Энг кадимги даврлардан VII асргача таълим - тарбия ва педагогик фикрлар - Педагогиka - Рефераты

Энг кадимги даврлардан VII асргача таълим - тарбия ва педагогик фикрлар

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB

Энг кадимги даврлардан VII асргача таълим - тарбия ва педагогик фикрлар РЕЖА: 1.Энг қадимги халқ оғзаки ижодиёти ёдгорликларида инсон тарбиясига оид фикрлар. 2.Тарбия ижтимоий ходиса сифатида. 3.Энг қадимги ёзма ёдгорликларда таълим-тарбия масалалари.

1.Энг кадимги халқ огзаки ижодиёти ёдгорликларида инсон тарбиясигаоид фикрлар. Ҳозирги ўзбек халқининг аждодлари бундан бир неча минг йиллар олдин яшаган бўлиб, улар юксак ва ўзига хос маданиятни вужудга келтиришда жуда катта ва машаққатли йўлни босиб ўтган. Дастлабки тош қуролларидан тирикчилик учун фойдаланишда анча такомиллашган мехнат қуроллари ясашгача, ундан уруғчилик, қабилачилик даврларига келиб, хўжалик ва маданий тараққиётда эришилган ютуқларгача бўлган тарихимиз ота-боболаримизнинг бой қадимий маданиятга эга бўлганлигидан далолат беради. Маълумки, кишилар ва кишилик жамияти вркудга келиши жараёнида инсон ҳ ам биологик жихатдан, ҳ ам инсон сифатида такомиллашиб борган. Дастлабки диний эътиқодлар, оддий ихтироларнинг такомиллашиб бориши, инсон онгининг шаклланиб боришига туртки бўлди. Бу жараён минг-минг йиллар давом этиб, инсон онги шаклланишининг асоси бўлган хул қ -одоб қоидалари таркиб топади. Энг қадимги кишиларнинг дастлабки оддий истаклари, орзу- умидлари, хислатлари қадимги эпосларда, улардаги афсонавий образлар қиёфасида ўз ифодасини топган. Рухга сиғиниш - онимизм, аждодлар рухига сиғиниш тотемизм, сехргарлик каби диний эътиқодлар ва маросимлар акс эттан афсоналар, ривоятларда энг қадимги авлодларимизнинг тафагасур дунёси акс этган. Аммо бу ривоятлар, афсоналар массагетлар, саклар, хоразмийлар, суғдлар, парфияликлар яшаган даврларга бориб тақалади. Шуни таъкидлаш лозимки, энг қадимги тарбия хақидаги ёдгорликлар бизгача бевосита етиб келмаган. Туркий ва форсийзабон халқларнинг «хаёт кечириш санъати, донолик малсмуаси сифатида юзага келиб, борлиққа амалий муносабатда бўлиш намунаси» ифодаланган маънавий маданият ёдгорликлари: Марказий Осиё халқларининг энг қадимги маросимлари, урф-одатлари, ижтимоий-фалсафий, маданий, адабий-тарихий воқеаларини ифода этувчи комусий ёдгорлик намунаси бўлмиш «Авесто»;

афсонавий қахрамонлар тасвирланган достонлар яъни, «Алпомиш», «Манас», «Широк», «Тўмари с », «Гўрўғли», «Муродхон», «Равшан», шунингдек қадимги юнон тарихчиси Геродотнинг «Тарих», Страбоннинг «География» асарлари, Махмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк», Урхун-Енисей битиклари ва бошқа шу каби адабий-тарихий манбаларда сакланган ва шулар орқали бизгача етиб келган. Бу ёдгорликлар инсоннинг шаклланишида моддий ва маънавий маданият қай даражада катта роль ўйнаганлигидан далолат беради. Хусусан, тарбия инсоннинг ақлий ва ахлоқий жихатдан таркиб топа боришига таъсир этган бўлса, инсоннинг шакллана бориши хам, ўз навбатида, инсоният жамиятининг таркиб топа боришига ёрдам берган. Хуллас, инсоннинг ўз-ўзини англаши ва жамият тараққиёти бир-бири билан узвий алоқада бўлган. Бу тарихий жараённи билиш, инсон тафаккурининг қадимги даврлардан бошлаб босқичма-босқич ривожланиши ва шу билан бирга инсоннинг хам тобора шакллана борганлиги хақида тўла тасаввур хосил қилишга имкон беради. Биз юқорида келтирган тарихий, фалсафий, педагогик адабиётларда тадқиқотчилар, умуман, энг қадимги маданий бойликларимизни ўрганишда уч асосий манбага таянганлигини кўрамиз: 1.Халқ оғзаки ижоди материаллари. 2.Буюк адиблар, алломаларнинг ижодий мероси. 3.Архелогик қазилмалар натижасида топилган ашёлар. Маълумки, ўтмишда кишилар мехнат фаолияти жараёнида ўз эхтиёжларини қондирган ва бу жараён ёш авлодга мехнат кўникма ва малакаларини хосил қилишга ёрдам берган. Тарихчилар ва тарихчи-педагогларнинг кўрсатишича, кишиларнинг мехнат фаолияти ёш жихатидан уч гурухга бўлинган: 1)болалар ва ўсмирлар; 2) ҳ аёт ва мехнатда тўла иштирок этувчилар; 3)кексалар. Ибтидоий жамият даврида бола ўзи уддалай оладиган фаолиятга

