Фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг қонуниятлари ва тамойиллари - Педагогиka - Рефераты

Фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг қонуниятлари ва тамойиллари

Загружено в:

23.09.2022

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Ф уқаролик маданиятини шакллантириш нинг қонуниятлари ва тамойиллари Режа: 1. Фу қ аролик маданиятининг қ онуниятлари . 2. Фу қ аролик маданиятининг тамойиллари. 3. Фу қ аролик маданияти, шаклланишининг мафкуравий й ў налганлик.

Фан, таълим, cанъат ва маданият соҳаларини ривожлантириш, уни миллий мустақиллик талабалари, янгича дунёқараш нуқтаи назаридан тараққий эттириш давлатимиз ва фуқаролик жамияти истиқболининг устивор йўналишларидан, бири саналади. Албатта, бунда замонавий ижтимоий- иқтисодий таълимотлар, янги техник ғоялар, кашфиётлар нечоғли аҳамиятли бўлса, мамлакат меҳнаткашларида, жумладан талаба-ёшларида фуқаролик маданиятини шакллантириш ҳам шунчалик зарурдир. Зеро, ижтимоий- иқтисодий тараққиёт шахс камолотига қанчалик таъсир кўрсатиб, унинг ривожланишини тезлатса, ўз навбатида шахснинг камолот даражаси ҳам жамият тараққиётининг тезлашишини таъминлайди. Чунончи, шахс камолоти ва ижтимоий–иқтисодий тараққиёт бир-бирига мутаносиб ва ўзаро диалектик боғлиқ жараён ҳисобланади. Шахс камолоти ва ижтимоий-иқтисодий тараққиёт таълим-тарбия воситасида доимо олдинга интилади. Шу нуқтаи назардан масалага ёндашадиган бўлсак таълим ва тарбия жараёнига жиддий қараш, уларни меҳнаткашларнинг соғлом турмуш тарзини қурувчи, жисмоний ва ақлий қувватини оширувчи, уларнинг ғоявий-сиёсий, маънавий салоҳиятини режалаштирувчи восита деб қараш мақсадга мувофиқ бўлади. Зеро, тарбия жараёни инсонни замон ва маконда фаолият кўрсатиб, юксакликка ундовчи зоҳирий ва ботиний қувват ва шахснинг барча сифатлари сингари фуқаролик маданиятининг шаклланишини таъминловчи педагогик ҳодисадир. Маълумки, шахсда фуқаролик маданиятини шакллантириш - яхлит педагогик, жараённинг муҳим бир таркибий қисми ҳисобланади. Бу жараённинг моҳияти унинг тузилмасида, яъни фуқаролик маданиятининг шакллантириш жараёнинг мазмунини касб этувчи қонуниятлар, тамойиллар, тарбиявий муносабатларда ифодаланиб, улар ижтимоий буюртма сифатида тарбиянинг мақсади, шакли, методи, ташкилий хусусиятлари, шарт- шароитлар ва бошқариш орқали изоҳланади. Мазкур ҳолатни «Фуқаролик маданиятининг шаклланиш жараёни тузилмаси»да кузатишимиз мумкин.

Жадвалда акс эттирилганидек фуқаролик маданиятини шаклланиш жараёни қонуниятлар, тамойиллар (принциплар), тарбиявий муносабатларининг ўзаро узвийлигини, алоқадорлигида амалга ошади. Маълумки, қонуният фалсафий тушунча сифатида инсоннинг жамиятдаги хатти-ҳаракатларини белгилаб берувчи йўл-йўриқ, қоидалар йиғиндиси. Педагогикадан ҳам бундай қонуниятлар мавжуд бўлиб, улар ижтимоий ҳодиса сифатида биринчидан, таълим-тарбиянинг хусусиятларини, иккинчидан, шахс фуқаролик маданиятининг шаклланиши таъминловчи – ма қ сад, шакл, метод, ташкил этиш, бош қ ариш, шарт-шароит, имкониятлар яхлитлигини ифодалайди. Х ў ш, фу қ аролик маданиятининг шаклланиш жараёни қ онуниятлари деганда нима тушунилади. Фу қ аролик маданияти шаклланиш жараёнининг қ онуниятлари – бу фуқаролик жамияти асосларини қ уриш шароитида шахснинг маънавий, интеллектуал, ахло қ ий- ҳ у қ у қ ий ҳ аракатларини таъминлашга й ў налтирилган тарбиявий таъсирларнинг бар қ арор, яхлит й ў налишларини таъминлашга хизмат қ илувчи йўл-йўриқлар, қоидалар йиғиндисидир. Бу қ онуниятлар қ уйидагилардан иборат: 1. Фуқаролик маданияти шаклланиш жараёнининг фуқаролик жамияти хусусиятлари ва макро- ва микро- муҳитнинг объектив ва субъектив омилларига бо ғ ли қ лиги – бу биринчи қ онуният. Маълумки жамият инсонларсиз мавжуд бщлмаганидек, инсон ҳам жамиятдан таш қ арида мавжуд б ў лмайди. Шунга к ў ра шахс фуқаролик маданиятини ҳам фуқаролик жамиятининг хусусиятлари, тара ққ иёт омиллари билан бо ғ ли қ . Зеро биз қ ураётган фуқаролик жамияти қ уллик ва мутеликни, ҳар қ андай миллий, ир қ ий камситишлар, ижтимоий айирмачиликни интар этувчи жамият ҳисобланиб, бу жамиятида 1-бобда таъкидлаб ў тилганидек фуқаролар ижтимоий-сиёсий жиҳатдан фаол, эркин ва тенг ҳуқуқли инсонлар б9либб ў либ, улар 9з ў з фуқаролик ҳам сиёсий ҳуқуқларини англаб етган, ишбилармон, тадбиркор, ижодкор муста қ ил фикр юритишга қ одир шахслар ҳ исобланишади. Зеро, фуқаролик жамиятининг хусусиятлари инсонга экрин

