини ва хушвақтликларини табиатга алоқадор деб

тушунишган. Бу хамма тадбирлар ўша вақтда инсон саломатлиги ва иқтисодий, маънавий савиясининг ривожига хизмат қилган. Зардўштийликнинг асосий хусусияти шундаким, у дуалистик таълимот бўлиб, унда икки асосий мабда (асос) эзгулик ва ёмонлик ёки хақиқат ва ёлғон қарама-қаршилиги ўрин олган. Эзгулик кучларининг сардори (хақиқат, адолат, ёруғлик) улуғ тангри Ахуро Маздодир. Ёмонлик, разиллик кучларининг сардори (ёлғон, девпарастлар) Ахримандир. Ҳаёт Неъматнинг «Ђолиб нур» драмасида улар ўртасидаги муносабатлар Ахуро ва Ахриман тили билан қуйидагича ифодаланган. Ахуро Одамийга келтирай умри дароз, То ки бўлса умридан у сарфароз. Келтирарман шухрату бахт, иқтидор, Зебу барнолик, сихатлик пойдор. Келтирай одамга не бор эзгулик, Бўлса фикру сўзу рафтор эзгулик. То жахонда эзгулик пируз бўлар, Одамизод хар куни Наврўз бўлар!... Ахриман …Ҳарна бўлса эзгулик гар сендадур, Балки хар не бор ёмонлик мендадур. Мақсадим бўлгай ёвузликдан нишон, Токи зулмат ичра қолсин бу жахон. Барча ифлослик, касод мендан эрур, Фитнаву фисқу фасод мендан эрур.

Ҳар азобу жабру хам ранжу ситам, Дарду беморлик ила андуху ғам. Кўп эрур пайровларим, содиқ қулим, Келтирарман одамизодга ўлим! Бу икки қарама-қарши кучларнинг кураши дунё тараққиёти асосини ташкил этади. Авесто аждодларимизнинг эътиқод ва маданият донишномаси бўлиб, бу китоб хаммада бўлиши ва уни хамма ўқиши лозим. Бу тарих тақозоси, у умуминсоний маданиятдир. Европа халқлари хох диндор ва хох динсиз бўлсинлар «Таврот» ва «Инжил»дан огохдирлар. Марказий Осиёнинг ўрта ва олий мактабларида табиат билан боғлиқ фанлар Авесто таълимотидан бошланиши лозим. У ўтмишдошларимиз муқаддас тарихи бўлиб, хозиргача ўз қадр-қимматини йўқотгани йўқ. Авесто тасаввурларимизни бойитади, зеро ўтмишни ўрганмасдан келажакка назар талаб бўлмайди. У ёшларнинг аждодларимизга нисбатан ғурур ва мухаббатини оширади.

Похожие

Куръони Карим»да табиат мухофазаси хусусида

Энг кадимги даврлардан VII асргача таълим - тарбия ва педагогик фикрлар

Экологик фожиалар ва киёмат аломатлари

Урта осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият хакидаги таълимоти

Кадимги Шарк ва Гарб халклари педагогикаси кишилик жамияти ривожланишининг турли