Кадимги Шарк ва Гарб халклари педагогикаси кишилик жамияти ривожланишининг турли - Педагогиka - Рефераты

Кадимги Шарк ва Гарб халклари педагогикаси кишилик жамияти ривожланишининг турли

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126.5 KB

Қадимги Шарқ ва Ғарб халқлари педагогикаси кишилик жамияти ривожланишининг турли даврларидаги мактаб, тарбия ва педагогик ғоялар Режа: 1. Тарбиянинг пайдо бўлиши ва тарихий ривожланиши 2. Марказий Осиёда дастлабки тарбия 3. Кадимги Юнонистон файласуф олимларининг педагогик гоялари 4. Қадимги Римда таълим тарбия

Тарбиянинг пайдо бўлиши ва тарихий ривожланиши Тарбия – ижтимоий ҳодиса. У кишилик жамияти пайдо бўлган даврдан бери мавжуд. Инсон ер юзидаги энг мукаммал зот бўлиши учун аввало тарбияланиши зарур. Абу Лайс Самарқандий “Шўстонул-орифун” асарида тарбия ва тарбиялашнинг маъносини таърифлаб: “Эй ўғил, фарзандларингни тарбиялашдан олдин ўзингни тарбияла, тарбия кўрган оилада баодоб, яхши фазилатли, билимли одам вояга етади”, - деган эди. Ибн Сино ижодиётида ҳам бу ғоя алоҳида ўрин тутади. “Кимга қандай панду насиҳат қилсанг, унга аввало ўзинг амал қил”, - дейди аллома. Шарқ мутафаккирлари, педагог олимлари баркамол инсонни етиштириш учун тарбия нақадар зарурлигини, унинг моҳияти ва мазмунини асослаб берганлар. Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғотит турк”6 Юсуф Хос Хожибнинг “Қутадғу билиг”, Аҳмад Югнакийнинг “Хибатул-ҳақойиқ”, Абу Райҳон Шерунийнинг ҳикматлари, Ибн Синонинг “Тадбир-ал-манозил”, Алишер Навоийнинг “Маҳбубул- қулуб”, Хусайн Воиз Кошифийнинг “Аҳлоқи муҳсиний” ва бошқа асарларида фарзанд ота-онанинг бахти, унинг тўғри тарбияланиши эса ҳамманинг бахти, деган умумий хулоса чиқарилади. Ўтмишдаги мутафаккирлар тарбия атамасининг маъносини, тарбиялашнинг мазмунини алоҳида баён қилмаган бўлсалар ҳам, ўз асарларида тарбиянинг қирраларини ифодалаганлар. Алишер Навоий “Маҳбубул қулуб” асарида тарбиянинг кучи ва шарофатини қуйидагича таърифлайди: Итка тааллумда чу бўлди камол, Сайд анинг ағзидан ўлди ҳалол, Олим ул итким нажасул айн эрур, Ўғлинг жаҳл ўлса, ажаб шайн эрур.

(Ит ўрганиш билан комил бўлгач, унинг оғзи билан тутган овини ейиш мумкин бўлади. Энг ифлос маҳлуқ ҳисобланган ит олим бўлганида (овлашни ўрганганида) ўғлингнинг жоҳил қолиши жуда хунук ишдир 1 .) Алишер Навоий тарбиянинг асосий белгиларидан бири, болага яхши исм қўйиш, илму адаб ўргатиш, ота-онага, умуман катталарга ҳурмат ҳиссини сингдиришдан иборатлигини уқтиради. К.Д. Ушинскийнинг “Педагогика адабиётининг фойдаси” номли рисоласида: “Тарбиялаш иши, шубҳасиз, инсоннинг ақлий ва онгли фаолиятларидан биридир: тарбия, тушунчасининг ўзи тарихан вужудга келган ва у табиатда йўқ нарсадир... Тарбиялаш фаолияти фикр юритишни, ҳақиқатни англашни ҳам ўргатади” 2 - дейилган. Мустақил Ўзбекистонимизда миллий мафкура яратилмоқда ва бу хайрли иш албатта ёш авлод онгида миллий ғурур ҳамда ифтихор туйғусини вужудга келтиришни талаб қилади. Шунга эришиш аввало, тарбияга боғлиқдир. Хар бир инсон, хусусан эндигина ҳаётга қадам қўйган ҳар бир ўғил ва қиз ҳар қандай мақсадга эришиши аввало ўзига, ўзининг собитқадам ғайрат-шижоатига, 1 М.Хусанхўжаев. Алишер Навоий таълим-тарбия ҳақида. Т., 1963, 130-бет 2 Педагогика тарихидан хрестоматия. Т., 1993, 97-бет ишдаги фидокорлигига ва меҳнатсеварлигига боғлиқлигини англаши керак. Худди шу нарса давлатимиз ва халқимиз равнақ топишининг асосий шартидир. Марказий Осиёда Марказий Осиёнинг ибтидоий жамоа д астлабки тарбия т узуми даврида вужудга келган маданий-маърифий фикр ва ғоялар-ни, тарбия масалалари бўйича халқ яратган жуда кўп манбаларни ўрганиш ниҳоясига етказилмаган. Хозир уларни муфассал ўрганиù учун мустақил