и қ тисодий ва сиёсий ҳ аёт тарзини танлаш кафоланган. Чунки фуқаролик жамияти жамиятга хизмат қ илувчи давлат фаолиятини назорат қ илиш назарда тутилган. Бу хусуситялар фуқаролик маданиятининг фуқаролик бурчи, фуқаролик маъсулияти, фуқаролик мажбурияти, фуқаролик тафаккури, фуқаролик онги, фуқаролик муносабатлари каби таркибий қ исмларини шакллантириш учун му ҳ им омилдир. Педагогик-психологик манбаларда муайян жараён ёки фаолият ижтимоий му ҳ итнинг мавжуд объектив ва субъектив омиллар таъсирини инобатга олган та қ дирдагина самарали б ў лиши мумкинлигини таъкидлайди. Тадқиқотимиз муаммоси доирасида олиб борган педагогик тажриба-синов ишлари шуни кўрсатадики олий ўқув юртлари талабаларида фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнига макро- ва микро муҳитнинг қуйидаги объектив ва субъектив омиллари таъсир қилар экан. Бу таъсирни инобатга олиш фаолият самарасини ташкил этади. Шу ўринда эътироф этиб ўтамизки шахс фуқаролик маданиятига ижтимоий ҳаётнинг объектив ва субъектив омиллари таъсир кўрсатади. Бу фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг биринчи қонунияти ҳисобланади. Буни қуйидаги жадвалда кузатиш мумкин. Субъектив омиллар - жамиятдаги соғлом муҳит, таълим муассасалари, жамоат ташкилотлари, тарбияланувчилар, ота-оналар, маҳалла, психологик муҳит, оила, мактаб, маънавият ва маърифат масканлари инсоний муносабатлардан иборат. Объектив ва субъектив омилларнинг ўзаро алоқадорликда ва боғлиқликда эътироф этилиши талаба фуқаролик маданиятининг шаклланишига ижобий таъсир кўрсатади. Фуқаролик маданиятининг мақсади, мазмуни ва уни шакллантириш методларининг бирлиги ва яхлитлиги. Фуқаролик маданиятининг шаклланиши мақсад, мазмун, методлар муштараклиги д а амалга ошишини тажриба кўрсатмоқда . Зеро, мақсад - фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнининг якунидаги кутилаётган

натижани кафолатловчи асос. Фуқаролик маданиятининг хусусиятидан келиб чиқиб, мақсад ва уни амалга оширувчилар тартибга қараб ўрганиш ва ўргатиш мақсадларига ажратилади. Ўрганиш – бу тарбияланувчи фаолиятини, ўргатиш - тарбиячи фаолиятини ўзида мужассамлаштирган. Мақсад мазмунни аниқ белгилаш учун аниқ восита бўлиб хизмат қилади. Мазмун - бу муайян нарса, ҳодиса, жараёнларнинг ўзига хос хусусиятлари, сифати, белгилари, элементлари, таркибининг йиғиндисидир. Мазмун воқеликдаги нарса, ҳодисаларнинг мавжудлигини ифодалайди. Бу ўз навбатида фуқаролик маданияти нимадан, қандай тартиб ва жараёндан иборат эканлигини англатади. Мазмуннинг ҳаққонийлиги ва шу таркибдан иборат эканлиги метод ёрдамида аниқланади. Метод - дунёни, илмий билимларни ўрганиш йўли. Метод моддий дунё (табиат ва жамият) ва инсон онгининг мураккаб ҳодисаларни аниқ талқин этади ҳамда унинг мазмунини теранроқ ва амалий ўрганишга кўмаклашади. Мақсад, мазмун, метод муштараклигини таъминлаш талабалар фуқаролик маданиятини шаклланишини тезлаштиради. Бунда фуқаролик маданияти мақсади (менинг эҳтиёжим), фуқаролик маданияти мазмуни (менинг эгаллашим зарур бўлган ижобий шахсий фазилатлар), методи (менинг қобилиятим, имкониятим, йўлим) орқали амалга оширилади. Фуқаролик маданиятининг шахс ривожланиши, тарбиячи ва тарбияланувчилар муносабатлари билан боғлиқлиги қонунияти. Шахснинг ривожланиши фуқаролик маданиятининг мазмуни тарбиячи, тарбияланувчилар муносабатининг сифатига боғлиқ. Айни пайтда, фуқаролик маданиятининг мақсади, мазмуни, таъсир кўрсатиш методлари шахснинг ривожланганлик даражасига эътироф этади. Зеро, бу бирлик ва боғлиқлик объектнинг ижтимоий-қимматли фазилатларга эга эканлиги ҳамда субъектнинг педагогик билимдонлиги, фаоллигини тақозо қилади. Чунончи объект тарбияланиши учун, субъектнинг ўзи тарбияланган бўлмоғи даркор. «Тарбиячи - устоз бўлиши учун, бошқаларнинг ақл-идрокини ўстириш, маърифат зиёсидан баҳраманд қилиш, ҳақиқий ватанпарвар, ҳақиқий фуқаро

