Фуқаролик маданиятини шакллантириш тизими - Педагогиka - Рефераты

Фуқаролик маданиятини шакллантириш тизими

Загружено в:

23.09.2022

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Ф уқаролик маданиятини шакллантириш тизими Режа: 1. Тизими ҳ а қ ида тушунча. Абу Наср Фаробий тизими т ў ғ рисида. 2. Фу қ аролик маданияти тизими. Шахс фу қ аролик маданиятининг и қ тисодий, маънавий, ҳ у қ у қ ий, фалсафий, ахло қ ий, эстетик, экологик, нут қ маданияти каби тизими. 3. Фу қ аролик маданияти тизимидаги категорияларининг ў заро бо ғ ли қ лиги ва ало қ адорлиги. Фу қ аролик маданияти тизимидан ў рин олган маданият турларининг талаб фу қ аролик маданиятини шакллантиришдаги роли. 4. Фу қ аролик маданияти тизимида роли маданиятининг таркибий қ исмларнинг фаолият ва муносабатларида ифодаланиши.

1-масала. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг педагогик-психологик асосларидан яна бири фуқаролик маданиятини шакллантириш тизимидир . Зеро, тизим фуқаролик маданиятини шаклланиш жараёнининг психологик омиллари, қонуниятлари, тамойилларини яхлит бир тартибга келтиради, фуқаролик маданиятини шахс маданиятининг бошқа қисмлари билан боғлиқ ҳолда инсонни ҳар томонлама баркамол бўлиб шаклланиши учун асос бўлади. Чунки, инсон фаолиятининг ўзи тизимдан иборат бўлиб, у инсоннинг амалий фаолияти, билиш фаолияти, коммуникатив фаолияти, ташкилотчилик фаолияти ва бошқа фаолият турларида ифодасини топа олган. Дарҳақиқат, тизим тартибланган, ўзаро узвий муносабат, алоқадорлик ва яхлит қисмларни ташкил этиб, умумий функцияни бажарувчи механизмлар йиғиндисидир. Чунки, тизим инсон фаолиятига хос ҳодиса сифатида шахс сифатларининг ривожланишини таъминлаш билан бирга, педагогик воқеликнинг йўналишини ҳам белгилашга хизмат қилади. Шундай экан талабалар фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнига тизимли ёндашиш, уни маданиятнинг бошқа қисмлари билан яхлитликда таҳлил қилиш тадқиқотимиз муаммосини самарали ҳал қилишга кўмаклашади. Чунки, профессор К.З.Зарипов таъкидлаганидек, “Тизимли ёндашув объектлар ўртасидаги сабаб-оқибатли боғланишларни очиш, ўрганилаётган ҳолатнинг келиб чиқиши ва ривожланиш истиқболини аниқ қуриш имкониятини беради. Бунинг учун тизим таркибий қисмларининг умумий тизимдаги ҳар бирининг бажарадиган вазифаси, уларнинг ўзаро боғлиқлиги ва муносабати алоҳида-алоҳида сўнгра яхлитлигича таҳлил қилинади» (46, 29). Шунга кўра талаба фуқаролик маданиятини, шахс маданиятининг бошқа таркибий қисмлари билан боғлиқликда кўриб чиқиш ва тавсифлаш фуқаролик маданиятининг моҳият-мазмунини теранроқ англаш ҳамда уни талабаларда шакллантириш учун фаолият самарадорлигини таъминлайди.

Маълумки, воқелик каби, ижтимоий-иқтисодий ҳаёт ўз тузилишига кўра моддий ва маънавий соҳаларда рўй берадиган инсон камолотининг турли жиҳатларини ифодалайди ва маданиятнинг турли хусусиятларини акс эттиради ва у талабаларнинг шахсий ҳамда ижтимоий фаолиятининг ўзига хос томонларини очиш учун хизмат қилади. Шу маънода талаба фуқаролик маданиятининг шаклланиш жараёнини якка ҳолда эмас, балки тизимли, яъни иқтисодий, маънавий, ахлоқий, ҳуқуқий, эстетик, экологик, нутқ, фалсафий маданият ҳамда миллий мафкура билан яхлитликда изоҳлаш,талаба фуқаролик маданиятининг мазмун-моҳиятини теранроқ тушуниш имконини беради. Ушбу фикрлардан келиб, чиқиб “тизимли ёндашув” тушунчасини жараёнлар ва фуқаролик маданиятининг бошқа маданиятлар мазмунибилан тизим ҳосил қила олиши, уларда тизимнинг мавжудлиги, фуқаролик маданияти моҳиятининг бошқа маданият шаклларининг тизимли тузилмага эга эканлигини акс эттиргани учун масалани “Талабалар фуқаролик маданияти тизими” деб ифодалаш мумкин. Нима учун? Биринчидан, Ўзбекистон поэтник (яъни кўп миллатли) мамлакат, унда 136дан ортиқ миллат вакиллари яшашади, аммо улар Ўзбекистон фуқаролигини олишган. Ҳар бир миллат вакилининг ахлоқий,эстетик, маънавий, иқтисодий ва ҳ.к. маданият соҳалари мавжуд. Уларни ягона Ўзбекистон фуқаролик маданияти атрофида жипслаштириш ва фуқаролик маданияти умуминсоний қадрият сифатида талқин этиш лозим. Иккинчидан, мамлакатимизда ижтимоий мансублик жиҳатидан олганда бир қанча ижтимоий гуруҳ, қатламлар, партиялар (4 та сиёсий партия), халқаро ташкилотлар, жамоалар (16 та диний жамоа фаолият олиб бормоқда) мавжуд бўлиб, улар ўз мавқеи, таъсирига эга. Уларнинг ўз мақсадлари, орзу-тилаклари, интилишлари бор. Уларда ягона фуқаровий мансубликни ташкил этмоқ даркор. Шунга асосан ягона фуқаролик маданиятининг мазмунига фуқаровий мансубликни иқрор қилдириш ва ягона шахс фуқаролик маданияти тизим даражасига кўтариш имконини яратади.