республикамизда кенг имконият яратилди. Шир қанча шарқшунос олимларимиз Хиндистон, Хитой, Англия, Ôарангистон ва Араб мамлакатларидаги талайгина қўлёзмаларни ўрганишга муяссар бўлдилар ва ҳозир ҳам давом эттирмоқдалар. Жумладан, Т.Н.Қори Ниёзий, Х.Сулаймон, Ш.Аҳмедов, С.Ғаниева, О.Усмонова, Н.Маллаев, Ô.Сулаймонова, Ш.Турдиев, М.Хайруллаев, И.Мўминов ва бошқаларнинг бу соҳадаги хизматлари жуда каттадир. Марказий Осиё халқларининг, шу жумладан, ўзбек халқининг маданияти, маърифати, миллий қадрияти осори-атиқаларини ўрганиб, шулар ҳақида ўлмас асарлар яратган тарихшунос, шарқшунос олимлар – Геродот, Херман Вамбери, А.Ю.Якубовский, С.П.Толстов, Е.Э.Шертелüс, В.В.Шартолüд, Е.Шерезиковлар ва бошқаларнинг машаққатли меҳнатларини алоҳида эътироф этиш лозим. Уларнинг ҳаммалари ҳам ибтидоий жамоа давридаги маърифий тафаккурнинг дастлабки куртаклари фолüклорда ўз аксини топган, - деган хулосага келишган. Эрамиздан аввалги биринчи минг йиллик ўрталарида, яъни ибтидоий жамоа тузуми даврида одамлар инсоннинг камолоти тўғрисидаги ғояларини жуда кўп ривоятлардан фойдаланиб бахшилик йёли орқали авлоддан- авлодларга етказганлар, Е.Э.Шертелüс мазкур ривоятларда, кишиларни тарбиялаш, аҳлоқий баркамоллик, шахснинг маънавий юксаклиги масалалари асосий ўрин олганини таъкидлаган. Шунингдек, айрим тадқиқотларда ибтидоий даврда инсонлар тарбиясининг таъсир кучи орқали тўғри ҳаёт кечирганлиги маданият ва санъат соҳасида ҳам мисли кўрилмаган кашфиётлар юзага келгани қайд этилган. Грек тарихчиси Геродот (эр. ав. V аср) “Тарих” китобида ёзишича, Марказий Осиёнинг ибтидоий жамоа тузуми шароитида яшаган халқлар асосан чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланган. Уларда никоҳ муносабатларининг умумий (тартибсиз) шакли ҳукмрон бўлган. Оиланинг гуруҳли шаклларида боланинг отаси номаълум бўлса ҳам, лекин онасининг