бевосита қўшилиб, у хаёт кечириш ва мехнат қилишга ўрганган. ўғил болалар эркаклар билан бажариладиган ов қилиш, қурол ясаш каби ишларни бажарса, қизлар аёллар мехнати билан танишар эди. Бола маълум тайёргарликдан сўнг синовлардан ўтиб, кейин амалий фаолиятда иштирок эта бошлайди. Уруғчилик жамоаси босқичида болалар мехнати, к асб- ҳ унарга интилиш фаоллашиб борди. Тажрибали кишилар болаларни тарбиялаш билан бирга уларни ёзишга ҳ ам ўргата бошлайдилар. Аста-секин тарбия тизимига харбий ватанпарварлик тарбиясининг бошланғич турлари кириб кела бошлайди. Жамият тараққиёти билан бирга болаларга далаларни ўлчаш, сув тошқинларининг олдини олиш, одамларни даволаш усулларига оид билимлар бериш ишлари авж олди. Натижада мактабларга ва ёзувга эхтиёж сезила бошлайди. Дастлаб сураткашлик ривожланиб, пиктографик хат пайдо бўлган бўлса, кейинчалик қўшни мамлакатлардан кириб келган харф билан ёзиш усули пайдо бўлади ва тез тарқала бошлайди. Тадқиқотчилар эрамиздан олдинги биринчи минг йиллик ўрталарида оромий ёзуви, Александр Македонский истилосидан сўнг эса юнон ёзуви ва шу билан бирга форсий миххат хам маълум вақтларда кўлланиб келинганини таъкидлайдилар. Демак, ўша даврдаёк Хоразм, Сўғд, Кушан, Рун (Урхун-Енисей), уйғур ва бошқа ёзувлар пайдо бўлган ва бу юксалиш таълим-тарбиянинг ривожланишида мухим ахамият касб этиб келган. Чунки инсон ибтидоий жамоа бўлиб яшаш тарзини аста-секин ривожлантириб бориб, жахон маданиятида катта кашфиётлар яратди.Чунончи, Хитойда коғознинг ихтиро этилиши, Хиндистонда хисоблаш ўнлик системасининг пайдо бўлиши, Месопотамияда Ер куррасини градусларга, суткани соат, дақиқа ва сонияларга бўлишнинг жорий этилиши, Марказий Осиёда ўрта денгиз билан Ҳиндистонни боғловчи археологик топилмалари, тарихчилар, адабиёт ва санъат намоёяндаларининг ижодий мероси, санъат ва адабиёт намуналари бунинг далилидир. Маълумки, ўтмишда кишилар мехнат фаолияти жараёнида ўз

эхтиёжларини қондирган ва бу жараён ёш авлодга мехнат кўникма ва малакаларини хосил қилишга ёрдам берган. Энг кадимги даврларда таълим- тарбияга оид қимматли маълумотларни биз халқ оғзаки ижоди намуналари афсоналар, қахрамонлик эпослари, кўшиклар, мақол ва ибораларда хам кўрамиз. Чунки халқ донишмандлигининг кўзгуси бўлган халқ оғзаки ижодида халқ педагогикасига хос бўлган тарбия тажрибалари умумлашгандир. Айниқса, Полиэннинг «харбий хийлалар» асарида келтарилган Широқ афсонаси, Геродотнинг «Тарих» китобидаги жасур Тўмарис хақидаги афсоналар шулар жумласидандир.М.Қошғарийнинг «Девону луготит турк» асарида эса илм олишнинг кадри, билимли, донишманд кишиларни хурмат килиш, мехмондўстлик хушхулклик мардлик ва жасурликни тарғиб этувчи, ўз манфаатини кўзлаган молпараст, бахил, очкўз, дўстига ва халкига хиёнат каби салбий томонларни коралайдиган шеърлар кўп учрайди. Бундай шеърлар туркий халклар кадим-қадимлардан бошлаб, инсон шахсини шакллантиришда таълим-тарбияга катта эътибор берганлигини кўрсатади. Айниқса, панд-насихатларда асосий ўринни илм олишга ундаш, унинг фойдалари, илм ахлини хурмат этиш тўғрисидаги фикрлар эгаллайди. Ёшларга илмли кишиларга яқинлашиш, улардан ўгитлар олиш маслахат берилади: ўғлим, сенга қолдирдим ўгит, Унга амал қил. Олимларга яқинлаш, бахра олгил, Тутиб дил. Маълумки, билим- маърифатли киши кибр-хаводан узоқроқ туришини таъминлайди, бунга инсоннинг ўзи хам сабабчи деб уқтиради, ўгитларда. Илм сари интилишни кутлуғ иш санайди. Демак, хар бир киши илм сари интилиши, унга бўйсуниши, мойил бўлиши, кибрни эса ўзидан нари суриши керак бўлади. Урган унинг билимин, Боргин унинг сари. Қутлуғ ишга бўйсунгин, Кибрни қув нари. ( IIт. 161-162) Аклли одамнинг зехни ўткир бўлади, у хар қандай ўгит-

насихатни худди юқорида парвоз этаётган қушнинг пастда овни кўргандаги тезлик билан шўнғишига ўхшатади. Оқил одам зехнининг тезлиги куш парвозига қиёсланади: Қуш ов кўрса, юксаклардан пастга чўкар, Олим киши ўгит берса, дархол уқар. ( III т.53) Бу мисолда аклли, билимли одамнинг табиати, ўзига хос хислати ифодаланган. «Девону луғатит турк» асарида инсоний фазилатларнинг ажралмас қисми хушхулклик алохида ажратиб кўрсатилади. Ҳ ар бир инсон эгаллаши лозим бўлган эзгулик-яхшилик, умум манфаати учун мехнат қилиш ҳ ушхулқ инсонга хос фазилат эканлиги ўқтирилади: Улуғлигинг ошса агар. Хушхулк бўлғил. Бек ёнида халқ учун Хўб иш қилғил. (I т.95) Кишилар ўртасидаги тотувлик, ахилликнинг мухимлигини хам қуйидагича ифодалайди: Қўни-қўшни, қариндош Кўрсин сендан яхшилик. Не-не совға килишса Яхшироғин қил тортиқ. (I т. 137) Яна бир шеърий парчада шоир инсон фақат ўзини ўйламаслиги, ўзгалар манфаати учун ҳ ам харакат қилиши лозимлигини айтади: Кўрклик тўнинг ўзингга, Тотлиғ ошинг ўзгага, Қўноққа кўргиз иззат, Ёзсин шаънинг узоққа. (I т.80) Шоир мол-мулкка хирс қўймаслик, инсоннинг мол-мулки кўпайганда хам мағрурланиб кетмасликни, бу борада кекса авлод ўгитларига риоя этишни таъкидлайди. Таълим-тарбияга оид панд-насихатларга бой шеърлар инсон турмушининг турли томонларига оиддир. Инсон хаётининг абадий эмаслиги, шунинг учун хам кишиларга яхшилик қилиш лозимлиги, ёшлик хуснига ишониш сувга суяниш билан баробар, дейди. Шу билан бирга шеър парчаларида:

Кимнинг кўнгли бўлса Қашшоқ, камбағал. Тўқ бўлмайди, Бой бўлмайди, дейилган мисралар хам учрайди. (III т.257) Бу пандлар хозирги даврда хам ўз ахамиятини йўқотмаган. Чунки маънавий бой бўлмаган мамлакат хеч қачон моддий томондан мустахкамлана олмайди. «Девону луғатит турк» асарида халқнинг таълим-тарбияга оид тажрибалари ифодаланган мақоллар хам мавжуд. Мақолларда хам қўшиқлардаги каби дўстғик ва хамкорлик мехнатга мухаббат, илм олишга ва касб-хунар эгаллашга ундаш, ватанпарварлик ва қон- қардошлик туйғуси, тежамкорликнинг ахамияти ва исрофгарчиликнинг олдини олиш, адолат ва адолатсизлиқ яхшилик ва ёмонликлинг натижалари, ахлоқ-одоб қоидалари, сихат-саломатликни сақлашга оид ўгитлар талқин этилади. 2.Тарбия ижпшмои й ҳ одиса сифатпида Тарбия - ижтимоий ходиса. У кишилик жамияти па й до булган даврдан бери мавжуд. Инсон ер юзидаги энг мукаммал зот бўлиши учун аввало тарбияланиши зарур. Абу Лайс Самарқандий «Бўстонул-орифин» асарида тарбия ва тарбиялашнинг маъносини таърифлаб: «Эй ўғил, фарзандларингни тарбиялашдан олдин ўзингни тарбияла, тарбия кўрган оилада баодоб, яхши фазилатли, билимли одам вояга етади», - деган эди. Ибн Сино ижодиётида хам бу ғоя алохида ўрин тутади. «Кимга қандай панду насихат қилсанг, унга аввало ўзинг амал қил», - дейди аллома. Шарқ мутафаккирлари, педагог олимлари баркамол инсонни етиштириш учун тарбия нақадар зарурлигини, унинг мохияти ва мазмунини асослаб берганлар. Махмуд Қошғарийнинг «Девону луғотит турк», Юсуф Хос Ҳ ожибнинг «Қутадғу билиг», Ахмад Югнакийнинг « Ҳ ибатул-хақойиқ», Абу Райхон Берунийнинг хикматлари, Ибн Синонинг «Тадбир-ал-манозил», Алишер Навоийнинг «Махбубул-қулуб», Ҳ усайн Воиз Кошифийнинг

«Ахлоқи мухсиний» ва бошқа асарларида фарзанд ота-онанинг бахти, унинг тўғри тарбияланиши эса хамманинг бахти, деган умумий хулоса чиқарилади. ўтмишдаги мутафаккирлар тарбия атамасининг маъносини, тарбиялашнинг мазмунини алохида баён қилмаган бўлсалар хам ўз асарларида тарбиянинг қирраларини ифодалаганлар. Алишер Навоий «Махбубул қулуб» асарида тарбиянинг кучи ва шарофатини қуйидагича таърифлайди: Итка таалумда чу бўлди камол, Сайд анинг ағзидин ўдди халол, Олим ул итким нажасул айн эрур, ўғлинг жахл улса, ажаб шайн эрур. (Ит ўрганиш билан комил бўлгач, унинг оғзи билан тутган овини ейиш мумкин бўлади. Энг ифлос махлуқ хисобланган ит олим бўлганида (овлашни ўрганганида) ўғлинг жохил қолиши жуда хунук ишдир). Алишер Навоий тарбиянинг асосий белгиларидан бири, болага яхши исм қўйиш, илму адаб ўргатиш, ота-онага, умуман катталарга хурмат хиссини сингдиришдан иборатлигини уқтиради. К.Д.Ушинскийнинг «Педагогика адабиётининг фойдаси» номли рисоласида: «Тарбиялаш иши, шубхасиз, инсоннинг ақлий ва онгли фаолиятларидан биридир: тарбия тушунчасининг ўзи тарихан вужудга келган ва у табиатда йўқ, нарсадир... Тарбиялаш фаолияти фикр юритишни, хақиқатни англашни хам ўргатади»- дейилган. Ҳ озирги ўзбек халқининг аждодлари бундан бир неча минг йиллар олдин яшаган бўлиб, улар юксак ва ўзига хос маданиятни вужудга келтиришда жуда катта ва машаққатли йўлни босиб ўтишган. Дастлабки тош қуролларидан тирикчилик учун фойдаланишда анча такомиллашган мехнат қуроллари ясашгача, ундан уруғчилик, қабилачилик даврларига келиб, хўжалик ва маданий тараққиётда эришилган ютуқларгача бўлтан тарихимиз ота-боболаримизнинг бой қадимий маданиятта эга бўлганлигидан далолат беради. Ибтидоий жамият тараққиётининг биринчи босқичида, уруғчилик жамиятидан олдинги жамиятда, одамлар табиатнинг тайёр

