Энг қадимги ёзма манбаларда таълим-тарбия масалалари - Педагогиka - Рефераты

Энг қадимги ёзма манбаларда таълим-тарбия масалалари

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

105.5 KB

Энг қадимги ёзма манбаларда таълим-тарбия масалалари Режа: 1. «Авесто» - энг қадимги маърифий ёдгорлик намунаси. 2. Қадимги Хоразм, Сўғд, уйғур, туркий-рун ёзувларининг таълим-тарбияни ривожлантиришдаги ўрни. 3. Урхун-Энасой обидалари, уларнинг маърифий аҳамияти. 4. Култегин, Билга ҳоқон, Тунюқуқ битикларида ва «Таъбирнома»да таълим-тарбиянинг ўзига хос хусусиятлари. 5. Туркий халқларнинг дастлабки савод мактаблари.

Таянч иборалар: Ёзма манбалар, ёзувлар, ёдгорликлар, «Авесто», сўғд, Туркий-рун, уйғур, хоразм, Урхун-Энасой, обида, Култегин, Блга ҳоқон, Тунюқуқ, Ирқ, Таъбирнома, битик, туркий халқ, эзгулик, ёвузлик, эзгу сўз, згу фикр, эзгу амал. 1. «Авесто» - энг қадимги маърифий ёдгорлик намунаси . «Эзгу фикрат, эзгу калом, эзгу амал» ва «Эзгулик учун ёвузликка қарши кураш» тамойили, комилликка интилиб келган аждодларимизнинг маънавияти ва яшаш тарзи бўлиб келганлигидан фахрланамиз. А.Абдураҳмонов «Авесто» (асли «Овасто») сўзи «Огоҳнома», «Донишнома» деган маъноларни ифодалайди. «Авесто» зардуштийлик динининг муқаддас китоби ҳисобланиб, ўз даврида ўша пайтларда бу динга эътиқод қилувчилар учун муқаддас китоб саналган ва унга бир неча минг йиллар давомида ихлос билан амал қилиб келганлар. 1 Ҳозир эса бу китоб аждодларимиз маданияти ва маънавий қадриятларидан дарак берувчи, жаҳон тамаддунига (цивилизациясига) муҳим ҳисса қўшган, оламшумул аҳамиятга эга бўлган она юртимизнинг энг қадимги, энг мўътабар, энг нодир, маданий тарихий, маърифий ёдгорлиги сифатида ўрганилади. «Авесто» узоқ даврлар мобайнида – милоддан олдинги 3 минг йилликнинг охирларидан бошлаб оғзаки тарзда шаклланиб авлоддан-авлодга ўтиб келган. Муқаддас «Авесто» нинг ёзувлари турли даврларда ёзилган ва бу ёзувлар ҳар хил ижтимоий муҳитнинг маҳсули блган. Уларни милоддан аввалги XII - VIII асрлар орасида Хоразмда туғилиб ўсган Зардуштра 1 Абдуращмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: «Мовароуннащр», 2002, 720 бет.

(Зардушт) бир тизимга солиб, ўзи ҳам «Авесто»нинг «Гоҳлар» («Готлар») қисмин ёзиб китобат қилган ва «Зардуштийя» динига асос солган. Яъни Зардушт ўша даврдаги кўпхудолик ғоялари ва у ғоя билан боғлиқ бўлган урф-одат ва диний маросимларга қарши чиқиб яккахудолик ғояларини тарғиб этади. Абу Райҳон Беруний ҳам Зардуштрани инсониятни кўпхудолик (полетеизм)дан якка худолик (монотиезм)га тарғиб этган илк пайғамбарлардан бири бўлган, деб таърифлаган. Кўпхудолик билан боғлиқ бўлган даҳшатли одатлардан бири инсонларни қурбонликка сўйиш бўлган. Тарихнинг ана шундай Чиркин, даҳшатли даврларида инсоният халоскори сифатида ватанимиз ва миллатимиз ифтихори бўлмиш Зардушт мардларча майдонга чиқди. Зардушт инсоният ҳаёти учун ғоят зарарли бўлган кўпхудолик эътиқодларининг ғайриинсоний моҳиятини чуқур англаб етди ва ўз билимларини якаю ягона Олий Тангри – Аҳура Мазда (Хурмузд) ваҳийлари билан бойитиб, инсоният онги ва мафкурасида инқилоб ясаб, ўтмишнинг бундай даҳшатли чиркин сарқитларига болта уруб чил-парчин қилиб ташлади ва кишилик жамиятининг маънавий тараққиётини янги йўналишга солди. Унинг таълимоти, сиймоси, унинг номи билан аталадиган «Зардуштийлик» дини инсонларга асрлар бўйи маънавий мадад, руҳий озиқ бўлиб хизмат қилди. «Авесто» даги алқов қўшиқлари, санолар башарият томонидан узоқ-узоқ йиллар мобайнида қироат билан куйлаб келинди ва инсонларда келажакка умид, яхшилик, эзгулик, мардлик, қаҳрамонлик, покизалик, ростгўйлик туйғуларини тарбиялайди, ёвузликка нисбатан эса нафрат ҳиссини уйғотишга хизмат қилди ва мамлакатлар бўйлаб кенг тарқалди. Жумладан, қадимги Парфия, Бақртия, Сўғдиёна, Паркана, Озарбайжон, Эрон, Хуросон, Ироқ, Муғилистондан тортиб то Сурия, Хитой, Шимолий Ҳиндистон, Рум, Ҳабашистон ва бошқа мамлакатларга тарқалган.