Учинчидан, мамлакатдаги барча фуқаролар ёки ижтимоий гуруҳнинг қонунлар доирасида эркинликлари, ҳуқуқлари, бурчлари, маъсулиятлари, мажбуриятлари фуқаролик маданияти сифатида ифодалаш лозим. Иқтисодий онгни иқтисодий эътиқод тўлдиради. Ривожланган иқтисодий билим, кўникма, малака ва онг иқтисодий эътиқод ёрдамида англаниб, мақсад, эҳтиёж, манфаат ва тажрибаларни мувофиқлаштиради. Оқибат натижада ислоҳотлар туфайли амалга оширилаётган сиёсий- иқтисодий муносабатлар, уларни ҳаракатга келтирувчи майл ва иштиёқлар англаб олинади. Шунинг учун иқтисодий эътиқод иқтисодий маданият тизимида инсон фаолиятини изчил йўлга қўювчи, унинг мантиқий мақсадини рўёбга чиқарувчи восита бўлиб хизмат қилади. Иқтисодий маданиятнинг яна бир муҳим томони иқтисодий фаолият ҳисобланиб, у моддий ва маънавий бойликлар ишлаб чиқариш учун хизмат қилади. Инсон иқтисодий фаолиятнинг субъекти сифатида ҳаёт эҳтиёжларини қондириш мақсадида иқтисодий тафаккур, онг ва иқтисодий ахлоқ-одобга мурожаат қилади. Улар ҳамжиҳатлиги иқтисодий ҳосила сифатида фуқароларда меҳнат фаоллиги, эҳтиёж ва манфаатларни оқилона амалга ошириш ёрдамлашади. Шу боис, иқтисодий маданият фуқароларга идеал ижтимоий тузум, бурч, маъсулият, зарурият, истеъмол каби ижтимоий қадриятлар моҳиятини теранроқ англаш ва уларни амалга қўллашга кўмаклашади. Маданиятшунос олимлар М.Абдуллаев, А.Абдуллаевлар фуқароларнинг иқтисодий маданияти иқтисодий билимлар, эътиқод, амалий хатти-ҳаракатлар синтези сифатида қуйидагилардан иборатдир деб таъкидлайдилар: -иқтисодий билимларнинг муайян даражаси (билимлар, маълумотлар ва тасаввурлар йиғилмаси); -олинган билимларни амалда қўллай билиш қобилиятлар (юксак онглилик, хўжалик юритишга қобилият, ташкилотчилик, ишбилармонлик, тадбиркорлик ва ҳоказо) (68,61-бет).

Шундай қилиб, иқтисодий маданият талабаларнинг ижтимоий ишлаб чиқариш, билимларни эътиқодга айлантириш, ўз хулқ-одоби, хатти- ҳаракатларини иқтисодий фаоллаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади ва шунинг учун ҳам фуқаролик маданияти мазмунини тўлдиради. Республика Президенти И.А.Каримовнинг «Мамлакатимизнинг маънавий ахлоқий ва маданий ютуқларини тиклаш, сақлаб қолиш, мустаҳкамлаш ва ривожлантириш ...давлат қурилиши, иқтисодий ривожланиш жараёнлари маънавий камолот, юксак ахлоқийлик билан тўла уйғун бўлмоғи керак» (11,498),-деб илгари сурган консепциясида фуқароларнинг ахлоқий маданияти фуқаролик жамиятини қуриш жараёнида муҳим омил эканлигини қайд этилган. Чунки ахлоқий маданият ҳар бир фуқаро, жамият, миллат ва халқнинг хулқида, турмуш тарзида, урф-одатларида, фаолиятида қарор топган инсоний фазилатлар йиғиндиси ҳисобланади. 2-масала. Фуқаролик жамияти асосларини шакллантириш шароитида - Ватанга, халққа миллатга, жамиятга, табиатга, оилага, ўзгаларга хулқий- ҳуқуқий нуқтаи-назардан муносабатда бўлиш, эътиқодлилик, миллийлик, амалийлик, эмоционаллик, фаоллик, ижтимоийлик каби хусусиятлар жуда зарур бўлади. Мазкур, хусусият ва сифатлар ахлоқий маданият мазмунини ташкил қилган бўлиб, у фуқаролик маданиятининг ахлоқий маданият билан алоқадорлигида намоён бўлади. Ахлоқий маданият мазмунини ташкил этган ахлоқий онг, ахлоқий тасаввур, ахлоқий эътиқод, инсонпарварлик, тинчликсеварлик, миллатпарварлик, байналминалчилик, оилапарварлик, меҳнатсеварлик (ҳар қандай бахтнинг асоси меҳнат), урф-одатларга содиқлик каби мезонлар фуқаролик маданиятининг шаклланиши учун асос бўлади. Фалсафий, педагогик, психологик адабиётларда қайд этилишича ахлоқий маданият мазмунини ахлоқий эътиқод, инсонпарварлик, меҳнатсеварлик ташкил этади. Ахлоқий эътиқод - ўз ахлоқий фазилатларига собитқадамлик, аждодлар ахлоқий таълимотига ҳурмат, садоқат, уларни қадрлаш, уларга қатъий ишонишдир. Ахлоқий эътиқоди шаклланган инсон