махсулотларини истеьмол қилганлар, овчилик билан шуғулланганлар. Яшаш воситаларини топиб қўлга киритиш жараёни унчалик мураккаб бўлмаган ва айни вақтда кўп мехнат талаб қилган. Жамоа бўлиб яшаш, мехнат қилиш ва истеьмол қилиш шароитидагина йирик хайвонларни овлаш, табиат билан курашиш мумкин бўлар эди. ҳ амма нарса муштарак эди, жамоа аъзолари ўртасида ижтимоий тафовутлар йўқ эди. Ибтидоий жамиятдаги ижтимоий муносабатлар қон-қариндошлик муносабатларига асосланар эди. Ундаги мехнат ва ижтимоий (социал) вазифаларнинг тақсимланиши табиий биологик негизга асосланади, бунинг натижасида эркаклар билан аёллар ўртасида мехнат тақсимоти мавжуд эди, шунингдек, ижтимоий жамоалар ёш жихатдан бўлинар зди. Янги туғилган бола дастлаб ўсиб етишаётган кишилар гурухига бериларди: уни шу жамоадаги кексайиб қолган кишилар боқардилар ва ўстирардилар. Бола тегишли биологик ёшга тўлиб, баъзан бир ижтимоий тажриба, мехнат қилишни ўрганиб, хаётий билим ва малакаларни эгаллаганидан кейин одам қаторига киритилиб тўла қимматли мехнатчилар гурухига ўтар эди. Бир қанча замонлардан сўнг бу гурухга ўтказиш чоғида инициация «бағишлаб» удуми бажариладиган бўлиб қолди. Бу удумни бажариш чоғида ёшларнинг турмушга қанчалик тайёрланганликлари: азоб- уқубатларга бардош бера олишлари, ботирлик ва чидамлилик кўрсата билишлари синаб кўрилар эди. Ёш жихатдан бўлинган бир гурух аъзолари билан бошқа гурух аъзолари ўртасидаги муносабатлар хеч қаерда ёзилмаган, лекин қатьий бажариладиган одат хамда аньаналар билан тартибга солиниб турар зди, булар таркиб топаётга ижтимоий нормаларни мустахкамлар эди. Уруғчилик жамиятидан олдинги жамиятда табиий танланиш ва мухитга мосланишнинг биологик механизмлар хам одам тараққиётининг харакатлантирувчи кучларидан биридир. Бироқ жамият ривожланиб борган сари унда таркиб топаётган ижтимоий қонуниятлар каттароқ роль ўинай бошлайди, аста-секин устунлик даражасига кўтарилади.

Ибтидоий жамиятда бола ўзининг хаёт фаолияти жараёнида, катталарнинг ишларида қатнашиб, улар билан кундалик муамалада бўлиб тарбияланар ва таълим олар эди. Бола, кейинроқ одат бўлиб қолганидек, хаётга хозирланибгина қолмасдан, шу билан бирга, ўзи уддалай оладиган фаолиятга бевосита қўшилиб хам кетаверади, катталар билан бирга ва уларнинг рахбарлигида жамоа бўлиб мехнат килишга ва хаёт кечиришга ўрганар эди. Машаққатли турмуш кечириш ва табиат билан кураш олиб бориш шароитида одам факат жамоа бўлиб яшаши ва мехнат қилиши мумкин эди. Бундай жамиятда хамма нарса жамоаники бўларди. Болалар хам бутун уруғ қўлида, дастлаб оналари қўлида бўлар, сўнгра оталар қўлига ўтиб колардилар. Болалар ва ўсмирлар мехнатда ва катталар билан кундалик мулоқатда турмуш учун зарур кўникмалар ва мехнат малакаларини ўрганиб олаверадилар, урф-одатлар Билан танишаверадилар, ибтидоий одамлар хаётида хар доим бўлиб турадиган расм-русумларни бажаришни ўрганадилар. Ўғил болалар катта ёшдаги эркаклар билан бирга ов килиш ва балиқ тутишда, қурол ясашда қатнашар, қизлар эса хотинлар рахбарлигида экин экиб, хосилни йиғиштириб олиш ишларида қатнашар, овқат пиширар, идиш ясаб, кийим тикар эдилар. Матриархат тараққиётининг охирги босқичларида ёш авлоднинг яшаши ва тарбияланиши учун ўғил болалар учун алохида, қиз болалар учун алохида - биринчи муассасалар пайдо бўдди. Мана шундай жойларда - ёшлар уйларида ёшлар уруғ оқсоқолаларнинг рахбарлигида яшашга, мехнатга, ўтказиладиган «синовларга» тайёрланар эдилар. Аста секин чорвачилик, деҳқончилик, ҳунар-касблар пайдо бўла бошлади. Ишлаб чиқарувчи кучлар ривожланиб, одамларнинг меҳнат тажрибаси кенгайиб борганлиги сабабли тарбия ҳам мураккаблашди, кўп томонлама ва режали бўлиб қолди. Болаларга ҳайвонларни боқиш, деҳқончилик қилиш, ҳунар-касб ўргатиладиган бўлди. Бирмунча ташкилий равишда тарбия қилиш зарурати туғилиши билан уруғчилик жамоаси ёш авлодни тарбиялашни тажрибалирок кишиларга топшириб қўядиган бўлди.