ким эканлиги маълум бўлган ва шу сабабдан боланинг тарбияси она зиммасига юклатилган. Аста-секин одамларнинг ижтимоий онг фаолиятининг такомиллашуви, хусусий мулкнинг дастлабки куртакларининг пайдо бўлиши – якка тартибдаги оилаларни вужудга келтирган. Якка оила пайдо бўлгандан сўнг меҳнат тарбиянинг энг асосий қуролига айланган. Қадимги Эрон қабилаларида мис ва темирдан уй-рўзғор буюмлари ясала бошланганди. Ана шу меҳнат жараёнида болалар ҳам иштирок этарди. Ибтидоий даврдаги тарбия асосан оилада, жамоа ва меҳнат масканларида кишилар орттирган тажрибаларни болаларга ўргатишдан иборат бўларди. Шолаларга ўргатиладиган кундалик меҳнат малакалари уларни яшаш учун курашишга тайёрлар, ақл-идрокли, одобли бўлиб ўсишларига хизмат қиларди. Минг йиллар мобайнида моддий неъматлар яратиш учун ҳамкорликда қилинган меҳнат кишилар ўртасидаги ахлоқ-одоб муносабатларининг меъёрини келтириб чиқарди. Қадимги одамлар тафаккурининг ожизлиги сабабли ўз ақл-идрокларига ишонч ҳосил қилиш учун самога сиғина бошлаганлар. Ибтидоий жамоа тузуми давридаги кишилар меҳнат жараёнида, борлиқдаги нарсалар ва ҳодисаларга муносабатлари асосида ўз дунёқарашлари ва ақидаларига таяниб халқ оғзаки ижоди асарларини яратганлар. Уларнинг бир-бирига, атроф-муҳитга, касб-корига муносабат борасидаги илк фикр ва тасаввурлар, мифологик асарлар тимсоли бўлмиш – “Авесто”да ифодаланган Митра, Анахита, Ардивиссура, Варахрана, Йима сингари маъбуда ва маъбудлар сиймоси орқали аждодларимиз инсонларга яхшилик қилиш, ерларни обод ва серҳосил қилиш, экин экиш, дарахтларни ўстириш учун жамоа ҳаракати хусусидаги мулоҳазаларини мужассамлаштирганлар. Қулдорлик тузуми даврида ва феодализмнинг бошларида яратилган “Тўмарис”, “Широқ”, “Эр ҳубби”, “Чистониялик бек”, “Гершасб”, “Сиёвуш”, “Рустам” сингари қатор афсона ва қаҳрамонлик достонларида меҳнатсеварлик, ҳалоллик, ватанпарвар-лик, мустаҳкам эътиқодлилик, эл-

юрт манфаати учун фидойилик каби ижобий фазилатлар тараннум этилган ва ана шундай фазилатларга эга бўлиш зарурлиги ҳақидаги ғоялар тарғиб ва ташвиқ қилинган. Муҳими шуки, мазкур асарларда инсонни ёшлигидан ақлий ва жисмоний жиҳатдан тарбиялаб, сабот-матонатли, халқ удумларига, аждодлар анъанасига бўйсунадиган, ахлоқан пок қилиб камол топтириш масалаларига алоҳида эътибор берилган. Қадимги халқ оғзаки ижоди намуналарининг, шу жумладан, “Сиёвуш”, “Заринава Стрингей”, “Спарстра” достонлариниг қиммати, тарбиявий аҳамиятини машҳур шарқшу-нослардан Е.Э.Шертелüс, С.П.Толстов, И.С.Шарагинский, В.Снесарев, профессор Н.М.Маллаев ва бошқаларнинг асарларида алоҳида таърифланган. Хақиқатан, ўзбек халқ педагогикасининг илк куртаклари мазкур манбаларда кўзга ташланади. Халқ педагогикасидаги таълим ва тарбияга доир фикрлар Марказий Осиёдаги барча туркий халқлар учун муштарак лирик шеърлар ва қўшиқларда яхши ифодаланган. Маълумки, туркий халқларнинг ўзигагина хос қадимий шеърларнинг намуналари Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғотит турк” (Х I ) китобида келтирилган. Муаллиф Шарқий Туркистондан Каспий денгизи соҳилларигача бўлган ҳудудларда яшовчи туркий халқларнинг лаҳжаларига хос сўз, атама ва ибораларни шарҳлар экан, 300 дан ортиқ қадимий халқ қўшиқлари, лирик шеърлари ва ҳикматлари мисол сифатид келтирилган. Уларда ўтган авлодларимизнинг касб-ҳунар, деҳқончилик, чорвачилик, табиат манзараси, фасллари, маросимлар ҳақидаги фикр-мулоҳазалари ифодаланган, ижтимоий тузумнинг иллатларидан, ёмон кишилардан, зулм- зўравонликлардан нолишлари акс этган, севишганларнинг руҳий кечинмалари ғоятда самимий, тимсоллар орқали тасвирланган. Шунингдек, ота-боболаримизнинг ватан-парварлик, чинакам дўстлигу меҳнатсеварлик хусусидаги қарашлари, инсонни тарбиялаш ҳақидаги фикрлари ҳам ёритилган. Қатор шеърларда ёшларни бир-бирига меҳр-оқибатли, ҳар қандай ҳолатда ҳам халқ билан бирга бўлишга, Ватанни ҳимояси йўлида фидойилик кўрсатишга, улуғлар ўгитига қулоқ солишга даъват этилади:

Ундаб улуғ чақирса, Тезлик билан чопиб кел. Очликда бирга бўлгил, Не ҳолда бўлса, юрт, эл. Қадимги Юнонистонда мифология ва халқ оғзаки ижодиёти ниҳоятда ривожланган. Шахшилар қадимги грек анъаналарини узлуксиз давом эттирганлар, турли афсоналарга куйлар басталаб баҳодир ва қаҳрамонларнинг мадҳини куйлар эдилар. Гомер қадимги грек афсоналари асосида иккита достон яратган. “Илиада” ва “Одиссея” деб номланган ўша достонларда грекларнинг жанг-лардаги жасоратлари, ватанпарварлик, жисмоний чиниққанлиги, мардлик фазилатлари шеърий мисраларда теран ифодаланган. Қадимги Юнонистоннинг илк қулдорлик даврида иккита катта давлат – Афина ва Спарта пайдо бўлди, уларда ўзига хос таълим-тарбия тизими ҳам вужудга келди. Масалан, Афинада мактаб тизими уч типдаги мактаблардан, яъни мусиқа мактаби, гимнастика мактаб ва гимназия мактабларидан иборат эди. Мусиқа мактаби хусусий мактаб бўлиб, унда пул тўлаб ўқитилар эди. Мусиқа мактабларида фақат 7 ёшдан 16 ёшгача бўлган бой қулдорларнинг ўғил болалари ўқирдилар. Шу типдаги мактабда мусиқий тарбия ҳам бериларди (“муза” сўзидан олинган, қадимги Юнонистонда “музи” – санъат, адабиёт ва фан худоси ва ҳомийси) мусиқий таълимотнинг мазмуни хат- савод, адабиёт, ҳисоб, декламаöия, ашула ва мусиқа дарсларини ўқитишдан иборат эди. Гимнастик мактаб – палестра (кураш мактаби) дейиларди. Шу ҳам маълум бир тоифадаги кишиларга қарашли мактаб бўлиб, унда 12 ёшга кирган ва айни вақтда мусиқа мактабида ўқиётган ўғил болалар пул тўлаб ўқир эдилар. Шу типдаги мактабда ўсмирлар югуриш, сакраш, диск ирғитиш,

