Экологик фожиалар ва киёмат аломатлари - Педагогиka - Рефераты

Экологик фожиалар ва киёмат аломатлари

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Экологик фожиалар ва қиёмат аломатлари Табиат вужудга келгандан бери у ўсимлик ва хайвонлар билан бой бўлди. Организмлар орасидаги муносабатлар оддийдан мураккабга, айниқса, табиат билан инсоннинг муносабати кундан кунга мустахкамланиб борди. Ќар бир жамият тараққиётининг сиёсий даври табиатга алохида таъсир кўрсатди: Ибтидоий даврда одамлар ўша замонда оддий мехнат қуроли сифатида тош ва оловни ишлатдилар. Феодализм даврида инсониятнинг табиатга нисбатан таъсири қадимий замонга қараганда кучлироқ бўлди. Капиталистик жамиятда фан-техника, қишлоқ хўжалиги, транспортнинг ривожланиши, завод ва фабрикаларнинг пайдо бўлиши ва техногеник юмуш ходисаларини вужудга келтирди. Социализм даври – цивилизация табиатни хароб қилди. Инсоният ва табиат моддий жинс бўлиб, уларнинг кимёвий қисми умумий хисобланади. Қайд этиш лозимки, инсон биосфера компонентига киради, у табиатнинг кичик қисмини ташкил этса хам, буюк кучга эга, зеро инсоният табиатнинг кўзга кўринарли ўзгаришларига олиб келиши мумкин. Шунга биз иқрор бўлишимиз керакки, тарихий даврларда табиат инсонга нисбатан кучли эди. Айни пайтда эса инсоннинг фаолияти (антропоген) кучли бўлди ва натижада табиат хароб бўлди. Академик В.И.Вернадскийнинг фикрича, хозирги замонда инсон биосферасининг янги қирраси (ақл қавати, ернинг онгли қавати) – ноосферани вужудга келтириши лозим, чунки инсониятнинг барча харакати, ђайрати инсон саломатлиги учун, ноосферани фаол қисмига йўналтирилади. В.И.Вернадский (1967й.) шундай хулосага келдики, одамизод фаолияти геологик омилга айланган. Табиат мухофазаси амалий фан бўлиб, турар жойни мухофазалаш мақсадига эга. Унга хилоф равишда экология эса назарий фундаментал фан

хисобланади, чунки у организмларнинг бир-бири билан ва уларни ташқи мухит билан муносабатини ўрганади. Инсоният экологик муаммоларни ечиш йўлларини топиши керак. Экологик муаммолар 3 гурухга бўлинади: умуминсоний (жахон), минтақавий ва махаллий. Умуминсоний муаммолар: Атмосфера хаво хароратининг кўтарилиши. Олимлар шундай хулосага келдиларки, охирги 100 йил ичида (ўтган асрда) сайёранинг атмосфера хавоси 1 0 С га кўтарилди. Келгуси 30 йил ичида шунча хароратга кўтарилиши башорат қилинмоқда. Натижада дунё сув хавзаларининг хажми 20 метр юқори бўлади. Кўп шахар ва мамлакатлар сув остида қолади. Иқлимнинг ўзгариши глобал иқтисодий ва ижтимоий инқирозга олиб келади. Натижада айсберглар хал бўлиб, ер, ўсимлик, хайвонлар сув тагида қолиши мумкин. Бунинг асосий сабаби СО 2 нинг миқдори атмосферада кўпайиши ва бошқа экологик омилнинг таъсири хисобланади. Айни пайтда Ўрта Осиё ва Қозођистонда Орол фожиаси кишилар саломатлигига ва табиатга катта таъсир этмоқда. Ушбу хавзада йилида 100 миллион тонна туз чанг билан атмосферага тарқалиб, натижада хаво, сув, ер захарланади. Туз эса Федченко ва бошқа музликларга тарқалиб, уларни хал бўлишига олиб келади. Бир литр Орол сувида 40-50 грамм туз мавжуд. Агар ўтган асрнинг бошида СО 2 миқдори атмосферада 0,029 фоизни ташкил этган бўлса, айни замонда бу миқдор 0,033 фоизга етди. Келгусида бу кўрсаткич янада кўпайиши кутилмоқда. Озон қавати туйнугининг юпқаланиши. Атмосферанинг озон қавати барча тирик мавжудотга ўлим келтирувчи ультрабинафша қисқа тўлқинини ушлаб қолади. Охирги бир неча йиллар давомида атмосфера хавосида азот оксиди ва фреоннинг миқдори кўпайиши натижасида озон қавати нозик ва юпқа бўлиб