этиб етиштириш учун, энг аввало, тарбиячининг ўзи ана шундай юксак талабларга жавоб бериши, ана шундай буюк фазилатларга эга бўлиши керак». Бу талаб ва эҳтиёж тарбиячининг педагогик–психологик билимга эга бўлиб, шахснинг индивидуал-психологик хусусиятларини, унинг ривожланиши қонуниятларини билиши лозимлигини тақазо этади. Шундай экан, тарбиячи, аввало, тарбияланувчи шахсини мукаммал ўрганиши, у билан муносабатлар тартибини ўрнатиш керак. Айни пайтда тарбияланувчининг ўзи ҳам фаол бўлиши, тарбиявий таъсирларни тўғри қабул қилиш имкониятини ўзида тарбияланган бўлиши лозим. Акс ҳолда таъсирлар самарасиз бўлиб, муҳим имкониятлар қўлдан бой берилади ва фаолият тасодифий ҳолатлардан иборат бўлиб қолади холос. Фаолият ва муносабат узвийлигини ташкил этиш шахс фуқаролик маданияти шаклланишининг асосий манбаи ва негизи деб эътироф этиш. Фаолият хатти-ҳаракат бўлиб, эҳтиёжни қондириш йўлидир. Фаолият воқеликни билиб олишнинг воситаси сифатида инсонни мақсадга мувофиқ ўзгартира олади. Чунки, фаолият онгли хусусиятга эга бўлиб, ўзида мақсад, восита, натижа ва жараённи қамраб олган категориядир. Муносабат эса, борлиқдаги маълум нарсалар, ҳодисалар, воқеалар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни билдиради. Нарсалар ва ҳодисаларнинг сифатлари, хоссалари, уларнинг мавжудлиги муносабатларда намоён бўлади. Чунончи, «Фалсафа қисқача изоҳли луғат»ида таъкидланишича «Муносабат фалсафий категория бўлиб, маълум нарса, ҳодиса (тизим)нинг қисмлари, унсурлари ўртасида ўзаро боғлиқликни билдиради... Муносабатлар турли-туман, хилма-хил бўлади. Масалан: сабаб ва оқибат, бутун ва қисм, шакл ва мазмун, ички ва ташқи ва ҳ.к. Фуқаролик маданияти шаклланиш жараёнининг фуқаролик маданиятининг моҳияти, функциялари, педагогик таъсирлар ва талабаларнинг фаол фаолиятига асослангангили қонунияти. Маълумки, ҳар қандай жараён, шу жараён учун хос бўлган тушунча моҳият-мазмунига асосланса жараён самарали бўлади. Шу нуқтаи назардан фуқаролик