ёлғон гапирмайди, яхши хулқ, шарм ҳаё, раҳм-шафқат, вафо ва садоқат эгаси бўлади. Ахлоқий эътиқод ижтимоий жиҳатдан талқин қилинганда, у виждон, иймон, диёнат ифодаси ифодаси бўлиб, бурч, масъулият, мажбуриятни тўғри онглашга йўл очиб, ахлоқсизликдан йироқлаштиради. Шу маънода у фуқаролик маданиятига жуда яқин туради. Ахлоқий маданиятнинг яна бир таркибий қисми гуманизм (инсонпарварлик) ҳисобланиб , инсонларга ғамахўрликни, уларнинг қадр-қийматини ҳуқуқларини, эркинлигини олий қадрлаш, одамларга меҳр-муҳаббат, инсоф-адолат, раҳм-шафқат, сахийлик, олийжаноблик, аёлларга, бечораларга болаларга, етим-есирларга ғамхўрликни нуқтаи назардан ёндашиш инсонпарварлик юксак намунаси бўлиб, фуқаролик маданияти билан ҳамоҳангдир. Фуқаролик маданиятининг тамал тошини ташкил этган ватанпарварлик ва миллий ўзликни англаш ҳам шахс фуқаролик маданияти тизимида муҳим мезон ҳисобланади. Ватанпарварлик умумбашарий фазилат сифатида инсоннинг аждодлари, авлодлари яшаган макон киндик қони тўкилган муқаддас даргоҳни англатиб, она-Ватан тарихи маданияти, миллий қадриятлари билан ифтихор қилиш миллий урф- одатлардан ғурурланишни тарбиялашга ёрдам беради. Ахлоқий маданиятнинг, фуқаролик маданияти билан боғлиқлигининг яна бир томони, унинг фуқаролик маданияти асосини ташкил этган эркин тафаккур, фаол мустақиллик, бурч ва маъсулиятга содиқликни англатишидир. Зеро, фуқаронинг эркинлиги, фаоллиги, бурч ва маъсулиятга садоқати қанча мустаҳкам бўлса, унинг ахлоқий қудрати кучли ва жамият, халқ, миллат олдидаги обрў-эътиборини ошира олади. Демак, демократик жараёнларни кучайтириш ахлоқий маданият ёрдамида такомиллашади ва шунинг учун талаба фуқаролик маданиятини шаклланишида муҳим омил ҳисобланади. Ҳуқуқий маданият фуқаролик малданиятининг пойдеворидир. Зеро, ҳуқуқ ҳам, ахлоқ ҳам сиёсат ҳам, маънавият ҳам инсонга нисбатан қўлланилади унинг баркамол фуқаро бўлиб шаклланишига ёрдам кўрсатади.

Шу маънода ҳуқуқий маданият и жамият қонунларига ҳурмат кўзи билан қараш, унинг ижтимоий неъмат эканлигини англаш, обрў-эътиборини қад р лаш кераклигини тушуниб етиш, унга онгли муносабатда бўлиш, қонуннинг барча моддаларига итоат қилиш, уларни оғишмай бажариш, қонунбузарликка муросасиз бўлишига одатланиш ни англатиб, фуқароларнинг халқ, миллат, Ватан олдида бурч л и эканлигини ифодалайди. Шунинг учун «Шахснинг ҳуқуқий маданияти-жамият ҳуқуқ и й маданиятининг зарурий шарт-шароити ва илк бунёдкори, унинг мақсади ва таркибий қисмидир» (1 20 , 31). Ҳуқуқий маданиятнинг фуқаролик маданияти учун зарур ижтимоий ҳодиса сифатидаги яна бир хусусияти унинг хулқ-атвор, тартиб-интизом, ҳуқуқий-ахлоқий фазилат йўналишларини акс эттирганлигидир. Зеро, ҳуқуқий маданият «… ҳуқуқ муносабатлари иштирокчиларидан тегишли хулқ атвор меъёрларига риоя этишини талаб этади, уларнинг ҳуқуқ ва бурчларини белгилаб беради ҳамда шу орқали ижтимоий муносабатларни бошқаради» (7 9 ,31). Фуқаролик маданиятининг ўзига хос хусусиятларидан яна бири фуқронинг ахлоқий ҳуқуқий одобидир. Мана шу ахлоқий-ҳуқуқ одоб фуқароларни нг қонунларга итоат қилиши ни бегила б, шахснинг ахлоқий- ҳуқуқий дунёқарашининг асосини ифодалайди. Ахлоқий-ҳуқуқий дунёқараш фуқаронинг миллий ахлоқ-одоб қоидалари ва қонунларга одатланишни талаб этади. Шу нуқтаи назардан фуқаролик маданияти ҳуқуқий маданиятга яқинлашади. Дунё ҳамжиҳатлигида ҳуқуқбузарлик, жиноятчилик, диний экстремизм террорчилик аломатлари содир этилаётган бир пайтда фуқароларга ҳуқуқий билимдонлик, ҳуқуқий онг зарурдир. Бунда ҳуқуқий маданият фуқароларга, айниқса ёшларда қонунга итоат этишни, ҳуқуқий билимдонликка ишонч кўзи билан қарашни тарбиялашга қаратилиши зарур. Мамлакат фуқароларининг, жумладан, бўлажак мутахассисларнинг ҳуқуқий маданиятини мунтазам такомиллаштириб бориш учун олий ўқув юртларида