Зардуштийлик динининг муқаддас китоби «Авесто»нинг «Гоҳлар» («Готлар») қисмини ўзи ёзади, китобнинг қолган қисмини эса халқ оғзаки ижодини бир тизимга солади. Абу Райҳон Берунийнинг ёзишича, Искандар Зулқарнайн мил. авв. 330- йилда аҳамонийлар империясини мағлуб этгач, инсонларни ханифликка, яккахудоликка тарғиб қилиб, оташхоналарни вайрон этган. Олимларга «Авесто»даги тиббиёт, фалсафа ва илми нужумга доир ўринларини таржима қилиб қолдириб, қолган кўпхудолик қисмини ёқиб юборишни буюрган. Ўтмишда «Авесто» ва Зардуштнинг ватани қаерда бўлганлиги тўғрисида олимлар ўртасида баҳс-мунозаралар бўлиб ўтган. Пировардида ўттиздан ошиқ чет эллик машҳур авестошунос олимлар ва ўзимизнинг қадимшунос, тарихчи, авестошунос тадқиқотчи олимларимиз «Авесто» ва Зардуштийлик динининг асосчиси Зардуштнинг ватани Ўзбекистон, Хоразм деб қатъий бир тўхтамга келганлар. Олимларнинг бундай якдиллик билан чиқарган хулосаларини БМТнинг маориф ва маданият бўлими – ЮНЕСКО ҳам тасдиқлаган. 1 Ушбу фикрни ўз ўрнида юртбошимиз ҳам таъкидлаб ўтганлар: «Авесто энг мўътабар, қадимий қўлёзмамиз… Бу нодир китоб бундан 30 аср муқаддам икки дарё оралиғида, мана шу заминда умргузаронлик қилган аждодларимизнинг биз авлодларига қолдирган маънавий, тарихий меросидир». 2 «Авесто» зардуштийликнинг муқаддас китоби бўлиши билан бирга, илм-фан, ҳаётнинг барча соҳалари бўйича мукаммал маълумот берадиган улкан, энг кўҳна манба ҳисобланади. Унда эрамиздан олдинги икки мингинчи йиллардан тортиб то олтинчи асргача бўлган даврдаги Марказий Осиё ва Эрон халқлари тарихига доир, Сирдарё ва Амударё соҳилларида яшайдиган халқларнинг ижтимоий турмушига оид маълумотлар бор. Бундан ташқари ушбу обидада иқтисодий ҳаёт, жўғрофия, фалакиёт, илми нужум, 1 Абдуращмонов А. Саодатга элтувчи билим. Т.: «Мовароуннащр», 2002, 219- бет. 2 Каримов И.А. Адолатли жамият сари. – Т.: 1998, 39-40-бет.