қолаётир. Фреон эса турли буёқлар, кондиционер ва музлатгичларда совуқлик манбаи сифатида ишлатилмоқда. Охирги йиллар Антрактида ва Россияда «озон туйнуги» вужудга келиб, барчани ташвишга солмоқда. Монреалда 1987 йили 50 та жахон давлатлари вакиллари фреон ишлаб чиқаришни 50% камайтириш учун шартномага имзо қўйишди. Озон қавати одамлар турар жойидан 22-30 км баландроқда жойлашган. Шуни таъкидлаш лозимки, ўтган асрнинг бошида хозирга нисбатан анча қалин бўлган. Тиббиёт ходимлари шу хулосага келдиларки, озон қаватининг юпқалашуви натижасида ахоли ўртасида тери касалликларининг тарқалиши ортган, чунки юпқа озон қавати қуёшнинг ультрабинафша нурларини қайтара олмайдилар. Ахолининг ўсиши. Иккинчи мингйиллик давомида биринчи минг йилликка қараганда ахоли сони баланд суръатларда кўтарилди. ХХ асрнинг бошида ахолининг ўсиши бир фоизга камайган бўлса, биринчи ярмида хар йили 1 фоизга, иккинчи ярмида эса 2 фоизга етди. Ќозирги пайтда жахон ахолиси хар бир сонияда 5 кишига, хар дақиқада 100-200 кишига, 1 соатда эса 6000 кишига кўпаймоқда. Ўзбекистон Республикасида ахоли сони 26 миллион нафар кишига етди, 1913 йилда эса ахоли хаммаси бўлиб 4 миллион 366 минг кишини ташкил этарди. Ќар йили юртимизда ахоли 0,5 миллион кишига ортмоқда. Ичимлик сув муаммоси. Биосферанинг сувли қавати гидросфера деб аталади. Сувлар 2 гурухга ажратилади: чучук ва шўр сув. Ер сайёрасининг 70% майдони (сатхи)ни сув ташкил этади.

Табиатда сувнинг захираси умумий миқдордан океанда 93,96% ни, ер ости сувлари – 4,13%, айсберглар – 1,65%, кўллар - 0,019% ни, тупроқ таркибида – 0,001% ни, дарёларда 0,001% ни ташкил этади. Умуман дунёда чучук сувлар жами сувлар миқдоридан 2,3% ни ташкил этади. Ќар йили қишлоқ хўжалиги, завод фабрикаларнинг сувдан фойдаланиши натижасида сув турли ташландиқларни ифлослантиради, бир қанча ўсимлик ва хайвонлар ўлимига сабаб бўлади. Умуман олганда хозирги вақтда ичимлик сувининг миқдори камайиб, ифлосланиб бормоқда. Чўлланиш муаммоси. Сайёрамизда дарахтзорларнинг майдони йилдан йилга камаймокда. Экин ерларининг катта қисми табиий ва сунъий эрозияга учради, ер самарадорлиги камайди. Орол денгизи мавзеида чўлланиш суръати ошиб, денгизнинг суви ўрнига қум, туз пайдо бўлди. Орол денгизининг фожиаси инсоният тарихида экологик фалокат сифатида кирдики, уни сабаблари антропоген омиллардир хисобланади. Ўзбекистонда ернинг яллиђланиши эрозияси Бухоро вилоятининг чўлларида, Фарђона водийси, Қарши ва бошқа туманларда учрайди. Чангли шамоллар Нукус, Термиз, Қўқон ва Қарши шахарларида кучли, чунки бу жойларда қора ва қизил қумлар нихоятда кўп. Меъёрдан кўп сувдан фойдаланиш натижасида ернинг сувли эрозияси кўпайди. Қайси омиллар ернинг яллиђланиши ва ювишига сабаб бўлмоқда? Биринчидан, ернинг нотекис майдонлари кўплигидан, иккинчидан, ёђингарчиликнинг ёђилиши, яйловлардан нотўђри ва узоқ муддатда фойдаланиши, учинчидан, якка экинлик (монокультура), системасиз суђориш, бўта ва ўрмонларни бархам топганлиги сабаб бўлди.