ҳуқуқий таълим-тарбия тарғиботини кучайтириш талабалар ҳуқуқий саводхонлигини ошириш лозим. Бунинг учун эса олий ўқув юртларида «Ҳуқуқшунослик», «Ўзбекистон Республикаси Конституцияси» фанларининг ўқитилишини илғор педагогик технологиялар асосида ташкил этиш, машғулотлар мазмундорлигини ошириш, турли кўрик–танловларни жорий қилиш, радио, телевидение, вақтли матбуотда ҳуқуқий билимларни кенг тарғиб қилиш, адлия, суд, прократура, милиция органлари билан учрашувлар, савол-жавоб кечаларини уюштириш, ёшларнинг ҳуқуқий билимларини мустақил ўзгартиришлари учун махсус курслар семинар-тренинглар ташкил қилиш лозим. Зеро, ҳуқуқий маданият инсон маданиятининг муҳим қисми, ядроси сифатида мамлакатимиз идеалларига хизмат қилганлиги учун эмас, балки унда умуминсоний идеаллар, адолат ўз аксини топгани учун қадрлидир. Фуқаролик маданияти талабаларнинг воқеликдаги ҳодисаларни теранроқ англаш, табиат, жамият, инсон тўғрисидаги билимларнинг ижтимоий–иқтисодий тарақиётга, шахс манавиятига таъсирини ўргатиши учун фалсафий маданият билан муносабатда бўлади. «Фалсафий маданият айни вақтда шахснинг диалектик ижодий фикр юритиш қобилияти, ўзининг моҳиятини англаши, ижтимоий фаоллигини ошириш мақсадида фалсафий билимларни чуқурроқ эгалаши, улардан самарали фойдаланишга бўлган эҳтиёжлари йиғиндиси ҳамдир» (68,82). Фуқаролик жамиятининг меҳнаткашлари табиатан фаол бўлишлари, ижтимоий-иқтисодий тарақиётга тезроқ киришишлари учун, ақл-заковат, донолик, ўзини англаш маданиятига эга бўлишлари муҳим. Шунинг учун ҳам фуқаролик маданияти фалсафий маданият билан узвий боғлиқликда бўлиши табиий. Фалсафий маданият олам тўғрисидаги фикрлар жамланган, «донишмандлик»ни севувчи фалсафани, унинг мазмунида, дурдоналар ўрин олган (билимлар) нинг фуқаро мулкига айланиши, эътиқоди, дунёқараши, иймонини мустакамлаши учун аҳамиятлидир. Шу маънода фалсафий

маданият фуқаро, дунёқараши, иймон-эътиқоди ва амалий фаолиятнинг асосини ташкил этадиган фалсафий категория ҳисобланади. Ҳозирги демократик ўзгаришларни чуқурлаштириш вафуқаролик жамияти асосларини шакллантириш шароитида, жамиятни, табиатни, шахс ҳаётини фалсафий ўрганиш, ўзгартириш ҳам фуқароларга фалсафий маданият зарур. Зеро, файласуф Ш.А.Азизов таъкидлаганидек, фалсафий маданият тараққиётни тўғри англашда жамиятга фалсафий ёндашишни акс эттиради. Жамиятга фалсафий ёндашиш эса ижтимоий фалсафанинг «Ижтимоий борлиқ», «Ижтимоий муносабат», «Ижтимоий алоқа», «Ижтимоий онг», «Ижтимоий жараён», «Ижтимоий ишлаб чиқариш», «Объектив ижтимоий шароит», «Субъектив ижтимоий омил», «Маданият», «Қадрият», «Оила», «Шахс», «Турмуш», «Манфаат» ва каби ҳодисаларнинг жамиятга алоқадорлигини аниқлаш, тушуниш ва ҳар бир ҳодисанинг инсон ҳаёти ва фаолиятидаги ўрнини англаш, шахс фуқаролик маданиятининг шаклланиши учун муҳим роль ўйнайди. Шу ўринда эътироф этиш жоизки, фуқаро; «Дунёқарашининг шаклланишида, илмий, маънавий, ахлоқий, эстетик юксалувнинг усуллари, воситалари, имкониятларини аниқлаш, ўрганишда фалсафа етакчи роль ўйнамоғи даркор». 3-масала. Фуқаролик жамиятини қуриш жараёнида мамлакат меҳнаткашларида фуқаролик маданияти қанчалик зарур бўлса, талабаларда фуқаролик маданияти шакллантириш учун ҳам фалсафий маданият шунчалик қимматли. Чунки унинг мазмунида билимдонлик, донолик, ақл- фаросат, ижодий тафаккур каби шахс сифатлари мужассамлашган. Шу маънода айтиш мумкинки фалсафий маданият ҳар ёшда инсонийликни таркиб топтириш, уни камолотга етказиш ва ривожлантиришда йўналтирилган миллий қадрият ҳисобланади. Шунинг учун ҳар бир талаба ўзининг бўлажак касбининг ўзида инсоний муносабатларни шакллантириши ҳамда сиёсий-ахлоқий тараққиёт принципларини мукаммалроқ эгаллашида фалсафий маданият билан қуролланиши лозим. Чунки талабада фуқаролик