ижтимоиёт, биология, фалсафа ва тиббиётга доир кўп қимматли маълумотлар мавжуд. «Авесто»да олов, тупроқ, сув ва ҳавомуқаддас ҳисобланган. Унга кўра ер, сув, замин, хона, бадан, кийим-кечак, озиқ-овқатларни озода тутиш ва сақлашга алоҳида эътибор берилган. Ерни ифлос қилган ва уни асрлаш қоидаларини бузган шахслар 400 қамчи уриш билан жазоланган. «Авесто»даги муҳит тозалигини сақлаш ва касалликларнинг олдини олиш воситаларини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 1. Ахлатларни бекитиш, ифлосланган жойларни тупроқ, тош, кул билан кўмиб ташлаш. Шу йўл билан микроблар ўлдирилган ёки камайган. 2. Оташ, иссиқлик ва совуқлик йўли билан йўқотиш. «Авесто»да оташ покловчи ва офат кетказувчи восита. У билан ҳатто кийим-кечакларни зарарсизлантирилган. 3. Кимёвий йўл: кул, сирка, шароб, турли гиёҳлар тутатиш йўли билан. «Авесто»да доимий бадантарбия билан шуғулланиш, кунда юз-қўлни бир неча марта ювиш, сочни тоза тутиб, тирноқларни тез-тез олиб туриш тавсия этилади. «АВЕСТО»ДАН НАМУНАЛАР Ҳар бир инсон ўзи ўсиб-улғайган заминини энг яхши ва гўзал мамлакат деб тушунмоғи керак. Тарбия ҳаётнинг энг муҳим тиргаги (таянчи) бўлиб ҳисобланиши лозим. Ҳар бир ёшни шундай тарбиялаш зарурки, у аввало яхши ўқишни ва сўнгра эса ёзишни ўрганиш билан энг юксак поғонага кўтарилсин. Болалар ёш пайтиданоқ дарахт кўчати ўтказиш, уй-рўзғор қуроллари ясаш, ерга ишлов бериш ва чорва билан шуғулланишга ўргатилиши шарт. Яхшилик ва эзгулик яратиш учун киши меҳнат қилиши, ўз қўллари билан моддий ноз-неъматлар яратиши лозим.

Инсон бутун умри давомида сув, топроқ, олов, умуман дунёдаги жамики яхши нарсаларни пок ва бус-бутун асрашга ҳақлидир. Ер, сув, ҳаво, оловни асраш қоидаларини бузган киши 400 киши қамчи уриш жазосига маҳкумдир. Яхшилик таълимини ва садоқатини амалга ошириб яхши ҳокимлар ҳукм юритаверсинлар. Одамларга ва уларнинг авлодларига бахт-саодат келтирадиган таълимни амалга оширсинлар. Эзгу ўй, эзгу сўз ва савоб ишларни алқайман. Ўзимни барча эзгу ўйларга, эзгу сўзлар айтишга, яхшилик ишлар амалига бахшида қиламан, барча ёмон йўлардан ёмон сўзу ёмон ишлардан юз ўгираман. 2. Қадимги Хоразм, Сўғд, уйғур, туркий-рун ёзувларининг таълим- тарбияни ривожлантиришдаги ўрни . Ҳозирги ўзбек халқининг аждодлари бундан бир неча минг йиллар олдин яшаган бўлиб, улар юксак ва ўзига хос маданиятни вужудга келтиришда жуда катта ва машаққатли йўлни босиб ўтишган. Дастлабки тош қуролларидан тирикчилик учун фойдаланишда анча такомиллашган меҳнат қуроллари ясашгача, ундан уруғчилик, қабилачилик даврларига келиб хўжалик ва маданий тараққиётда эришилган ютуқларгача бўлган тарихимиз ота-боболармизнинг бой қадимий маданиятга эга бўлганлигидан далолат беради. Эрамиздан аввалги биринчи минг йилликда Бақртия, Хоразм, Сўғдиёна, Марғиёна, Парфия, Зарафшон воҳалари, Паркана каби ўлкаларда турли қабила ва элатлар яшаган. Булар ҳозирги ўзбек халқининг «илдизи» ҳисобланган сак-массагетлар, сўғдиёнлар, хоразмийлар, бахтарлар, чочликлар ва парканаликлар каби қабила ва элатлар эди. Кейинчалик улар ўзаро ва бошқа кўплаб қабила ва уруғлар билан бирлашиб кетган ва ҳозирги Марказий Осиё ҳудудтдаги халқларнинг аждодларидир.