найза санчиш ва кураш машқини бажарардилар. Шу билан бирга, сузиш машқларини ҳам ўтказар эдилар. Гимнасий давлатга қарашли мактаб бўлиб, унда асосан, Афинадаги катта ер эгалари – киборларга мансуб номдор оилалар-дан чиққан, мусиқа ва гимнастик мактабини тамомлаган аслзода ёшлар ўқирдилар. Шунда улар 16 ёшдан 18 ёшгача жисмоний, ақлий, ахлоқий ва эстетик тарбия олишларини давом эттирар эдилар. Шундан ташқари, аслзодаларни давлатни идора қилишга лаёқатли қилиб тайёрлаш мақсадида уларга фалсафий таълим ва сиёсий тарбия берилар, ҳамда нотиқлик санъати ўргатилар эди. 18 ёшга тўлган аслзодалар эфеблар гуруҳига мансуб бўлиб, улар 20 ёшгача махсус ҳарбий тайёргарлик кўрар, айни вақтда ижтимоий-сиёсий тарбия ҳам олар эдилар. Мана шу таълим-тарбия тизими фақат ўғил болаларгагина тегишли эди. Қизлар эса ёшлигиданоқ уй-рўзғор ишлари билан шуғулланар эди. Спарта давлатида жисмоний камолотга катта эътибор берилиб, аёллар ҳам бу ишга жалб этилган. Чунки, соғлом, бақувват аёлларгина соғлом авлодни вужудга келтириши мумкин эди. Қулларнинг болаларига эса, ота- оналарининг касб-ҳунарлари ўргатилган. Қадимги Юнонистондаги Қадимги Юнонистоннинг машҳур файласуф олимларнинг файласуфлари Суқрот, Арасту, педагогик ғоялари Демокрит ва бошқалар ўз фаолият- ларида ёшларни ўқитиш ҳамда тарбиялаш вазифаларига ҳам жиддий эътибор берганлар. Платон (427-343 эрамиздан илгари) объектив идеализм назариясининг асосчисидир. У “Идеялар дунёси” бирламчи, ҳис қилинадиган нарсалар дунёсини иккиламчи, деб ҳисоблаган. У ғояларни ўзгармас, абадий деб билган. “Сиёсат” номли асарида давлатнинг абадий ҳукмронлиги ҳақидаги назарияни олға сурди. У идеал абстракт давлатни 3 гуруҳга: файласуфлар (давлатни бошқа-рувчилар), жангчилар (давлатни ҳимоя қилувчилар), ҳунарманд ва деҳқонлар (давлатни боқувчилар)га бўлган ва давлатни

мустаҳкам-лаш, юксак ғояларни амалга оширишнинг бирдан-бир воситаси тарбия эканлигини қайд қилган. Платон тарбиянинг мақсадини, файласуф ва жангчиларга хизмат қилишни назарда тутиб, қуйидаги педагогик тизимни яратган. 7 ёшгача бўлган болалар Шолалар уч ёшгача дастлаб дав- учун мактабгча тарбия латнинг умумий назорати ости- да тарбияланадилар. 3 ёшдан 7 ёшгача эса махсус ташкил қилинган болалар майдончаларида болаларга бериладиган тарбия ҳар хил ўйинлар уюштириш ва ҳимоя қилиш йўли билан амалга оширилади. 7 ёшдан 12 ёшгача бўлган болалар давлат томонидан очилган бошланғич мактабда ўқиш, ёзиш, ҳисоб, ашула ва мусиқа илмини ўрганар эди. 12 ёшдан 16 ёшгача бўлган болалар эса гимнастик мактабда – палестрада ўқийдилар. Палестрани тамом қилган ёшлар ақлий таълимнинг иккинчи босқичига ўтиб, бунда арифметика, геометрия ва фалакиёт фанларидан сабоқ оладилар. Шу фанлар асосан ҳарбий ишда қўлланилиши туфайли ўқитилар эди. 18 ёшдан 20 ёшгача бўлган йигитлар эфебга ўқиб, унда ҳарбий-жисмоний тайёргарлик олади-лар, 20 ёшга тўлган, аммо ақлий фаолиятга мойил бўлмаган йигитлар ҳарбий хизматга ўтадилар, ақлий фаолиятга лаёқатли йигитлар 30 ёшгача таълимнинг учинчи – юқори босқичида илм оладилар. Шу босқичда улар арифметика, геометрия ва фалакиётни чуқур ва ҳар томонлама ўрганадилар. Шунингдек, мусиқа назария-си ва фалсафа фани билан шуғулланадилар. Таълимнинг учинчи юқори босқичининг мақсади давлат хизматига лаёқатли ва тўла маълумотли ёшларни тарбиялаб вояга етказишдир. Таълимнинг ана шу учинчи босқичида катта истеъдодли ва қобилиятли йигитлар ўқишни 5 йил (30 ёшдан 35 ёшгача) давом эттириб, фалсафий тайёргарликни такомиллаштирадилар, сўнгра улар 35 ёшдан 50 ёшгача давлатни бошқарадилар. Йигитлар 20 ёшдан бошлаб жангчилар қаторига ўтказилган. Қобилиятли йигитлар 30 ёшгача фалсафа, арифметика, геометрия ва фалакиётни, мусиқа назарияси-ни