Республикамизнинг шароитида аксарият экин ерлари сув ювилган ва яллиђланган. Бунинг учун метереологик, дехкончилик ва гидробиологик қуритиш усуллардан фойдаланиб, ерни нормал холатига келтириш лозим. Пестицидлар. Пестицидлар, яъни бегона ўтларни йўқотиш, турли ўсимликларнинг зараркунандалари, уларнинг касалликларини олдини олиш, ёђоч, тахта, қођоз, хайвонот баданидаги паразитлар ва касалликлар тарқалашини олдини олиш мақсадида ишлатиладиган кимёвий моддалар хисобланади. Пестицидлар ўсимликларнинг кимёвий химояланиш асоси хисобланди. Захарли моддалар хужайраларга кириб, уларнинг кимёвий ва физикавий хусусиятларини ўзгартиради. Оқсил ва хужайраларнинг моддалари билан кимёвий реакцияга кириб, уларни чўктириб юборади, ферментларни фаолсиз қилиб, моддалар алмашувини бузади. Бунинг натижасида хужайралар ўлимга махкум этилади. Айни пайтда атмосфера хавоси, ер, сув ва барча қишлоқ махсулотлари ахолининг асосий озуқаворлиги хисобланиб, кимёвий моддалар билан ифлосланмоқда. Пахта монокультураси республикамиздаги барча экин ерларини кимёвий моддалар билан захарлантириб қўйди. Ўсимлик ва хайвонларнинг камайиши. Халқаро табиат ва табий бойликлар захираси жамияти иттифоқи маълумотига кўра 1600 йилдан хозиргача сайёрамиздаги 150 та тур қушлар, 106 та тур сутэмизувчилар, 20 та тур судралувчи ва сувтупроқлилар йўқ бўлди, уларнинг ирсий захираси (генофонди)дан хеч нарса қолмади, уни тиклаш учун имкон хам йўқ. 1980 йилнинг бошида ўрта хисобда кунига 1 тур хайвон ва бир хафта ичида 2 тур ўсимлик йўқ бўлган. Айни пайтда тахминан 1000 та қуш ва сут эмизувчилар тури йўқолиш арафасида. Агар бир тур ўсимлик йўқ бўлса, унда 3-5 та тур хайвонлар тури ўз-ўзидан йўқолади.

Жуда кўп мамлакатларда, шу жумладан, Ўзбекистонда «Қизил китоб» уч марта чоп этилганки, унда ўсимлику хайвонларнинг камёб турлари ва йўқолиш арафасидагилар киритилган. Турли-туман рангдаги биологик мухитни сақлаш мақсадида республикамизда миллий бођлар, қўриқхоналар, биосфера қўриқхоналар, буюртмахона, хайвонот бођлари, ботаник бођлар ташкил этилган ва этилмоқда. Улар эса экологик саёхатни ривожланишига катта ахамият касб этади. Минтақавий муаммолар, Орол денгизи масаласида БМТнинг сессияларида Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов икки марта чиқиш қилиб, бу муаммони умуминсоний муаммо деб хисоблади. Тожикистондаги Турсунзода шахрининг алюминий завод муаммоси, шунингдек Аму, Сир, Зарафшон дарёлари бир неча давлатлардан ўтади, минтақавий муаммо сирасига киради. Шуни айтиш лозимки, хар бир муаммо тури бир-бири билан зич алоқада бўлади. Махаллий муаммо бора-бора умуминсоний муаммога айланиши мумкин ёки унинг акси умуминсоний муаммолар ахоли ёрдами билан аввал минтақавий муаммога, кейинроқ махаллийга айланиши мумкин. Инсоният аввал табиат қонунларини ўрганиб, шу асосда уни химоя қилади, зеро агар табиат мувозанати бузилса, кечирмас ва тузатиб бўлмайдиган хато хисобланади. Табиат тўлиқ организм каби яшаш учун курашади, шу сабабдан инсоният учун нохуш ходисага айланади. Чернобил ходисаларига (26 апрел 1986 йил) 21 йил бўлди. Бу ходиса сайёранинг барча кишиларини ларзага солди, зеро бу даврнинг буюк техноген фалокати хисобланади. Чернобил атом станциясининг барча агрегатлари саркофаг билан қопланган, айни пайтда иккинчи қобиђ билан хам ёпилмоқда. Яна неча йил бу станциянинг зарарли нурлари турар жой манзилларига тарқалиши маълум эмас.