Бу элатлар яшаган ҳудудларда ўзига хос маданий анъаналар таркиб топа борган. Масалан, эрамиздан олдинги биринчи асрларнинг биринчи ярмида қадимий давлатлар – Бақтрия ва Сўғдиёна, Хоразм, Марғиёна, Паркана, Парфия каби ўлкаларда халқ хўжалигининг турли соҳаларидаги ривожланиш билан бирга маданият ҳам ўзига хос тараққиёт йўлини босиб ўтди. Бу тараққиёт эрамиздан олдинги IX - VI асрларда пайдо бўлган Аҳамонийлар ҳукмронлиги, кейинроқ эрамиздан аввалги III аср ўрталарида ташкил топган Грек – Бақтрия давлати, эрамизнинг I асрида эса Кушонлар давлати, V асрда Эфталитлар ҳукмронлиги, сўнгра сосонийлар эмперияси ва ниҳоят, турк ҳоқонлиги даврларини ўз ичига олади. Аждодларимизнинг бу қадимий маданиятига таълим-тарбияга оид бой мерос ҳам киради. Зеро, ҳозирги туркий ва форсийзабон халқларнинг бизгача етиб келган муҳим археологик топилмалари, тарихчилик, адабиёт ва санъат намояндаларининг ижодий мероси, санъат ва адабиёт намуналари бунинг далилидир. Тадқиқотчилар томонидан қайд этилган маълумотларга қараганда, энг қадимги тарбия ҳақидаги ёдгорликлар бизгача бевосита етиб келмаган. Туркий ва форсийзабон халқларнинг ҳаёт кечириш санъати, донолик мажмуаси сифатида юзага келиб, борлиққа амалий муносабатда бўлиш намунаси ифодаланган маънавий маданият ёдгорликлари, қадимги грек тарихчиси Геродотнинг «Тарих», Страбоннинг «География» асарлари, Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк», Урхун-Энасой битиклари ва бошқа шу каби адабий-тарихий манбалар сақланган ва шулар орқали бизгача етиб келган. Бу ёдгорликлар инсоннинг шаклланишида моддий ва маънавий маданият қай даражада катта рол ўйнаганлигидан далолат беради. Хусусан, тарбия инсоннинг ақлий ва ахлоқий жиҳатдан таркиб топа боришига таъсир этган бўлса, инсоннинг шакллана бориши ҳам, ўз навбатида, инсоният жамиятининг таркиб топа боришига ёрдам берган. Хуллас, инсоннинг ўз- ўзини англаши ва жамият тараққиёти бир-бири билан узвий алоқада бўлган. Бу тарихий жараённи билиш инсон тафаккурининг қадимги даврлардан

бошлаб босқичма-босқич ривожланиши ва шу билан бирга инсоннинг ҳам тобора шакллана борганлиги ҳақида тўла тасаввур ҳосил қилишга имкон беради. Жамият тараққиёти билан бирга болаларга далаларни ўлчаш, сув тошқинларининг олдини олиш, одамларни даволаш усулларига оид билимлар бериш ишлари авж олди. Натижада мактабларга ва ёзувга эҳтиёж сезила бошлайди. Дастлаб сураткашлик ривожланиб, пиктографик хат (жуда қадимги тасвирий ёзув) пайдо бўлган бўлса, кейинчалик қўшни мамлакатлардан кириб келган ҳарф билан ёзиш усули пайдо бўлади ва тез тарқала бошлайди. Тадқиқотчилар эрамиздан олдинги биринчи минг йиллик ўрталарида оромий ёзуви, Александр Македонский истилосидан сўнг эса Юнон ёзуви ва шу билан бирга форсий миххат ҳам маълум вақтларда қўлланиб келинганини таъкидлайдилар. Ўша даврда Хоразм, Сўғд, Кушан, Рун (Урхун-Енисей), уйғур ва бошқа ёзувлар пайдо бўлган ва бу юксалиш таълим-тарбиянинг ривожланишида муҳим аҳамият касб этади. Чунки инсон ибтидоий жамоа бўлиб яшаш тарзини аста-секин ривожлантириб бориб, жаҳон маданиятида катта кашфиётлар яратди. Чунончи, Хитойда қоғознинг ихтиро этилиши, Ҳиндистонда ҳисоблаш ўнлик системасининг пайдо бўлиши, Месопотамияда Ер куррасини градусларга, суткани соат, дақиқа ва сонияларга бўлишнинг жорий этилиши, Марказий Осиёда Ўрта денгиз билан Ҳиндистонни боғловчи карвон йўлинингвужудга келиши, кейин Марказий Осиё орқали Хитойдан Ўрта денгизга «Буюк ипак йўли»нинг очилиши каби муҳим воқеалар маданиятнинг тараққий этиши ва ёзувнинг тарқалишига сабаб бўлди. Демак, эрамизнинг бошларида ҳозирги Марказий Осиё ҳудудида биз юқорида санаб ўтган, Юнон ва оромий алифбоси асосида Хоразм, Сўғд, Бақтрия ёзувлари шаклланган. Эрамиздан олдин тахминан 484 (480) – 431 (425) йилларда яшаган Юнон тарихчиси Геродотнинг «Тарих» китобида қадимги форслар, саклар ва