маданияти шаклланиш жараёнининг фуқаролик маданиятининг моҳияти, функциялари, педагогик таъсирлар, талабаларнинг фаол фаолиятига асосланиши ҳам қуйидагиларда ўз ифодасини топа олган: - фуқаролик маданиятининг мазмун-моҳиятида; - шахс фуқаролик маданиятининг ижтимоий-сиёсий фаоллиги, маънавий-маърифий тайёргарлиги, руҳий-индивидуал сифатлари каби тузилмасида; - фуқаролик маданиятининг ижтимоийлик, маданий-маърифий, айрим ёшлар ва педагогларга педагогик таъсир каби функцияларида; - шахс фуқаролик маданияти шаклланишининг тарбия, таълим жараёнлари билан боғлиқлигида; - яхлит педагогик жараёнда фуқаролик маданияти шаклланиш вазифалари, шакллари, воситаларининг ўзаро алоқадорлигида; - педагогик таъсирларнинг талабаларнинг ўзаро ҳаракатлари ва актив фаолиятларининг узвий боғлиқлигида. Маълумки, қонун воқеликдаги нарса ва ҳодисаларнинг барқарор боғланишини ифодалайди. Шу нуқтаи назардан қонун қонуниятга яқин туради. Шундан келиб чиқиб фуқаролик маданияти шаклланиш жараёнининг қонуниятларини мазкур жараён учун хос бўлган педагогик ҳодиса ва воқеаларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳамда алоқадорлигида кўриш лозим. Чунки бу алоқадорлик ҳамда боғлиқлик талабалар фуқаролик маданиятининг шаклланиш жараёнини мазмунли, мақсадга мувофиқ ва самарали бўлишини таъминлайди. Шуни эътироф этиш жоизки, фуқаролик маданиятининг шаклланиш жараёни муайян зиддиятлардан иборат бўлган мураккаб жараёндир. Мазкур зиддиятларнинг моҳияти шундан иборатки, талаба шахсида шаклланаётган муҳим маънавий-ахлоқий фазилатлар, дунёқарашлар, ахлоқий-эстетик салоҳият доим ҳам реал ҳаётда учрамайди. Бундай зиддиятларни енгиб ўтиш учун ёшларда, албатта юксак маънавий- ахлоқий фазилат ҳисобланган фуқаролик маданиятини тарбиялаш

лозим бўлади. Бу ишнинг ягона муваффақият гарови талабалар жамоаси жипслигини, етуклигини йўлга қўйиш, фуқаролик маданиятини шаклланиш жараёни қонуниятларини мукаммал эгаллаш ҳамда талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантириш тамойиллари билан қуролланиш талаб этилади. Чунки, фуқаролик маданиятини шаклланиш жараёни педагогик жараён сифатида муайян тамойилларга таянади. Бу тамойилларни билиш, педагог- тарбиячига, гуруҳ раҳбарларига таълим муассасасида тарбиявий тадбирларни мазмунли, мақсадли ташкил қилиб, унинг йўналишини талаба-ёшларда фуқаролик маданиятини шакллантиришга қаратиш имконини яратади. Зеро, тараққиёт, фан, таълимот маълум тамойиллар (принциплар)га асослангандагина ривожланишни тезлаштиради, фаолиятнинг сифат ҳамда самарадорлигини таъминлайди. Шунинг учун ҳам фуқаролик маданиятини шакллантириш ҳам маълум тамойилларга асослансагина ишнинг муваффақияти таъминланиб, муддаога эришиш осонлашади. Буларсиз улар ўз моҳиятини йўқотади. Фуқаролик маданиятини шакллантириш тамойиллари деганда, мазкур жараён мазмунига, йўналишига, амалга ошириш методларига, ташкилий шаклларига, жараён иштирокчиларининг орасидаги ўзаро муносабатларига қўйиладиган талабларни ифодаловчи дастлабки қоидалар тушунилади. Педагог, гуруҳ раҳбари, тарбиячи фуқаролик маданиятини шакллантириш ишларни ташкил этиш жараёнида ана шу тамойиллардан келиб чиқади ва риоя қилиши ва улар ўртасидаги узвий боғланишни таъминлайди ҳамда уларни амалга тадбиқ этиш орқали кўзланган мақсадга эриша олади. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнида уларга риоя қилиш фаолиятни самарасини ва натижасили бўлишини таъминлайди. Бу тамойиллар қуйидагилардан иборат: 1. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришда мафкуравий йўналганлик ва мақсадга қаратилганлилик тамойили. Ушбу тамойил педагог фаолиятини ёшлар қалби ва онгига ижобий таъсир этадиган тушунча ва ғояларни, илмий дунёқараш ва ижодий тафаккурни,