ўрганиш билан шуғулланган. Ўта қобилиятлилари эса 35 ёшгача ўқишни давом эттириб, фалсафа илмини пухта ўрганиб, 50 ёшгача давлатни бошқариш ҳуқуқига эга бўлган. Платоннинг инсон камолотида ижтимоий тарбиянинг роли ва унинг асоси, мактабгача тарбияда вужудга келиши ҳақидаги ғоя-лари педагогика фани тараққиётида алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Арасту (эр.ав. 384-322). Эрамиздан аввалги VI асрда Юнонистон ниҳоятда тараққий этган мамлакат эди. Ўша жамиятда яшаган Аристотелü бутун инсоният маданияти тарихининг абадий муаммоси бўлган давлат тузуми, унинг халқ, фуқаролар ҳақидаги қонунлари инсон бахт-саодатига мувофиқ бўлишини орзу қилди. Унинг фалсафаси шунчалик бойки, унда давлат тузуми, қонунлари, инсон камолоти масалалари ҳам атрофлича ўрин эгаллаган. Арастунинг ёзишича, давлатнинг битта муҳим вазифаси бор, яъни у ҳамма фуқароларига бир хил тарбия берилишини таъмин-лаши лозим. Тарбия хусусий ташаббус эмас, балки давлатнинг энг долзарб вазифаси бўлмоғи лозим. Арасту болаларга таълим-тарбия беришнинг маълум тизими бўлиши керак, деб ҳисоблаган, ва биринчи бўлиб, болалар ёшини даврларга бўлиб ўрганиб чиққан. Сўнгра, таълим-тарбия тизимига мувофиқ, ана шу даврларни қуйидагича тавсия қилган: - ҳар бир бола 7 ёшгача оилада тўғри овқатланиши, жисмонан чиниқиши ва яхши одатларни ўрганиши керак; - 7 ёшдан 14 ёшгача давлат мактабида таълим олиши: гимнас-тика, ўқиш, ёзиш, расм чизиш ва мусиқа фанларини ўрганиши, ақлий, ахлоқий ва жисмоний жиҳатдан тарбияланиши лозим; - 14 ёшдан 21 ёшгача адабиёт, тарих, фалсафа, математика ва фалакиётга доир билимларни ўзлаштириши шарт. Арастунинг фикрича, болалар ёшини ана шу даврларга бўлиш уларнинг табиатига жуда мос келади. Шунингдек, Арасту таълим билан тарбиянинг

бирлигини таъминлаш масаласига ҳам жиддий эътибор берди ва уни кенг кўламда ёритди. У асосан ўзининг фалсафий таълимотида иродавий фаолиятга асосланди. Инсоннинг иродаси ундаги барча эзгу хулқ- атворларининг шаклланиши ва ривожланиши учун замин бўлиши кераклигини таъкидлади. Қадимги Ғарб давлатларида, шу жумладан, Афина ва Спартада ҳам қулдорлик жамияти ривожланиб аҳолининг табақаланишига олиб келди. Халқнинг мол-мулки ва насл-насабига кўра табақалар-га бўлиниши мактабларга ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Натижада қуйидаги таълим тизими вужудга келди : Аҳоли табақалари Мактаби Таълим мазмуни Эркин оилада туғилган аҳоли Шой аслзодалар Имтиёзли кишилар Аслзодалар Пулли, хусусий бошланғич таълим Уй мактаблари Грамматика Риторлар Ўқиш, ёзиш, ҳисоб Лотин, грек тиллари ўқитилади, адабиёт, тарих Риторика, фалсафа, грек тили, ҳуқуқшунослик, математика ва мусиқа ўргатилади Қадимги Римда таълим тарбия Қадимги Римда (эрамиздан ав. II аср) грек маданияти тез ривожланган, грек тили аслзодалар тилига айланган. Христиан дини қабул қилинган. Ўша даврдан бошлаб мактаб ва маданият диний тус олган. Марк Ôабий Квинтилиан (эрамизнинг 42-118 йиллари) Рим педагогларининг энг машҳури эди. Унинг “Нотиқ тарбиялаш тўғрисида” номли асарининг анчагина қисми гарчи бизгача етиб келмаган бўлса ҳам, аммо бу асарнинг сақланиб қолган баъзи парчалари Квинтилианнинг педагогика соҳасидаги асосий қарашлари тўғрисида фикр юритишга имкон беради. Квинтилиан ўз замонидаги Грек ва Рим фалсафий ва педагогика адабиёти билан яхши таниш эди. Айни вақтда у Римдаги риторлар