массагетларнинг таълим-тарбиявий қарашларига оид муҳим маълумотлар берилган: Форсларнинг энг шарафлайдиган нарсаси жасурликдир, - дейди олим, - шунга кўра улар кўпроқ ўғилларга эга бўлишдан фахрланишган. Подшоҳ ҳам кимнинг ўғли кўп бўлса, унга ҳар йили совға-саломлар юборган. Бундан ташқари, болаларнинг ёшига ҳам эътибор беришган. ўғил болаларни беш ёшдан йигирма ёшгача фақат уч нарсага: отда юришга, камондан отиш, тўғриликка ўтгатишган. Болани беш ёшгача отасига кўрсатмаганлар, у аёллар тарбиясида бўлган. Мабодо ўғил бола вафот этса, отасининг қайғурмаслиги учун шундай қилганлар. Ўғил ҳеч қачон ота-онасини беҳурмат қилмаган. Улар ота-онага ҳурматсизликни фақат никоҳсиз туғилган ёки ташландиқ болалардан кутиш мумкин, деб ҳисоблаганлар. Бундан ташқари Геродот форслар учун ёлғончилик ва қарздор бўлиш шармандалик ҳисобланган, дейди… Яна улар дарё сувига тупурмаганлар, ҳатто қўл ювмаганлар. Улар дарёларни муқаддас санаганлар. Геродотнинг бу маълумотларидан кўриниб турибдики, бизнинг аждодларимиз фарзандларинини жасоратли, ўз ватанининг ҳақиқий ҳимоячиси, кучли ва ботир этиб тарбиялашга катта эътибор берганлар. Эркакларгина эмас, ҳатто аёллар ҳам жасорат кўрсатгани Юнон файласуфлари томонидан ёзиб қолдирилган. Плутархнинг ёзишича, Александр ерли халқларга яқинлашиш мақсадида македонияликлар билан маҳаллий аҳоли урф-одатларини аралаштиришга ҳаракат қилган. Шу мақсадда у ўттиз минг болани ажратиб олиб, юнон тили ва ҳарбий санъатини ўргатишга мураббийлар тайинлашга буйруқ берган. Кейинчалик юнон алифбосининг бу юртда қабул қилиниши, ўша даврда кўплаб мактаблар очилгани ҳамда унда ерли аҳоли фарзандлари ҳам ўқитилганидан алолат беради. Ёки Сўғд ёзма ёдгорликлари орасида «Эски хатлар» номи билан юритиладиган ва В.Б.Хеннинг томонидан аниқланган