Охирги вақтларда сайёрамиз мамлакатларида табиатнинг нохуш ходисалари кузатилмоқда. Денгизнинг суви 10 метр ва ундан кўпроқ баландликка кўтарилиб, шахарлар, туманлар, қишлоқлар жонзотлари билан сув остига қолдирди. Табиий ва сунъий ёнгинлар пайдо бўлмоқда. Эрон, Покистон, Ќиндистон, Афђонистон ва бошқа давлатларда ер зилзиласи натижасида хар йили минглаб одамлар қурбон бўлмоқда ва мамлакатлар катта иқтисодий зарар кўрмоқда. Хитойда эса сув бир қанча иншоотларни ишдан чиқариб, экиш ерларини паймол этди, кишиларнинг ўлимига сабаб бўлди. Денгиз ер ости силкинишига Цунами деб айтилади. 2005 йили ушбу воқеа натижасида Ќинд океанида, Индонезия, Шри-Ланка, Ќиндистон, Бангладеш, Тайван ва бошқа давлатлар иқтисодий зарар кўрдилар, 200 мингдан зиёд кишилар халок бўлишди. Бу йил хам цунами воқеаси такрорланди. Сайёрамиздаги турли мамлакатларда табиатнинг хайратона вокеалари учраб турибди. Бунинг асосий сабаби турар жой мухитининг бузилиши хисобланади. Баъзан мўъжизавий воқеалар хам кузатилмоқда: «учар ликопчалар», «полтейгерст» ва бошқалар. Табиий офатлар Шарқда (Хитой, Япония) тўфон, сув босиши, қаттиқ шамол, Ђарбда (Франция, Англия, Италия, Германия) туфайли атмосфера хавоси хароратининг кўтарилиши кузатилди. Лондон метро станциясининг бирида, кондиционер йўқлиги сабабли, хавонинг харорати 55 0 С га етди. (Тошкент телевидениеси, 21.07.2006 й.) Элба дарёсининг суви камайиб кетди, иссиқлик натижасида дарёнинг суви қуриди. Баъзи кишилар Европа ва Америка китъасида иссикликдан халок булдилар. Америка қитъасида селу иссиқликдан бир неча давлатлар зарар кўрдилар.