Улар болаларга меҳнат кўникмалари ва малакаларини ўргатиш билан бир каторда пайдо бўлиб қолаётган диний урф-одатларнинг қоидалари, нақллар билан уларни таништирар, ёзишга ўргатилар эди. Эртаклар, ўйинлар ва рақслар, мусиқа ва ашула, халқнинг бутун оғзаки ижоди характернинг муайян белгиларини тарбиялашда катта роль ўйнади. Уруғчилик жамоасининг янада ривожланиб бориши натижасида харбий тарбиянинг бошланғич турлари пайдо бўлди: ўғил болалар ўқ-ёй отишни, найзадан фойдаланишни, отда юришни ва шу касбларни ўрганадиган бўлиб қолдилар. Одамлар ёшларига қараб гуруҳларга ажратиладиган бўлди, бундай гуруҳларда ўзининг аниқ ички ташкилоти, бошлиқлар пайдо бўлди, махсус тайинлаб кўйилган уруғ оқсоқоллари раҳбарлигида йигит ва қизларни уруғнинг тўла ҳуқуқли аъзолари қаторига қўшиш учун тантанали синовлар ўтказиш мураккаблашди. Бошланғич билимларни ўқиб олишга, хат пайдо бўлгандан кейин эса ёзувга ҳам катта эътибор бериладиган бўлиб қолди. Ёш авлодни тарбиялаш уруғ томонидан ажратилган алоҳида кишиларга топширилганлиги, тарбия мазмунини ҳамда синовлар дастури кенгайганлиги ва мураккаблашганлиги, мана шуларнинг ҳаммаси уруғчилик тузуми шароитида тарбия иши ижтимоий фаролиятнинг алоҳида шакли айлана бошлаганлигидан далолат беради. Бошқа мамлакатларда бўлгани каби, Марказий Осиёда ҳам меҳнат тақсимоти оилавий тарбия орқали наслдан - наслга ўтиб мустаҳкамланиб борди. Жисмоний меҳнат билан шуғулланувчи оддий халқдан устун даражада турувчи жангчилар ва кохинлар гуруҳлари пайдо бўла бошлади. Кохинлар ўзлари ўрганиб олган бошланғич илмий билимларни оддий кишилардан яшириб, болаларига ўргата бордилар ва шу тариқа бундай билимлар авлоддан-авлодга ўтадиган бўлиб қолди. Марказий Осиёнинг кўпгина жойларида қояларга ўйиб ёзилган кадимий суратлар сакланиб келмокда. Ибтидоий жамиятнинг сурат солишга мохир бўлган кишилари бу суратларда одамларни ва хайвонларни, ов манзаралари ва бошка шу каби манзараларни тасвирлаганлар. Бундай сураткашлик ривожлана бориб, бир канча мамлакатларда пиктографик

хатнинг пайдо бўлишига имкон берди, кейинроқ иероглифлар билан ёзиладиган хат ва харфлар билан ёзиладиган хат мазкур пиктографик хатлардан вркудга келди. Марказий Осиё халкларининг, шу жумладан, ўзбек халкининг маданияти, маърифати, миллий кадрияти ибтидоий жамоа давридаги маърифий тафаккурнинг дастлабки куртаклари фольклорда ўз аксини топган. Эрамиздан аввалги биринчи минг йиллик ўрталарида, яъни ибтидоий жамоа тузуми даврида одамлар инсоннинг камолоти тўғрисидаги ғояларини жуда кўп ривоятлардан фойдаланиб бахшилик йўли оркали авлоддан-авлодларга етказганлар, мазкур ривоятларда, кишиларни тарбиялаш, ахлокий баркамоллик шахснинг маънавий юксаклиги масалалари асосий ўрин олган. Шунингдек ибтидоий даврда инсонлар тарбиянинг таъсир кучи оркали тўғри хаёт кечирганлиги, маданият ва санъат сохасида хам мисли кўрилмаган кашфиётлар юзага келгани маълум. Юнон тарихчиси Геродот (эр. ав. V аср) «Тарих» китобида ёзишича ... Марказий Осиёнинг ибтидоий жамоа тузуми шароитида халклар асосан чорвачилик ва дехкончилик билан шуғулланган. Уларда никох муносабатларининг умумий (тартибсиз) шакли хукмрон бўлган. Оиланинг гурухли шаклларида боланинг отаси номаълум бўлса хам, лекин онасининг ким эканлиги маълум бўлган ва шу сабабдан боланинг тарбияси она зиммасига юклатилган. Аста-секин одамларнинг ижтимоий онг фаолиятининг такомиллашуви, хусусий мулкнинг дастлабки куртакларининг пайдо бўлиши якка тартибдаги оилаларни вужудга келтирган. Якка оила пайдо бўлгандан сўнг мехнат тарбиянинг энг асосий куролига айланган. Қадимги Эрон кдбилаларида мис ва темирдан уй-рўзғор буюмлари ясала бошланганди. Ана шу мехнат жараёнида болалар хам иштирок этарди. Ибтидоий даврдаги тарбия асосан оилада, жамоа ва мехнат масканларида кишилар орттирган тажрибаларни болаларга ўргатишдан иборат бўларди. Болаларга ўргатиладиган кундалик мехнат малакалари