қимматли манбалар бор. Бу хатлар эрамизнингбошларидаги сўғд ёзуви ҳақида маълумот беради. «Эски хатлар» Дунхуан шаҳри (Шарқий Туркистон) яқинидаги савдо қишлоғида яшаган сўғдлик тижорат, савдо аҳлининг Самарқандга – ўз она юртига ёзган шахсий хатларидир. Император Ян Ди (615-617)нинг элчиси Вей Цзи ҳисоботларида ҳам Самарқандда таълим-тарбия ҳақида маълумотлар мавжуд. «Аҳолиси (Самарқанднинг демоқчи) – моҳир савдогрлардир. Ўғил бола беш ёшга тўлар экан, унга савод ўргата бошлайдилар; ўқишни ўрганиши билан савдо ишларига ўргата бошлайдилар». Бошқа бир хитой тарихчиси Сюань-Цзин эса Самарқанд аҳолисининг ахлоқий ва хулқ-одоб қоидаларига риоя этишда бошқаларга ўрнак бўлганликларини айтиб ўтган. Бу маълумотлар қадимда болалар ўқитиладиган савод мактаблари бўлганлиги ва мактаблардан ташқари болалар махсус мураббийлар томонидан ҳарбий-исмоний машқларга ва ҳунарга ўргатилганлиги, таълимдан мақсад – болаларни ҳаётга тайёрлаш эканлиги ҳақида маълумот беради. Турк ҳоқонлиги таркибига кирган туркларнинг бевосита давомчиси, вориси бўлган уйғурлар жуда катта мерос – ўша давр тилини акс эттирувчи ёзма ёдгорликлар қолдирганлар. Бу ёдгорликлар бирин-кетин ёзилганлиги – хронологик жиҳатдан икки даврга бўлинади. Биринчи даврга хос обидалар энг қадимги ёдгорликлар бўлиб, улар урхун ёзуви обидалари билан умумийликка эга бўлган битиктошлардан иборат. Иккинчи даврга тегишли ёдгорликларга эса сўғд ёзуви асосида шакланган уйғур ёзувида битлган матнлар киради. 3. Урхун-Энасой обидалари, уларнинг маърифий аҳамияти . Аждодларимизнинг қадимий маданиятига, таълим-тарбияга оид ёзма ёдгорликлар сарасига Урхун-Энасой ёдгорликлари киради. Турк ҳоқонлиги таркибига кирган туркий Уруғлар ва уларнинг маданияти Урхун-Энасой ёдгорликлари орқали аниқланган. Урхун-Энасой ёдгорликларининг

кўпчилиги рус олимлари томонидан топилган. Булар асосан Урхун дарёси бўйларидан, Энасой дарёсининг юқори қисмидан, Қирғизистондаги Талас водийсидан, шунингдек, Байкал кўли атрофлари, Лена дарёси соҳилларидан ҳам топилган. Урхун-Энасой ёдгорликлари асосан тошларга ўйиб битилган ёзувлардан, идиш, танга каби буюмларда ва қоғозларда ёзилган битиклардан иборат бўлиб, бир қанча вақтлар олимлар учун ўқилиши жумбоқ бўлиб қолади. Шунга кўра у қадимги скандинав-гермат тилларига оид рун, руний ёзуви номибилан ҳам юритилади. Фақат XIX асрнинг 90-йилларида бу ёзувни дастлаб даниялик олим В.Томсен ва рус туркшуноси В.В.Радлов ўқийилар. Улар бу ёдгорликларни туркий халқларга тегишли эканлигини аниқлаб берадилар. Урхун-Энасой ёзуви билан битилган энг йирик обидаларга қуйидагилар киради: 1. Ўнгин (онгин) битиктоши – энг қадимий ва йирик ёднома бўлиб, 689 ёки 692 йилларга тегишли. 2. Тунюқуқ битиктоши – 712-716 йилларда тошга ўйиб битилган. 3. Кул тегин битиктоши – 732 йилга тегишли бўлиб, жуда яхши сақланган. Урхун дарёсининг Кўкшин ирмоғидан топилган. 4. Билга ҳоқон битиктоши – Кул тегин битиктоши билан бирга топилган. 5. Қули чур битиктоши – VIII асрга тегишли. 6. Моюн чур битиктоши – VIII асрга (тахминан 759 йиллар) тегишли. 7. Ирқ итиги (фолнома). Бу битиктошлар VII - VIII асрларга тегишли бўлиб, турк ҳоқонлиги даврида руний ёзувида битилган. Улар график жиҳатдан бир-бирига анча яқин тураи. Сўғдий ёзуви асосидапайдо бўлган қадимги туркий рун ёзуви Ғарбий ва Шарқий турк ҳоқонлигида кенг тарқалган эди.