имон-эътиқодни, инсоф-диёнатни, ҳалоллик, меҳр-оқибат, саховатни сингдиришга йўналтиради. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришда мафкуравий йўналганлик нуқтаи назаридан ёндашиш шахсни чинакам фуқаро этиб тарбиялаш ва ривожлантиришни таъминлайди, чунки айнан фуқаролик маданияти кишилар ўртасидаги энг юксак инсоний муносабатни ифодалайдиган воситадир. Мақсадга қаратилганлилик педагогларга гуруҳ раҳбарларига, тарбиячиларига ўз билимлари, тарбиявий фаолиятининг мақсад ва вазифаларини миллий мафкура талаблари асосида белгилаб олишда, фуқаролик маданиятининг мазмунини, уни шакллантиришнинг замон руҳига мос метод, шакл ва воситаларини қўллашда кўмаклашади. Бу тамойил талаба-ёшлар жамоасининг ривожланиш истиқболларини кўра билашга, фаолиятда бепарволик, лоқайдликка йўл қўйилмаслик учун ишонч қувватини ўтайди. Шунингдек, мақсадга йўналтирилганлилик талабалар қалбига ифтихор ҳиссини сингдиришга ҳам ёрдам беради. Бу тамойил тарбиянинг кейинги жараёнларида ҳам давом эттирилиши лозим. Чунки, у Ватанимиз фуқароларининг ҳар томонлама камол топиши учун асосий омил ҳисобланади. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг ижтимоий йўналганлик тамойили. Ушбу тамойил ҳар қандай тарбия инсонни фаол ижтимоий ва бахтли ҳаётга тайёрлаш қоидасидан келиб чиқади. Маълумки, таълим муассасаси ижтимоий институт ҳисобланиб, давлатнинг таълимий ва тарбиявий эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилган. Ушбу тамойил ҳам фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнини ижтимоийлаштиришни тақозо этади. Шунинг учун фуқаролик маданиятини шакллантирувчи тарбиявий тадбирлар мазмунида жамият талабларига мос ва хос, ижтимоий йўналиш касб этган, жамиятнинг иқтисодий, сиёсий, маданий аҳволини яхшилай оладиган ишлар ўрин олиши лозим. Зеро, фуқаролик маданияти, фуқаролик маъсулиятини, ижтимоий бурчни белгилайди. Фуқаролик маъсулиятини, ижтимоий бурчни аниқ билиш

эса, жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий, маънавий-маърифий ўзгаришларнинг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланади. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришда онг ва хулқ мазмунидаги ёт ғоя ва сар қитларга зарба бериш тамойили. Бу тамойил педагог, гуру ҳ (синф) раҳбари, тарбиячидан бугунги таҳликали даврда миллий қадриятларимиз, миллий истиқлол ғоясини ёшларимиз онгига сингдириш, ўтмишдаги миллий урф-одатларимиз ёрдамида мақсадли тарбиявий тадбирларни ишлаб чиқишни талаб этади. Тарбиявий таъсир ва тадбирларни шундай уюштирмо қ лозимки, бунда ёшлар ўз билими, воқеликни ҳиссий англаши, ўтмиш тажрибаларини ўзлаштириши мисолида ўзини янги ҳаётнинг тўлақонли хўжайини, эгаси деб билсин. Атрофдаги инсоний ҳолатлар, тартиб-интизом, ҳодисаларни англаш орқали ўзини ҳақиқий инсон сифатида тасаввур этсин. Бунинг учун талабадаги иқтидор, қобилият, имкониятни ривожлантириш, ижтимоий муносабатларни, фаолликни кучайтириш, консерватив кучларни енга олиш ва ниҳоят, фаол ҳаётий позицияда туришга ўргатиш назарда тутилмоғи лозим. Бу тамойилнинг яна бир хусусияти шундаки, у талаба-ёшларда ўқув меҳнати, ижтимоий меҳнат ва жисмоний меҳнат ютуғидан ғурурланиш, фахрланиш орқали эскилик сарқитларига зарба бериш, кўникма ва малакаларни шакллантиришни эътиборга олади. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнини яхлит ёндашиш тамойили. Инсон танаси б ўлимларга ажралиб ривожланмаганидек, унинг дунёқараши (ўсиб, улғайиб, камол топиши), маънавий-ахлоқий салоҳияти, фуқаролик маданияти ҳам яхлит ҳолда ривожланиши фанда исботланган. Маълумки, баркамол инсон тарбиянинг таркибий қисмлари – мафкуравий (ғоявий-сиёсий), ахлоқий, эстетик, жисмоний, касб-кор ва меҳнат, иқтисодий, ҳуқуқий, фуқаролик иарбияларини бир-бири билан чамбарчас бо ғлиқликда олиб бориш, яъни уларга яхлит ёндашиш орқали амалга оширилади. Демак, ушбу тамойил