мактабининг ўқитувчиси бўлиб ишлаб, орттирган катта тажрибасини ҳам умумлаштирди. Уиннг бу асари педагогика тарихида биринчи марта мактаб практикаси билан чамбарчас боғланган дастлабки асарнинг биридир. Квинтилиан болаларнинг қобилиятига юксак баҳо беради. Унинг фикрича, бераҳмлик ва қобилиятсизлик камдан-кам учрай-диган ҳодисадир. Шола мактабда тарбияланмоғи лозим. Ўқитувчи ўзи тарбиялаётган ҳар бир болага эҳтиёткорлик билан ва эътибор бериб муомала қилиши керак. Ўқитувчининг ўзи ўқимишли бўлиши, болаларни севиши, ўзини яхши тута билиши, болаларни бўлар-бўлмасга мукофотлай бермаслиги ёки жазолай бермаслиги, ўз шогирдлари учун ўрнак бўлиши лозим. Хар бир ўқитувчи ўқитиш-нинг ҳамма босқичларини ўтиши керак. Чунончи, юқори типдаги мактаб ўқитувчиси аввало, бошланғич мактабда ўқитувчилик қилиши лозим. Квинтилиан ўзини “нотиқ тарбияловчи” киши деб ҳисобла-ганлиги учун ҳам боланинг нутқини ўстиришга катта эътибор берди. У болаларнинг нутқи ёшлик чоғиданоқ соф бўлиши учун курашди ва шу сабабли болаларни уйда тарбияламоқ учун олинади-ган энагалар ва мураббияларнинг талаффузи яхши бўлиши керак, деб уқтирди. Квинтилиан мусиқий таълим бериш масаласига ҳам боланинг нутқини яхшилаш нуқтаи назаридан қаради. Мусиқа ва тилни ўрганиш талаффузнинг яхшиланишига ёрдам беради, нутқнинг услубини яхшилайди, уни ифодали нутққа айлантиради. Шунингдек, боланинг бирга ўйнайдиган ўртоқларини ҳам танлаб олишни тавсия қилди. Шундан ташқари, у ибратнинг тарбиявий ролини ҳисобга олиб, болаларнинг теварак-атрофидаги кишилар-нинг хатти-ҳаракатини диққат билан кузатиб туриш ва ёмон ўртоқларни эса ундан четлатиш кераклигини айтди. Шолани мантиқий тафаккур қиладиган, мунтазам ва изчил фикр юритадиган қилиб тарбиялаш мақсадида математика (арифметика ва геометрия) фанларини ўргатиш зарур. Назарий насиҳатлар, тақлид ва машқлар ўқитиш ишида катта ролü ўйнаши керак. Айниқса, болага билим асосларини мустаҳкам қилиб бериш, бу ишда шошмаслик зарур.

Квинтилианнинг бу маслаҳатлари унинг тажрибакор ўқитувчи эканлигини кўрсатади. Унинг Уйғониш даврида янгидан кашф қилингин асарларини кўп педагоглар қимматбаҳо манба сифатида қизиқиб ўқидилар. Қулдорлик тузуми эрамизнинг III асридан бошлаб емирила бошлаганлиги натижасида маориф ва педагогика илми пасайиб кетди.

Похожие

Турли тарихий даврларда тарбия ва педагогик фикр тараккиёти

Педагогика – тарбия хакидаги фан

Мутахассислар тайёрлашда таълим жараёнининг ўзига хос хусусиятлари

Жадидлар педагогикаси

Кулдорчилик жамиятида тарбия, унинг синфий характери