4. Тунюқуқ, Култегин, Билга ҳоқон битикларида ва «Таъбирнома»да таълим-тарбиянинг ўзига хос хусусиятлари . Тунюқуқ битиктоши ёзма ёдгорлиги иккинчи турк ҳоқонлигига асос солган Элтариш (асл исми Қутлуғ, Хитой манбаларида Гудулу) ҳоқоннинг маслаҳатчиси ва саркарда Тунюқуққа бағишланиб 712-716 йиллар орасида тошга ўйиб ёзилган. Тунюқуқ битикни ўзи тириклигида ёздирган. 5. Туркий халқларнинг дастлабки савод мактаблари . Узоқ ўтмишимиздаги таълим-тарбия тизими, унинг босқичлари, муассасаларри яхлит ҳолда ўрганилган деб бўлмайди. Айниқса, сақланиб қолган олий мадрасаларга фақат меъморий ёдгорлик сифатида қаралиб, уларнинг ўтмиш олий таълими тизимидаги ўрни деярли ўрганилмаган. Бизгача етиб келган маълумотларнинг кўпчилиги мамлакатимизда Ислом тамаддуни даврларига тегишли бўлганлиги сабабли уларга таълим- тарбия тизими ва муассасалари – мактаб, мадраса, мадрасаи олия каби арабча атамалар билан аталган. Маълум бўлишича, ўтмиш таълим-тарбия тизими уч босқич ва унинг уч муассасаси – бошланғич мактаб, ўрта махсус (мадраса) ва олий, яъни мадрасаи олиядан иборат бўлган. Таълимнинг биринчи босқичи бошланғич мактаб – «мадрасат-ул- ибтидоия», иккинчи босқичи – ўрта махсус билим юрти – «мадрасат-ус- сонавия» ва учинчи – олий ўқув юрти – «мадрасат-ул-олия» тарзида номланиши қайд қилинган. Шу билан бир қаторда давр тақозоси билан таълимнинг иккинчи босқичи – ихтисослаштирилган билим юртлари – «мадрасат-ул-ҳарбия» (ҳарбий билим юрти), «мадрасат-ус-саноъия» (санъат билим юрти), «мадрасат-ул-муаллимин» (педагогика институти) тарзида аталиши ҳам уқтирилган.

Ўтмиш таълим тизимидаги учинчи босқич – олий таълим муассасаси «мадрасаи олия» деб аталган ва у университет мақомида бўлган. Манбаларда қайд қилинишича, IX -Х асрларда Самарқандда 17 та мадраса бўлган (ҳозирда улар сақланмаган, номлари ҳам маъум эмас). Бу мадрасалар орасида мадрасаи олиялари ҳам бўлганки, уларда фақат Мовароуннаҳрдан эмас, балки араб мамлакатларидан ҳам толиби илмлар таҳсил олганлар. Бундай анъана соҳибқирон Амир Тему рва темурийзода Мирзо Улуғбек даврида янада янгича ва ўзига хос хусусият билан бойиган. Мирзо Улуғбекнинг Самарқанддаги мадрасаи олия мажмуаси кейинчалик қурдирилган расадхона билан узвий боғланган бўлиб, улар таълим тизими ва илмий тадқиқотларнинг ўзаро алоқадорлигининг ёрқин намунасидир. Мадрасаи олияга талабаларни қабул қилиш, мударрисларни тайинлаш, уларни синовдан ўтказиш учун Қозизода Румий бошчилигидаги олимлар ҳайъати ва илмий кенгаш фаолият кўрсатган. Йиғилишларда Мирзо Улуғбекнинг ўзи ҳам қатнашган. Талаба, мударрис ва мадраса ходимлари моддий ва маънавий жиҳатдан рағбатлантирилиб турилган. Мадрасаи олияни битирганларга дарс бериш учун ижозатнома – дипломлар берилган. Қозизода Румий қўл қўйган ана шундай ижозатномалардан бири Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзмалар хазинасида сақланади. Мирзо Улуғбекнинг мадрасаи олияси кейинчалик замон ва даврлар тақозоси билан бир маромда бўлмаса-да, ХХ аср бошларигача ўз фаолиятини давом эттирган. ХХ асрда Самарқандда ташкил этилган ва кейинчалик университетга айлантирилган педакадемия Улуғбек асос солган «мадрасаи олия»нинг ўзгарган кўриниши эди, деса бўлади. Буни табиий ҳол деб аташ мумкин, чунки Ғарб мамлакатларидаги университетлар ҳам ўша ўлкалардаги қадимий семинариялар асосида шаклланган. Шундай экан, Самарқанд давлат университети Мирзо Улуғбек асал солган «мадрасаи олия»нинг бевосита вориси деса бўлади.

Похожие

Биологияни ўқитишда таълим – тарбия масалалари

Қадимги Юнонистон ва Рим даврларида таълим-тарбия

Энг кадимги даврлардан VII асргача таълим - тарбия ва педагогик фикрлар

Шарқ уйғониш даврида таълим ва тарбия масалалари (биология ўқитиш методикаси)

Д.Толлингерованинг таълим масалалари таксиономияси