фуқаролик маданиятини талабаларда шаклллантиришда маданият таркибий қисмлари бирлигини, яхлитлигини назарда тутишни лозим деб таъкидлайди. Зеро, фуқаролик одоб- ахлоқи, бурчи, маъсулиятни ҳис этиши, ўз ҳуқуқини, ҳаққини аниқ англаши, иқтисодий эътиқод, миллий даромад, сиёсий муносабатлар, ижтимоий қадриятлар мазмуни, моддий ва маънавий неъматларни гўзаллик қонуниятлари асосида идрок этиши, миллий қадриятлардан мақсадли фойдаланиш, уни асраш ва кўпайтириш бевосита ва билвосита инсон билан, унинг маданий дунёқараши билан боғлиқ. Бу яхлитлик воқеликни “табиат – моддий ва маънавий дунё – жамият – фуқаро” муносабатларида кўриш ҳамда ижтимоий-иқтисодий тараққиёт орқали ҳал этиш имкониятини яратади. Шунинг учун ҳам шахс баркамоллигида муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Ушбу тамойилда талаба шахси тарбиявий таъсирлар марказига қўйилишига асосланади. Бунда талаба фуқаролик маданиятининг шаклланиши, ривожланиши ва табиийимкониятларнинг рўёбга чиқарилиши учун қулай шарт-шароитлар яралишига амалий ёрдам кўрсатилади. Яхлит ёндашиш – инсоннинг қимматли ҳаёт режаларини, шахс йўналишини,фаолият ва хулқининг мотивларини ижобий ифодаланиши назарда тутади. Талабалар фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнини инсонпарварлаштириш тамойили. Маълумки, инсонпарварлик инсонларга меҳр-муҳаббат билан қараш, уларни ҳурмат қилиш, унинг моддий ва маънавий юксалишларига ғамхўрлик қилиш ғоялари билан суғорилган бўлиб, у жамиятда демократик принципларнинг қарор топишида, адолатнинг таъминланишида, фуқароларнинг ўз-ўзларини бошқаришини йўлга қўйишда ва жамият, шахс, маданиятнинг узвийлигини таъминлашга хизмат қиладиган фалсафий-педагогик ҳодисадир. Фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнини инсонпарварлаштириш ёшлар ахлоқий-ҳуқуқий манфаатларининг устиворлигини таъминлаш орқали халқнинг дарди, миллат манфаати, давлат эҳтиёжини қўллаб-қувватлаш демакдир. Фуқаролик маданиятини

шакллантириш жараёнини инсонпарварлаштириш орқали инсон иқтидори ва маънавиятини намойиш этишга имконият яратилади. Унинг ижтимоий- иқтисодий моҳияти ҳаётий эҳтиёжини қондириш, миллий, умубашарий қадриятлар устиворлигини таъминлаш ва ниҳоят, инсон, жамият, тараққиёт муносабатлари уйғунлигида кзўга ташланади. Шунингдек, фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнини инсонпарварлаштириш, ҳар бир талаба онгига сиёсий билимдонликни, мустақил фикрлашни, маънавий-руҳий жиҳатдан рағбатланишни амалга оширишни ҳам эътибордан чиқармайди. Зеро, инсонпарварлик миллий ўзликни англаш, ижтимоий-руҳий кайфиятни кўтариш, ботиний (ички) ва зоҳирий (ташқи) аломатларни уюштириш ва йўналтириш ҳамда ҳаракаьга келишига ижобий таъсир кўрсатиш демак. Зеро, “инсонпарварликнинг мақсади инсон ҳаёти давомида ўз салоҳиятини тўла намоён қилиб, жамиятда ўзига муносиб ўринга эга бўлиш учун максимал шароит яратиш ҳамда бунга тўсқинлик қилувчи ғояларнинг пуч эканлигини фош қилиш, ғоя бўлувчи омилларни бартараф этиш, инсон қадр-қимматини ҳимоя қилиш ва эркин ҳуқуқини талаб қилишдир” (136, 166). 6.Талабаларнинг хулқ-одоб маданияти фаолиятини шакллантириш тамойили. Ахлоқ – ижтимоий онг шаклларидан бири сифатида, ҳар бир инсоннинг жамият, оиладаги тартиб-қонунларга риоя қилиши, юриш-туришини ифодалайди. Одоб – инсоннинг маънавий етуклиги ва маданийлик мезонини англатувчи педагогик ҳодиса. Ахлоқ-одоб ҳар қандай инсоннинг оила, жамиятдаги тартиб-интизом, қонуниятларни тан олиб, амалга ошириши натижасида унинг маданий баркамоллиги ва маънавий салоҳиятини кўрсатувчи куч ҳисобланади. Ҳаётда, турмушда, фаолиятда барча инсонлар ҳам шу қонун-қоида, тартиб-интизомга риоя қилиб, маънавий ва маданий инсон бўлавермайди. Айримлар мана шу педагогик ҳодисалардан чекиниши ёки четлашиши натижасида “тарбияси оғир” тамғасини олади. Аммо, ҳаёт, тажриба шуни кўрсатмоқдаки, айтиб ўтилган “Тарбияси оғир” ларда ҳам маълум даражада ижобий хулқ-одоб ва фаолият меъёрлари мавжуд бўлади. Масалан, давомий паст баҳода