маданияти тарбиялаш учун фалсафий маданият йўлчи юлдуз бўлиб хизмат қилади. Фуқаролик маданияти тизимида шахснинг эстетик маданияти ҳам ўзига хос аҳамият касб этади. Зеро, у эстетик идрок ёрдамида воқеликни гўзаллик қонуниятлари асосида англаш учун хизмат қилади. Зеро, эстетик маданият умумий маданиятнинг муҳим таркибий қисми сифатида табиатдаги ҳаётдаги, ижтимоий тараққиётдаги, турмушдаги, меҳнатдаги, санъатдаги гўзалликни англаш ва уни ўз идеалига айлантиришга ундовчи кучдир. Эстетик маданиятнинг меҳнатдаги, турмушдаги, ижтимоий муносабатдаги бадиий ижоддаги илхомлантирувчи ва йўналтирувчи хусусиятларини чуқурроқ ўрганиш учун инсонда эстетик онг, эстетик тасаввур, эстетик муносабат шаклланган бўлиши даркор. Эстетик онг жамиятнинг социал тузилиши ва ижтимоий амалиёт билан боғлиқ ҳолда воқеликдаги, ижтимоий ҳаётдаги гўзаллик ва мукаммалликни мақсадга мувофиқ тарзда инъикос этиш, билиш ва яратишни ўзида қамраб олган. Шунинг учун эстетик қадриятларни яратиш ва кўпайтириш гўзаллик қонунлари асосида яшашни йўлга қўйиш, талабада фуқарони маданиятини тарбиялаш учун бош омил бўлиб хизмат қилади. Файласуф М.Абдуллаевнинг таъкидлашича, «Миллий мустақиллик шароитида маънавий маданиятнинг барча унсурлари сингари эстетик маданиятнинг аҳамияти ошиб боради. Биринчидан, бозор муносабатларига ўтиш жараёнида кишиларнинг ижтимоий ва шахсий фазилатлари, уларнинг онглилиги, ижодий фаоллигининг ижтимоий ҳаётининг барча жабҳаларида эркин намоён бўлиши учун реал имкониятлар яратилади. Иккинчидан, шахсий манфаатларнинг ўзига хос ўрин олиши негизида кишиларнинг ижодкорлик фаолиятидаги самарадорлик ортади, ишлаб чиқаришни ташкил этишда шахсий ташаббускорлик, тадбиркорлик, ишбилармонлик фазилатлари кенг намоён бўлади. Учинчидан, ишлаб чиқариш муносабатларининг янада такомиллашуви, жамиятни бошқаришда демократик асосларнинг тараққий этиши кишиларнинг сифат жиҳатидан

баркамоллиги эстетик маданиятнинг такомиллашувига олиб келади. Тўртинчидан, ишлаб чиқариш соҳасида хорижий фирмалар билан қўшма корхоналарнинг ташкил этилиши, жаҳон илмий-техникавий тараққиёти ютуқларининг Ўзбекистонга кириб келиши, ишлаб чиқаришни янги (электроник, микроэлектроника, ҳисоблаш машиналари, компьютерлар қулай автоматлаштириш тизими ва бошқалар) техника билан қуроллантириш ишлаб чиқарувчиларда социал-психологик, профессионал, ахлоқий-эстетик сифат ва фазилатларни янгича таркиб топтиришни тақозо этади» (68, 95-96). Эстетик маданиятнинг бу хусусиятлари, ўз ижтимоий-иқтисодий тараққиётида мамлакат келажаги ҳисобланган ёшларда фуқаролик маданиятини тарбиялайди ҳамда табиат, унинг гўзаллиги, бетакрорлигини гўзаллик қонуниятлари асосида ўзлаштириш табиатдаги бойликлар (ҳайвонлар, қушлар, ер, сув, дарахтлар, ўсимликлар ва ҳ.к.)ни асраб-авайлаш, кўпайтиришни кенгроқ ва чуқурроқ англаш натижасида талаба-ёшларда «экологик маданият» деб ном олган маданиятнинг шаклланиши учун имкон яратади. «Экологик маданият» умуминсоний маданиятнинг муҳим таркибий қисми сифатида инсоннинг табиат билан муносабатининг уйғунлигини акс эттиради ва табиий муҳитга муҳаббат, ҳурмат, эътиқодни тарбиялайди. Шунинг учун «Экологик маданият» талаба фуқаролик маданиятини шакллантириш тизимида муҳим мавқега эга бўлиб, баркамол авлод тарбияси билан узвий боғлиқликда ривожланади. Фуқаролик жамиятини қуриш ва баркамол авлодни шакллантириш шароитида шахслараро муносабатлар уйғунлашади. Инсон ҳамда уни ўраб турган атроф-муҳитни мухофаза қилиш учун одамлар онгида экологик маданиятни чуқурроқ англаш ҳис-туйғуси ривожланади. Чунки у умуминсоний муаммога айланади. Буни чуқур ҳис этган Президент И.А.Каримов ўзининг «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» номли рисоласида шундай изоҳлайди, «Экологик хавфсизлик муаммоси аллақачонлар миллий ва минтақавий доирадан чиқиб, бутун инсониятнинг