Эфиопия, Ќиндистонда – сув босими, Испания, Португалияда ёнђин, Филиппинда вулқон 80 метр баландликка чиқди. Экологик фалокат натижасида вужудга келган воқеалар маъмурий чегарани билмайди, унда кўпинча адабиётларда акс этган қиёмат кўрсатгичларига ўхшаб кетади. Р.Аминов «Ќақиқат сари илк қадам» (2005) китобида ёзади: «Яна шуни айтиб ўтиш керакки, бу қиёмат соати хақидаги гаплар Оллох томонидан одамларни қўрқитиш учун эмас, аксинча уларни хушёрликка, қилаётган ишларини ўйлаб чегарадан чиқмасликка, мавжуд яратилган қонун-қоидани бузмасликка даъват этади. Бу худди отани ўђлига насихат берганидай. Яъни ота яратган фарзанд хушёр бўлиб отаси айтган гапларини, панд- насихатларини бажариши лозим, чунки фарзандни яратган ота хеч қачон хор бўлишини истамайди. Фарзанд бу насихатларни олмаган тақдирда хам ота сабр қилади, кутади. Лекин хар қандай сабрнинг хам чегараси бор, фарзанд нафақат ўзига, балки отаси номига хам иснод келтирса, унда албатта Яратганга қанча ођир бўлмасин, лекин бундай фарзанднинг бўлганидан бўлмагани маъқул деган хулосага келиб ундан воз кечади. Ана шу отанинг фарзанддан воз кечгани фарзанд учун қиёматдир. Лекин нима бўлган тақдирда хам, она боласидан воз кечмайди. Фарзанд қанчалик ёмон иш қилмасин, хатто-ки жонига қасд қилган тақдирда хам она боласининг бађрига олади. Отадан яшириб гунохларини кечиради. Шунинг учун осмондаги Отамиз яратган бандаларидан вақтинча кечса, Она Ер ўз бађрига олади. Яъни рух рухга, кул кулга кетади». Бизнинг назаримизда агар умуминсоний экологик муаммолар тезлик билан хал этилса, бу пайтда қиёмат ёки охирзамон хеч қачон бўлмайди. Бу масалани хал этиш учун барча дунё кишилари бир ёқадан бош чиқариб, жипслашиб одамларнинг экологик маданиятини кўтарсалар, бир вақтнинг ўзида зудлик билан ўз ечимини топади. Инсониятнинг юксак маданиятли ахлоқи унинг экологик маданиятининг асосини ташкил этади, зеро сођлом ақл, ер, сув, хаво, ўсимлик, хайвонот ва бошқа табиат омиллари муқаддас эканлигини тушуниб етади ва уларнинг

ўлимига дучор бўлишига йўл қўймайди. Шуни таъкидлаш лозимки, Нурота булоқлари муқаддас хисобланиши натижасида Навоий вилоятида, Сурхондарёдаги Сайроб, Тожикистондаги Чилучорчашма (Қирқтурт булоқ) балиқ, шаффоф сувлари билан бизнинг замонамизга етиб келмоқда. Маълумки, инсон организми касаллигини келтирувчиларга қарши курашади, табиат хам ўз навбатида хар томонлама тўлиқ организм сифатида инсоннинг нохуш фаолияти ва бошқа экологик омилларидан ўзини химоя қилиб, турли аксини беради. Бугун инсон шундай хулосага келдики, илмнинг энг буюги ақл саналади, зеро агар барча фаолият дунёда инсон камоли учун йўналтирилса, унда энг шарафлиси хам ахлоқ илми саналади. У инсоният маънавиятининг энг буюк, энг яхши яралгани хисобланади. Ќозир шундай пайт келганки, бизнинг барча кишиларимиз эзгу ният, эзгу суз, эзгу ишга амал қиладиган булсин, фақат шундагина табиат ўз химоясини топади. Пайђамбар хадисларида илм ва иқтисодий бойлик қуйидагича ўз ифодасини топган: Ќар киши илм орқасидан борса, бихишт у билан бирга ва хар ким дунёнинг изланишида бўлса, оташ унинг томонида. Президентимиз маънавий бойлик хақида сўз юритганда иқтисодий захирадан минглаб маротаба юқори туришини таъкидлаши бежиз эмас. Инсон табиат томонидан яратилган бир мўъжизаси бўлиб, унинг таркибий қисмини ташкил этади ва табиат жамият бирлигида у билан яшаб, ўзининг асосий мақсадини амалга оширади, зеро хозирги одамлар «ақлли одамлар» сафига киритилади. Бизнинг аждодларимиз кўп марталаб қайд қилганларки, табиат туганмас эмас, шу сабабдан унга нисбатан тўђри муносабатда бўлиш, тежамкорлик билан иш тутишимиз керак.

Похожие

Болаларда дастлабки иктисодий хукукий ва экологик тушунчаларни шакллантириш

Махсус мактабларда экологик тарбия бериш методикаси

Маънавиятда миллийлик ва умуминсонийлик. Маънавиятимиз даргалари ва сарчашмалари

Фуқаролик маданиятини шакллантириш тизими

Баркамол авлод тарбиясининг максад ва вазифалари