ўқийдиган, жамоа ишлари ва ижтимоий-фойдали меҳнатдан қочиб юрадиган талаба, қандайдир, мусобақа ёки тадбирда гуруҳ шарафини ҳимоя қила олди ёки ҳимоя қилишда фаол иштирок этиб, гуруҳ муваффақиятини таъминлади. Бу “тарбияси оғир”нинг ижобий хулқ-атвор хусусиятидир. Рус педагоги И.П.Подласийнинг таъкидлашича, “... тарбиячи тарбияланувчининг мана шу, жуда кичик, аммо шахс тарбияси учун муҳим ижобий хусусиятларига таянсагина, кутилган натижага эришади. Чунки, бу бола қалбига нигоҳ ташлаш ва унинг бахтли келажаги учун йўл очиш имконияти демакдир” (107, 181). Зеро, инсон табиатининг ўзи қарама-қаршиликлар, зиддиятлар оламининг яхлитлигидан ташкил топган. Мазкур тамойил тарбиячи-педагогдан талабадаги ижобий хулқ-одоб ва фаолият нуқтасини аниқлаш ҳамда унга таянган ҳолда салбий хусусиятларига зарба бериш демакдир. Шунингдек, тўлиқ шаклланмаган ахлоқий имкониятларнинг ривожланишига йўл очиш ҳамдир. Асосан, тарбияланувчи-талабани билиши, эстетик, экологик, иқтисодий, маънавий қизиқишларининг ижобий томонларини аниқлаб, унга таяниш ёрдамида фуқаролик маданиятини шакллантиришда муҳим йўл очиши бўлиб ҳисобланади. Ҳеч қачон тарбияланувчи-талабанинг нуқсонларига шаъма қилмаслиги лозим. Доимо уни рағбатлантирувчи, ишончга йўлловчи сўзлар, қимматли фикрлар ва фазилатларни тарбиялашга ҳаракат қилиши асослидир. Чунки ҳозирги давр тарбия концепсиясида ҳар қандай тарбиявий жараёнга фаолиятли ёндашув асосида мақсадга эришиш мумкинлигини кўрсатмоқда. Фуқаролик маданияти ҳам шахсий фазилатларни таркиб топтиришда фаолиятли ёндашув қоидасига асосланган тақдирда моддий ва маънавий бойликларни ўрганиш, яратиш, кўпайтириш мумкинлигини кўрсатмоқда. Зеро, инсон фаолияти жараёнида борлиқдаги нарса ва қоидаларни ўзгартирар экан, шу асосда ўзи ҳам ўзгариб, ижтимоий қимматли фазилатлар эгаси бўлади.

Дарҳақиқат фаолият тушунчасининг ўзи мақсад, восита, натижа ва жараёнининг ўзидан иборат. Инсоннинг шаклий сифатларини умуман, фуқаролик маданиятини шакллантириш шу жумладан, ушбу компонентларни ўзаро фаолият бирлигида ҳисобга олиш лозимлиги билан характерланади. Шундагина кўзланган натижага эришиш мумкин. 7. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришда педагогик таъсирлар ва ҳаракатларнинг бирлиги тамойили. Мазкур тамойил таълим муассасаси, оила, жамоатчилик педагогик таъсирини мувофиқлаштиришни талаб этади. Мазкур тамойил хусусиятидан келиб чиқиб, талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришда оила, педагоглар, олий таълим ижтимоий ташкилотлари, маҳалланинг бир йўналишда, ҳамкорликда ишлашларини назарда тутади. Мабодо, мана шундай бирлик ва фаолият мувофиқлиги ташкил қилинмас экан, И.Крилов масалининг қаҳрамонлари – қисқичбақа, оққуш, чўртанбалиқ аҳволи юзага келади. Бу тарбияланувчи-талабага ҳам руҳий зўриқиш, ҳам маънавий иккиланиш ҳолатини юзага келтиради. Чунки, талаба кимга ишонишни, кимга қулоқ солишни ва кимдан сабоқ олишни ҳамда улар ўртасидаги обрўли таъсир ким томонидан бўлаётганлигини билмай қийналади.бу ўринда шуни унутмаслик керакки, унинг фуқаролик маданияти, шахси сингари оила, ўртоқлари,аб турган катталар (педагоглар, тарбиячилар, қариндош-уруғлар) ва ижтимоий ташкилотлар таъсирида шаклланиб боради. Шунга кўра, ушбу ижтимоий институт (оила, ўқув юрти, маҳалла, жамоатчилик)лар фаолиятларининг ягона дастурини ишлаб чиқишлари ва шу дастур асосида ҳамкорликда, бир йўналишда иш олиб боришлари лозимлигини ифода этади. 8. Талабаларда ф уқаролик маданиятини шакллантириш да миллий ворисий лик тамойили. Ушбу тамойил фуқаролик маданиятини умуминсоний маданиятнинг олий кўриниши сифатида асрлар давомида таркиб топиб, ўзбек халқининг қон-қонига сингиб кетган имон, инсоф, меҳр-