муаммосига айланган. Табиат ва инсон ўзаро муайян қонуниятлар асосида муносабатда бўлади. Бу қонуниятларни бузиш ўнглаб бўлмас экологик фалокатларга олиб келади». Шунинг учун, «Экология ҳозирги замоннинг кенг миқёсдаги ижтимоий муаммоларидан биридир. Уни ҳал этиш барча халқларнинг манфаатларига мос бўлиб, цивилизациянинг ҳозирги кун ва келажаги кўп жиҳатдан ана шу муаммонинг ҳал қилинишига боғлиқдир» . Экологик маданият талабада фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг муҳим бир қисми экан, уни олий ўқув юртлари ўқув- тарбия жараёнида кенг тарғиб қилиш, назарий ва амалий машғулотларни баҳс-мусобақа, «Заковат», «Билимдонлар ва зукколар», «Диалог-маъруза» шаклида ташкил қилиш ва ўқитишнинг илғор педагог технологияларига асосланган «Ақлий ҳужум». «Фикрлар ҳужуми», «Мунозара», «Ажурли арра», «Кластер», «Синквейн» каби интерактив методлар дан фойдаланиш зарур. Бу эса талаба-ёшларда фуқаролик маданиятини экологик маданият замирида тарбиялаш учун катта имкониятлар яратади. Буни бизнинг педагогик тажриба-синов ишларимиз натижаси кўрсатади. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантириш тизимида миллий мафкура ҳам муҳим аҳамият касб этади. Чунончи, биринчи бобда таъкидлаб ўтилгандек, фуқаролик жамияти эркин, фаол, мустақил дунёқараш, фикрга эга бўлган, ўз-ўзини бошқариш ҳуқуқи кафолатланган, маданиятли меҳнаткашлар жамиятидир. Бу жамият фаол, ақл-заковатли, бунёдкор, яратувчи, ташаббускор, ватан ва халқига садоқат, меҳр-муҳаббат, бурч ва маъсулият билан ёндашадиган эътиқодли шахслардан таркиб топади. Шу нуқтаи назардан шахснинг фуқаролик маданияти миллий мафкура билан ҳамоҳанг. Зеро, милл ий истиқлол мафкураси сиёсий партия ва ижтимоий гуруҳлар мафкурасидан устун турадиган, чунки бу мафкура фуқаролар эркин ва озод кў радиган, у ларнинг эркин ва озод яшаши, ўз орзу-умидлари, интилишлари, иқболини ўзи белгилашини таъминлайдиган миллий қадрият ҳисобланади. Талаба-ёшларда миллий мафкура ёрдамида фуқаролик

маданиятини шакллантиришда «Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар» ўқув фани асосоий ўринда туради. Ушбу фан ўзининг маъно-мазмуни, фалсафаси, ижтимоий-сиёсий йўналиши доирасида Ватан равнақи, юрт тинчлиги, халқ фаровонлиги, ижтимоий ҳамкорлик, комил инсон, диний бағрикенглик, миллатлараро тотувлик каби ғояларни тараннум этувчи уларни талабаларнинг онги ҳамда қалбига сингдирувчи ҳисобланади. Чунончи, миллий мафкуранинг республика Президент И.А.Каримов тьаърифлаганидек: «Халқни буюк келажак ва улуғвор мақсадлар сари бирлаштириш, мамлакатимизда яшайдиган, миллати, тили ва динидан қатъи назар, ҳар бир фуқаронинг ягона Ватан бахт-саодати учун доимо маъсулият сезиб яшашига чорлаш, аждодларимизнинг бебаҳо мероси, миллий қадрият ва анъаналаримизга муносиб бўлишга эришиш, юксак фазилатли ва комил инсонларни тарбиялаш, уларни яратувчилик ишларига даъват қилиш, шу муқаддас замин учун фидойиликни ҳаёт мезонига айлантириш-миллий истиқлол мафкурасининг бош мақсадидир». Ушбу мақсад фуқаролик жамиятининг стратегик мақсадидан келиб чиққан мақсаддир. Шунинг учун, фуқаролик жамиятини қуриш жараёнида жамият меҳнаткашларида, айниқса, бўлажак олий маълумотли мутахассисларда фуқаролик маданияти асосларини шакллантириш, уни миллий истиқлол мафкурасининг талаблари, вазифалари билан уйғунлаштириш лозим. 4-масала. Маданият, жумладан, фуқаролик маданияти фуқаролик жамиятини қуришда мафкуравий омил сифатида эътироф этилиб, айрим шахслар, гуруҳларнинг фалсафий, фалсафий, сиёсий, ҳуқуқий, диний, эстетик, ахлоқий, бадиий қарашларни ифодалайди. Шунга асосан миллий мафкура мазмунини миллий онг, миллий ифтихор ва миллий ғурур хусусиятларини ифодалагани учун фуқаролик маданияти билан боғлангандир. Чунончи миллий онг умумбашарий қадриятнинг бир мезони сифатида миллат манфаатини, маданиятини, миллат истиқболини, миллий