уларни яшаш учун курашишга тайёрлар, акл-идрокли, одобли бўлиб ўсишларига хизмат киларди. Минг йиллар мобайнида моддий неъматлар яратиш учун ҳ а м корли к да қ илинган ме ҳ нат кишилар ўртасидаги ахлоқ-одоб муносабатларининг меъёрини келтириб чикарди. Ибтидоий жамоа тузуми давридаги кишилар мехнат жараёнида, борликдаги нарсалар ва ходисаларга муносабатлари асосида ўз дунёқарашлари ва ақидаларига таяниб хал қ оғзаки ижоди асарларини яратганлар. Уларнинг бир-бирига, атроф-мухитга, касб-корига муносабат борасидаги илк фикр ва тасаввурлар, мифологик асарлар тимсоли бўлмиш - «Авесто»да ифодаланган Митра, Анахита, Ардивиссура, Варахрана, Иима сингари маъбуда ва маъбудлар сиймоси оркали аждодларимиз инсонларга яхшилик қилиш , ерларни обод ва серхосил қилиш, экин экиш, дарахтларни ўстириш учун жамоа харакати хусусидаги мулохазаларини мужассамлаштирганлар. Шуни таъкидлаш лозимки, Марказий Осиёнинг ибтидоий жамоа тузуми даврида вужудга келган маданий-маьрифий фикр ва ғояларни, тарбия масалалари бўйича хал қ , яратган жуда кўп манбаларни ўрганиш нихоясига етказилмаган. Ҳ озир уларни муфассал ўрганиш учун мустақил республикамизда кенг имконият яратилди. Бир қанча шаркшунос олимларимиз Хиндистон, Хитой, Англия, Фарангистон ва Араб мамлакатларидаги талайгина қ ўлёзмаларни ўрганишга муяссар бўлдилар ва хозир хам давом эттирмокдалар. Жумладан, Т.Н.Қори Ниёзий, Х.Сулаймон Б.О.Ахмедов, С.Ғаниева, О.Усмонов, Н.Маллаев, Ф.Сулаймонова, М.Хайруллаев, И.Мўминов ва бошқаларнинг бу сохадаги хизматлари жуда каттадир. Марказий Осиё халқларининг, гпу жумладан, ўзбек халқининг маданияти, маьрифати, миллий қадрияти осори-атиқаларини ўрганиб, шулар хақида ўлмас асарлар яратган тарихшунос, шаркшунос олимлар - Геродот, Херман Вамбер, А.Ю.Якубовский, С.П.Толстов, Е.Э.Бертельс, В.В.Бартольд, Е.Березиков ва бошқаларнинг машаққатли мехнатларини алохида эътироф

этиш лозим. Уларнинг хаммалари хам ибтидоий жамоа давридаги маърифий тафаккурнинг дастлабки куртаклари фольклорда ўз аксини топган, деган хулосага келишган. Энг қадимги ёзма ёдгорликларда таълим-тарбия масалалари. Эрамиздан олдинги мингинчи йилларнинг ўрталарида энг қадимги аждодларимиз томонидан қахрамонлик мазмунидаги жуда кўп афсоналар ривоятлар айтилган бўлиб, улар зардуштийлик динининг муқаддас китоби «Авесто» га киритилган. «Авесто»да инсоннинг баркамол бўлиб етишишида унинг сўзи, фикри, иши, бирлигига катта эътибор берилган. Бу ахлоқий учлик энг қадимги даврлардан бошлаб ундан кейин яратилган барча маърифий асарларга асос бўлган десак хато қилмаган бўламиз. Маълумотларга кўра «Авесто» эрамиздан аввалги VII асрнинг охири ва VI асрнинг бошларида яратилган бўлиб, у узоқ даврлар махсули саналади. Ҳамда даврлар ўтиши билан у қайта-қайта ишланади. Барча манбаларда тўлиқ китоб холида шаклланишини эрамиздан аввалги биринчи асрга тўғри келади, дейилади. «Авесто» нинг ватани Хоразм эканлигини олимлар ишонч билан таъкидлайдилар: Зардушт эрамиздан олдин VI асрда яшаган. Хоразмда яшаган чорвадорлар оиласи спитама уруғидан бўлган. Отаси Паурушаспа, онаси Дугдова деб номланганлар, улар от ва туя бокиш билан шуғулланганлар. Зардушт кўп худоликка сиғиниш, қурбонлик натижасида моллар қирилиб кетаётганини хамда қабилалар ўртасидаги низоларни кўриб, уни олдини олишни ўилайди ва ўз таълимотини тарғиб эта бошлайди. Лекин кабила бошлиқларига унинг таълимоти ёқмайди. Зардушт худодан келган вахий орқали кўпхудоликка қарши якка худоликни тарғиб этиб чиқади, кучли хокимият ўрнатиб, ер юзида тинчликни барқарор этиш учун курашади, яхшилик ва эзгулик худоси Ахура Маздани химоя этади. Зардуштнинг янги таълимотини истамаган қабила бошликлари уни тақиб этадилар. У Райга (Эронга) қочади ва ўз динини ўша ерда таркиб

топтиради. «Авесто»ни шох Виштаспга (Гуштасп) тақдим этади. Шох Виштасп унинг хомийсига айланади. Виштаспнинг фармонига биноан оташхона — ибодатхоналар қурдирилади ва зардуштийлик дини кенг тарқалади. Адабиётшунос Х.Хамидов Зардуштнинг шох Гуштасп вазирининг қизи Хавовига уйланган, ундан уч ўғил- Иставатра, Урвататнара, Хварачира ва уч қиз — Френи, Трити, Поуричиста номли қизлари бўлганлигини келтирадилар (93, 87-88 б.). Виштаспнинг фармонига кўра 1200 бобдан иборат «Авесто» ни олтин тахтага ёздирилиб, шох оташкадасига топширилади. Манбаларда «Авесто» нинг китоб холидаги матни эрамиздан олдинги 12 минг ошланган мол терисига олтин харфлар билан битилгани келтирилади. Бу нусхаси Искандар истилосигача Истахр шахрида сақланган. Искандар Истахрни босиб олгач, «Авесто»даги тиббиёт, нужум, илму хи к мат сохаларига оид матнларни юнон тилиги таржима қилиб, бошқасини ёқиб юборишга буюрган. Баъзи тадқиқотчилар энг қадимги нусхаси 1324 йилда кўчирилган бўлиб, Копингаген кутубхонасида сакланишини айтишса (Н.Маллаев), бошкалар эса (В.А.Ливиц) 1288 йилда энг кадимги қўлёзма нусхаси яратилганини айтадилар. Зардуштийлик таълимотини жамғарилган Зардуштнинг китоби бизгача 2 нусхада етиб келган. Биринчиси-дуолар тўпламидан ибрат бўлиб, «Вендидот»- седе, яъни «Пок Вендидот» деб аталади (А.Ирисов). Бу китобга «Ясна»лар, «Висперед» хам киритилиб, бир бутун тарзда шаклланган. Иккинчисида хам, биринчисидаги каби «Вендидат», «Ясна», «Висперед» лар киритилган бўлса хам, бу китоб таржима килиниб шархлар билан берилади. Шунинг учун хам шархли нусхаси «Авесто ва Занд» ёки «Занд Авесто» деб юритилади. Иккинчи вариантига биноан «Авесто» 15уйидаги кисмлардан иборат: 1.«Вендидот» 22 бобдан иборат. Асосан, Ахуру Мазда билан Зардуштнинг савол-жавоби шаклида ёзилган бўлиб, у ёмон