муҳаббат, оқибат, шафқат, виждон, андиша, ор-номус, ҳаё, ифтихор, она юртига садоқат, бурч ва маъсулиятни ҳис этиш каби маънавий-ахлоқий қадриятлар йиғиндисини ташкил этади. Фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнида тарбиячи ушбу тамойилга таяниб тарбиявий тадбирлар, педагогик таъсирлар мажмуини ташкил қилар экан, унда миллий қадриятлар, урф-одатлар, анъаналар, ўтмиш алломаларининг таълимотини инобатга олиб иш тутиши лозим. Дарҳақиқат, фаолит тушунчасининг ўзи мақсад, восита, натижа ва жараённинг ўзидан иборат. Инсоннинг шахсий сифатларини умуман, фуқаролик маданиятини шакллантириш, шу жумладан, ушбу компонентларни ўзаро фаолият бирлигида ҳисобга олиш лозимлиги билан характерланади. Шундагина кўзланган натижага эришиш мумкин. 9. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнини бошқарувчанлик тамойили. Ҳар қандай жараённинг муваффақияти, шу жараённи аниқ бошқаришга боғлиқ. Фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёни ҳам бошқариладиган жараёндир. Бу педагогик технологиянинг муҳим хусусияти. Бошқариш, аввало, жараённи режалаштиришни, режа асосида фаолият дастур ишлаб чиқишни, натижани таҳлил қилиш ва кўрсаткичларни хулосалашни назарда тутади. Ёшларда фуқаролик маданиятини шакллантиришни сифатли бошқариш кўзланган натижанинг кафолатидир. Биз талаба-ёшларда фуқаролик маданиятини шакллантиришда айрим педагогик технологиялар мазмунидан ўрин олган тамойиллари хусусида фикр юритдик. Таълим-тарбия ишларида улардан ўринли фойдаланиш ёшлар баркамоллигини таъминлаш уларда фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг асоси демакдир. Зеро, фуқаролик маданияти ёшларнинг бу сирадаги фаолияти кучайтиради. Бунинг учун: а) мунтазам равишда талабанинг характер хусусиятлари, қарашлари, қизиқишларини ўрганиб бориш;

б) тарбиявий таъсирларни ташхислаб бориш; в) тарбияланувчини кучи, билими етадиган тадбирларга жалб этиш; г) талаба шахсий фаоллигига ва қизиқишларига таяниш; д) салбий таъсир этадиган ҳолатларни аниқлаб, уни ижобийлаштириш йўл-йўриқларини ишлаб чиқиш; и) тарбияни ўз-ўзини тарбиялаш билан қўшиб олиб бориш ва ўз-ўзини тарбиялашнинг мақсади, методи ва шаклларини ишлаб чиқиш; ж) талабаларнинг мустақиллиги, ташаббускорлигини қўллаб-қувватлаш лозим. 10. Талабаларда фуқаролик маданиятини шакллантиришда индивидуал-руҳий хусусиятларни ҳисобга олиш тамойили. Ҳар бир талаба индивидуал шахс. Унда идрок, тафаккур, нутқ, хотира, характер, ирода, фаолият каби хусусиятлар мавжуд. Ушбу хусусиятлардан келиб чиққан ҳолда фуқаролик маданиятининг ижобийлигини таъминлай оладиган тадбирлар тизимини ишлаб чиқмоқ даркор. Улар шундай тадбирлар тизими бўладики, унда биринчидан, талаба шахсининг индивидуал-руҳий хусусиятлари ҳисобга олинса, иккинчидан, уларда фуқаролик ҳис-туйғулари, бурч, маъсулият таркиб топишга имкон яратувчи тарбияланувчи- талабаларнинг кучлари, билимлари ҳисобга олинган бўлади. Мазкур фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнининг тамойиллари миллий ғоя билан ҳамоҳанг бўлиб, у тарбиявий ишларни мақсадга мувофиқ, мазмунли, режали амалга ошириш ва шу асосда ёшларда фуқаролик жамияти шахси учун хос бўлган ёшлар фуқаролик маданиятини шакллантиришда катта дастуруламал бўлиб хизмат қилади. Хулоса қилиб айтганда, фуқаролик маданиятини шакллантириш жараёнида шу жараёнга хос бўлган муайян қонуниятлар, тамойилларга риоя қилиб, баркамол авлод тарбиясининг мақсади, вазифаси, мазмунини аниқ белгилаш шу билан бирга мазкур тамойиллар, қонуниятларни миллий мафкура билан ҳамоҳанглигини таъминлаш ғоявий таъсирнинг таъсирчан

воситасига айланади ва талаба-ёшларда фуқаролик маданиятини шакллантириш учун дастуруламал бўлиб хизмат қилади.

Похожие

Миллий ва умуминсоний қадриятлар фуқаролик маданиятини шакллантиришнинг муҳим омили

Фуқаролик маданиятини шакллантириш тизими

Фуқаролик маданиятини шакллантириш тушунчасининг мазмун-моҳияти ва функциялари

Маънавий-маърифий тарбия ишлари жараёнида фуқаролик маданиятини шакллантириш

Ўқув-тарбия жараёнида ўқувчи-ёшлар фуқаролик маданиятини шакллантириш технологиялари