бирдамликни фалсафий-сиёсий жиҳатларини инсон онгида ифодалайди. Миллий онги шаклланган инсонда мамлакат истиқболини кўра билиш, бунинг учун миллий урф-одатлар, маданий қадриятга содиқлик диний бағрикенглик бошқа миллат халқига, манавиятга ҳурмат, келажакни қуришда жасрлик, мардликни намойиш эта олиш фазилат ҳамдир. Юқорида қайд этилган фикрларга мувофиқ тадқиқотда назарда тутилган илмий-назарий фараз доирасида олиб борилган тажриба-синов ишларининг таҳлили миллий мафкура таъсирида талабаларда фуқаролик маданиятини шаклланиш даражасининг қуйидаги кўрсаткичлари устивор эканлигини тасдиқлади: 1.Ижтимоий-иқтисодий билимлар салоҳиятининг ошиш даражаси. 2. Фуқаролик б урч и , маъсулият и ва мажбурият и ни янгича мазмун касб этиши . 3.Ҳуқуқий-ахлоқий қоидаларга риоя қилиш. 4.Мустақил фикр юритиш, ўз-ўзини назорат қилиш ва баҳолаш. 5.Инсонпарварлик, миллатпарварлик ҳис-туйғуларининг уйғунлиги . 6.Муайян миллатга мансублик, ушбу миллат билан фахрланиш, унинг муваффақиятидан ғурурланиш. 7.Адолат ва ҳақиқат учун курашишга тайёр бўлиш. 8.Ўз билими, кучи, имкониятларни халқ, миллат манфаатига бағишлаш. 9.Ижтимоий фаоллик, эркин ва фаол фуқаро тушунчалари доирасида муайян маълумотга эга бўлиши ва ҳоказо лар . Ижтимоий–иқтисодий ҳаётдаги демократик ўзгаришларга мустақил муносабат билан ёндашадиган, ўз кучи қобилияти, имкониятларига таяниб, тенглик, озодлик, биродарлик учун кураша оладиган шахслар фуқаролик маданиятини эгалаган бўлиб, улар « вақти-соати келиб, бугунги ўтиш даври учун зарур бўлган кучли давлат функциялари ва аломатлари аста-секинлик билан тажрибавий равишда кучли жамият зиммасига» (21,2) ў тишига бевосита ўз ҳиссаларини қўшадиган бўладилар. Бунинг учун мактаб партасидаёқ ёшлар фуқаролик маданияти ни тарбиялаш да уни маънавий маданияти билан боғлиқлигини таъминлаш лозим. Зеро,

«Маънавий маданият янги моддий эҳтиёж ва талаб, янги техника ва технология, янги қулайликлар, фаровонликка мос ҳолда … ўқувчи шахсида ташаббускорлик, тадбиркорлик хислатларини шакллантиришга» ( 86, 6) қаратилган фалсафий-педагогик ҳодиса ҳисобланади. Маънавий маданият воқеликдаги нарса ва ҳодисаларни ақл-заковат, истеъдод, руҳий билим, қобилият каби инсоний хислатлар ёрдамида ўрганиш ва ўзлаштириш орқали шаклланади. Унинг негизини ташкил этган умуминсоний ва миллий қадриятлар моддий ҳамда маънавий ҳаёт ҳодисалари таъсирида таркиб топиб ғоялар, тушунчалар, тасаввурлар асосини ташкил этади. Аждодларнинг асрлар давомида тўплаган қадриятлар и, анъаналари, урф-одатлари, инсон, табиат, жамият тўғрисидаги таълимотлари маънавий мерос тарзида фуқароларда инсонпарварлик, меҳатсеварлик иймон-эътиқод, нафосат, ахлоқ-одоб, самимий дўстлик, биродарлик она Ватанга муҳаббат каби фазилатларни мужассамлаштиришга хизмат қилгани учун фуқаролик маданиятини шакллантириш учун муҳимдир. Шу нуқтаи назардан фуқаролик маданияти маънавий маданиятга яқиндир. Маънавий маданият фақатгина инсонга нисбатан қўлланиладиган тушунча. Дарҳақиқат у, инсоннинг дунёқарашини, тасаввурларини, руҳиятини, онгини, қалбини, диний ва дунёвий эътиқодини ташкил этувчи қадрият ҳисобланади. Бу қадрият ижтимоий иқтисодий ҳаётнинг маънавий эҳтиёжининг пайдо бўлиши, ривожланиши ва такомиллашишини таъминлайди. Шунинг учун ҳам шахснинг маънавий маданияти ва унга бўлган эҳтиёж жамиятнинг маънавий, иқтисодий тараққиёти билан боғлиқ равишда намоён бўлади. Бу эҳтиёж ижтимоий ҳаётни, фанни, таълим- тарбияни юксак пағоналарга кўтарилишини таъминлашга хизмат қилади ва жамият тараққий этган сари, маънавий маданият ҳам мазмунан ва шакллан такомиллашиб боради. Бундай ривожланиш ижтимоий-иқтисодий ҳаётнинг ўсишини таъминлаш ва айни пайтда ижтимоий-иқтисодий тараққиёт маънавий маданият ривожини тезлаштиради. Шунга кўра жамиятнинг