руҳларни, девларни енгаш вокеалари, гунохлардан пок бўлиш коидалари ҳамда мифологик унсурларни ўз ичига олади. Яъни девларга карши конун, қ онуннома бўлиб, ёмонлик тимсоли бўлган девларга нафрат Билан карашдан иборатдир. Ахура Мазда юртида яхшилик, хайрли ишларни юзага келтирса, Анхра Ману (Ахриман) ўз юртида ёмонлик яратади. 2.«Виспарад». У 24 бобдан иборат. «Виспарад» ибодат кўшикларини ўз ичига олади. 3.«Ясна». Ясналар 72 бобдан иборат. Диний ибодатлар пайтида, қурбонликка чакириш маросимида айтиладиган кўшиклар, худолар мадҳияси ва бошкалар. Унинг 17 боби Готлар деб аталади. Булар «Авесто»нинг энг кадимги кисмлари саналади. 4.Яштлар. У зардуштийлик худолари ва маъбудалари мадҳига айтилган 22 қўшиқ (Гимнлар)ни ўз ичига олади. 5.Кичик Авесто(Хурда Авесто, Хвартак-апастак). Қуёш, Ой, Ардвисура, Митра, олов ва бошка худо ҳамда маъбудалар шарафига йиғилган кичик ибодат текст(Гимнлар)идан иборат. Зардуштийлик тўғрисида сўз борганда унда тўғрилик билан яшаш ва ахлокий унсурларга асосланганлигини таъкидлаш лозим. Айниқса, «Авесто»да зардуштийликнинг инсонга, инсоннинг жамиятда тутган ўрнига муносабати «гот»ларда тўли қ ёритилган. Тарбиявий манба сифатида «Авесто» катта аҳамиятга эга. Юкорида айтганимиздек, Зардушт қадимги кабилалардаги диний эътиходларни ислоҳ қ илган. Зардушт таълимотининг янгилиги шундаки, Ахура Мазда (Қодир илоҳ_ дунёда адолат ва яхшиликнинг ижодкори саналади: Анхра Мани эса (ёвуз руҳ) барча ёмонликлар сабабчиси. «Авесто» нинг мазмуни ҳақида унинг бизгача етиб келган парчалари

матнларига асосланиб қуйидагилар ифодаланганини кўрамиз: «Вендидот»нинг дастлабки уч бобида халқ ҳаётида ернинг кай даражада муҳим аҳамиятга эга эканлиги куйланади. Масалан, 1 бобида ёвузлик ва адолат ўлкалар таснифланар экан, Ахура Мазда тинчлик ўлкаси, Адолат ўлкаларнинг асосчиси, Ангро Манвю эса жаҳолат уруғини сочувчи сифатида талқин этилади. Ана шу ўлкалардан 17 ўлка санаб ўтилади. «Авесто»да тасвирланган Адолат ўлкасининг кейинги даврлардаги номларини қуйидагича келтиради: 1.Арйана Веджа — Хоразм ёки Аракс дарёси қирғоғидаги, ёки Аму ва Сирдарё дельтасидаги ўлка. 2. Гава-Сўғдиёна. 3. Моуру (Маргав)—Маршана (Марв, ҳозирги Мари). 4. Бахди-Бақтрия (Балх). 5.Нисайа-Ниса, Парфия пойтахти. 6. Харой-Исфахонда бир жой. 9. Хнента — Гуркания. 10. Харахваити- Гарут (Арахозия билан боғлиқ). 11.Хэтумант- Гильменда ҳавзасидаги вилоят. 12. Рага — Мидиядаги бир шаҳар, Рай Теҳронга яқин. 13. Чахра- Хуросондаги бир жой. 14. Варна- жанубий Каспий буйи вилояти. 15. Хапта Хиндав — Инда, Панжоб ҳавзалари ҳудуди. 16. Рангха ирмоқлари — мифологик ўлка. Иккинчи бобда Йима ҳақида афсона келтирилади. Унда ерни уч баробар кўпайтириш, одамларни, хайвон ва ўсимликларни ҳимоя қилиш учун чегара белгиланади. Ернинг сувдан пайдо бўлганлиги ҳақида қадимги Хинд- Эрон қабилаларининг дастлабки тасаввурлари ифодаланади. Кейинги 3- САР ut !’-бобларда эса гуноҳ ва унинг жазоси, покликнинг моҳияти таърифланади, олов, сув, ер, чорва, дарахт, ўсимликлар улуғланади, коҳинлар, ҳарбийлар, деҳқон ва чорвадорлар мадҳ этилади. ҳ айвонларга зулм ўтказиш энг катта гуноҳ сифатида қораланади. Мазкур бўлимда гигиенага оид қоидалар: тирноқ ва сочларни парвариш қилишга ҳам эътибор берилади. «Авесто»да биз инсон шахсининг такомилига оид маърифий

фикрларнинг маълум бир тизимини кўрамиз. Хатто «Авесто»ни дастлабки педагогик асар десак ҳам хато қилмаган бўламиз ва энг қадимги даврларда халқимизнинг табиий, илмий, маърифий фикрларига оид қизиқарли материалларга эга бўламиз. Шунингдек тадқиқотчилар ҳам уни диний характерга эга бўлиши билан бирга фалсафа, сиёсат, таълим-тарбия, адабиёт масалаларини ҳам қамраб олган асар сифатида ва унинг келиб чиқиши хақида мухим фикрлар баён этадилар. Хулоса қилиб айтганда, «Авесто»да инсоннинг баркамол бўлиб етишишида унинг сўзи, фикри, иши бирлигига катта эътибор берилади. Бу ахлоқий учлик энг қадимги даврлардан бошлаб ундан кейин яратилган барча маърифий асарларга асос бўлган десак хато қилмаган бўламиз. Зеро, унда инсоннинг инсон сифатида маънавий ва моддий камол топиши учун зарур бўлган муайян талаблар ўз ифодасини топиб, хаёт кодекси сифатида фақат Шарқ халқларининг эмас, ғарбнинг хам муқаддас мероси бўлиб қолди. Зардуштийлик ахлоқининг асосий учлигини жадвалда қуйидагича ифодалаш мумкин. ЗАРДУШТИЙЛИК АХЛОҚИНИНГ АСОСИЙ УЧЛИГИ инсон ЭЗГУ ФИКР ЭЗГУ КАЛОМ ЭЗГУАМАЛ Энг қадимги туркий тилда яратилган ва турк-руний ёзувида битилган Урхун-Енисей битиклари хам VI - VIII асрларда ёзиб қолдирилган бўлиб, улар таълим-тарбияга оид қимматли маълумотлар беради. Гарчи Урхун-Енисей ёзма ёдгорликлари бевосита таълим-тарбия масалаларига багишланмаган бўлса хам, улардан ўша давр ахлоқий талаблар юзасидан маълум бир маълумот олиш мумкин. Хусусан, хоқонлар ва алпларнинг жанговор фаолияти, турмуш тарзи, ватанпарварлик, бирдамлик, иттифок бўлиб яшашга интилиши, мардлик, жасорат, самимийлик, инсонпарварлик, эзгулик каби инсоний хислатлари жамият хар бир аъзосининг ахлоқий қиёфасини белгиловчи мухим фазилатлар сифатида маърифий қадриятларимиз тарихида мухим ахамиятга эга.

Маълумки, VI аср ўрталарига келиб Олтой, Еттисув ва Марказий Осиё турк қабилаларидан турк хоқонлиги ташкил топди. Бу хоқонлик гарбдан Византия, жанубдан Эрон ва хиндистон, шарқдан Хитой билан чегарадош бўлган. Турк хоқонлиги Туркют давлати деб хам аталган. ) £оконлик 603 йилда Шарқий ва Ғарбий хоқонликка ажралган. 745-йилга келиб эса Турк хоқонлиги тугалланади. Турк хоқонлиги асосан 3 киши: Билга хокон (Моғилён), Кул тегин, Тунюқуқлар қўлида марказлашган эди. Билга хоқон (Моғилён) хоқон, Кул тегин - саркарда, Тунюқуқ эса - вазири доно бўлади. Битиг тошларда турк хоқонларининг юришлари, бу юришларда кўрсатган жасоратлари, уларнинг билимли, мард, халқпарвар алп йигитлар эканлиги баён этилади. уз ватани мустақиллиги учун кураш, халқни асоратдан олиб чиқиш, уларнинг бирдамлигини таъминлаш хоқонлар Бўмин, Истами, Элтариш, Элтаришнинг ўғиллари - Билга хоқон ва лашкарбоши Кул тегин, маънавий оталари Тунюқуқларнинг зиммасига тушгани хикоя қилинади. Хулоса қилиб айтганда, энг қадимги маърифий ёдгорликларда инсонда энг қадрланадиган хислат — жасурлик, мардлик, адолат, садоқат, инсонийлик, хушмуомалалик бўлган. Бу хислатлар ўз-ўзидан шаклланмаган. Табиат ва жамиятдаги ўзгаришлар, ибтидоий уруғчилик қабилачилик турмуш тарзи буни тақозо этган. Икки катта куч - яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги аёвсиз кураш инсондаги бу хислатларнинг бевосита шаклланишига туртки бўлган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР : 1. Махмуд Қошғарий. Девону луғотит турк. (Туркий сўзлар луғати). Уч томлик. - Т.: ФАН, 1960. 2. Миртурсунов 3. Ф. ўзбек халх педагогикаси. - Т.: ФАН, 1973. 3. Рахмонов Н. Қадимий хикматлар.-Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти. 1987 4. Ҳасанбоева О., Ҳасанбоев Ж., Ҳамидов X. Педагогика тарихи. Тошкент. Ўқитувчи. 1997 5. Ҳошимов К., Нишонова С, Иномова М., Ҳасанов Р. Педагогика тарихи. Т.: Ўқитувчи, 1996. 6. Ҳомидов X,. «Шохнома» нинг шухрати. - Т.: ўзбекистан, 1991. 7. Қаюмов Азиз. Қадимият обидалари. - Т.: Адабиёт ва санъат. 1972. 8. Иўлдошев Ж., Ҳасанов С. «Авесто»да таълимий- ахлоқий қарашлар. - Т.: ўқитувчи, 1992. 9. www.pedagog.uz

Похожие

Урта аср тузумида тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар

Энг қадимги ёзма манбаларда таълим-тарбия масалалари

Турли тарихий даврларда тарбия ва педагогик фикр тараккиёти

Туркистон ўлкаси таълим тарбия ва педагогик фикрлар (XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср боши)

XIX асрнинг иккинчи ярими ва XX аср бошларида туркистон ўлкасида таълим-тарбия ва педагогик фикрлар