моддий ва маънавий ҳаёти меҳнаткашларнинг маънавий эҳтиёжи ва қизиқишини қондиришга қаратилган бўлади. Бу ҳол мамлакат фуқаросининг маънавий фаолиятини йўлга қўйиш орқали унинг фуқаролик маданиятининг шаклланишига асос бўлади. Фуқаролик жамияти эркин, фаол, мустақил шахслар жамияти бўлгани сабабли маънавий маданияти юксак фуқароларга эҳтиёж сезади. Шунинг учун ҳам фуқаролик маданияти тизимида маънавий маданият етакчи роль ўйнайди. Айни пайтда манавий маданият фуқаролик маданиятининг барча мезонларини қамраб олувчи универсал қадрият . Зеро, у шахс ва жамиятнинг маърифий-ахлоқий салоҳиятини ифода этадиган, ижтимоий-иқтисодий ҳаёт тақозосига биноан унинг турли томонларини акс эттирадиган, табиат, жамият ва фуқаронинг инсонлашув даражасини таъминлайдиган руҳий-ахлоқий идрок, зийрак қалб нишонасидир. Шахснинг фуқаролик маданияти ни шакллантириш тизимида нутқ маданияти ҳам муҳим аҳамият касб этади. Зеро, “Нутқ маданияти инсон умуммаданиятининг бир қисми бўлиб, фикрни адабий тил меъёрларига мувофиқ тўғри, эркин, аниқ, мантиқан изчил ёқимли ва таъсирли баён қилишдир (23,13). Шу маънода нутқ маданияти тил, сўз, тафаккур, инсоний фаолият шаклида намоён бўлиб фуқаролар ўртасида муомала маданиятини ўрнатиш, шу билан бирга инсонларда хушмуомалалик, сухандонлик, ширинсўзлик, эзгулик, донолик, нотиқлик, касбий билимдонлик, хулқ-атвор каби фазилатларни камол топтиради. Шунинг учун бўлажак олий маълумотли мутахассисда фуқаролик маданияти талаб даражасида тарбиялашга хизмат қилади. Дарҳақиқат, нутқ маданияти умуммаданиятнинг бир қисми сифатида фикрни оғзаки ёки ёзма шаклда ифодалашда, мантиқий изчиликка риоя қилишга, шахсий маданият савиясини юксалтиришда муҳим ижтимоий-педагогик восита ролини ўтайди ва шунинг учун ҳам сўз бойлиги, луғат софлиги, орфография, грамматика, орфоэпия, нутқ усулларининг ўзига хос хусусиятлари ва меъёрларини юқори даражада бўлишини таъминлайди.

Тўғри, аниқ, ифодали ва ширин сўзлаш ҳар қандай мутахасис, раҳбарнинг фаолиятини самарали қилади. Сўзни тўғри қўллаш, унинг ўзига хос мезонлари ва меъёрларига риоя қилиш, нутқда мақоллардан, ибратли сўзлардан, унумли ва ўринли фойдаланиш сўзловчи фикрларининг тингловчига аниқ етиб боришини таъминлаши билан бирга инсонларда хушмуомалалик ва мулойимликни тарбиялайди. Шу боис олий ўқув юрти талабаларининг бўлажак мутахасис сифатида нутқ маданиятини юқори даражага кўтариш уларнинг фуқаролик маданиятининг шаклланиши учун катта замин тайёрлайди. Зеро, нутқ фуқаронинг маданият кўзгуси сифатида, инсоннинг кўрки, ақл-заковати, нафосатини зийнатлайди. Нутқ маданиятининг ўзига хос хусусияти яна шундан иборатки, у инсонда тил ва унинг қонун-қоидаларига онгли риоя қилишни ўқувлиликни, мақсадга мувофиқ сўзлаш ва ёзишни, равон, мазмунли, тушунарли фикрлашни тарбиялайди. Шунинг учун ҳам нутқ маданияти жамият маънавиятини юксалтириш, талаба-ёшларда ақл, идрок, онг, тафаккур, ирода, билим, адолатни шакллантиришда муҳим восита ҳисобланади. Шу боисдан бўлажак олий маълумотли мутахассисларни тайёрлашда талаба-ёшларнинг нутқ маданиятининг шаклланишига эътибор қаратиш, уларнинг сўз, фикр бойлигини нутқ маданияти орқали ривожлантириш талабанинг мустақиллик, маънавият, миллий мафкура, миллий истиқлол ғояси тўғрисидаги тасаввурларини, дунёқарашларини кенгайтиришга ёрдам беради. Бу эса талаба фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг яна бир воситасидир. Фуқаролик маданияти тизимидаги маданиятнинг кўриб ўтган барча таркибий қисмлари инсонни ижтимоий ҳодиса сифатида турли - туман фаолият ва муносабатларини қамраб олишини ва уларнинг характерли хусусиятларини акс эттиради ва шунинг учун ҳам фуқаролик жамияти меҳнаткашларида фуқаролик маданиятини шакллантиришда; айниқса амалга Конституция, фуқаролик, меҳнат, оила кодекслари, қонунлар мазмунини теранроқ англаш, улар бўйича мулоҳазалар юритиш, шарҳлар тузишда бўлажак мутахассисларнинг саводхон бўлиб етишувига ёрдам беради.

Похожие

Маънавий-маърифий тарбия ишлари жараёнида фуқаролик маданиятини шакллантириш

Фуқаролик маданиятини шакллантириш тушунчасининг мазмун-моҳияти ва функциялари

Ўқув-тарбия жараёнида ўқувчи-ёшлар фуқаролик маданиятини шакллантириш технологиялари

Фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг қонуниятлари ва тамойиллари

Миллий ва умуминсоний қадриятлар фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг муҳим омили