Урта осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият хакидаги таълимоти - Педагогиka - Рефераты

Урта осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият хакидаги таълимоти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

139 KB

Ў рта осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлари Р е ж а : 1. Ўрта Осиёда исломгача бўлган ижтимоий фикрлар: зардуштийлик, монийлик, маздакийлик. 2. А тоқли илм-фан намоёндалари таълимотида инсон ва жамият масалалари . 3. Машҳур давлат арбобларининг ижтимоий тараққиёт, инсоний муносабатларнинг мураккаблиги ҳақидаги фикрлари. 4 . Жадидчилик ҳаракати намоёндаларининг ижтимоий тараққиёт ҳақидаги фикрлари

1. Ўрта Осиёда исломгача бўлган ижтимоий фикрлар: зардуштийлик, монийлик, маздакийлик Марказий Осиёнинг исломгача бўлган даврдаги тарихини, хусусан ижтимоий ҳаёт ҳақидаги тарихини ўрганиш учун қадимги ёзувлар, зардуштийликнинг "Авесто" номли муқаддас китоби, қадимий Ўрхон-руний матнлари, хитой манбалари, қадимги грек муаллифлари Геродотнинг "Тарих" ва Страбоннинг "География" асарлари ҳамда шу каби бир қатор манбалар катта аҳамиятга эга. Баъзи фаразларга кўра, Авесто тахминан милоддан олдинги IX асрдан IV асрга қадар тузилган. Авесто зардуштийлик ҳукмронлик қилган турли мамлакатларда яратилган. Дастлабки қарашда Авесто гўё соф диний китобдек туюлади. Аммо бундай эмас, унда икки жиҳатни: диний-мифологик ва фалсафий жиҳатларни бир-биридан фарқ қилмоқ зарур. Авесто таълимотига кўра, дунёда икки куч: яхшилик ва ёмонлик кучлари мавжуд бўлиб, улар бир-бирларига абадий ва муросасиз душманлик қилиб келадилар. Яхшилик кучларига Ахура Мазда, ёмонлик кучларига Анхра Манью бошчилик қилади. Инсоннинг ҳаётини, унинг бахли ёки бахтсиз бўлишини ана шу курашнинг натижаси белгилаб беради. Бир томондан, зардуштийлик фалсафасида инсон субъект сифатида эмас, балки худо таъсир кўрсатадиган объект сифатида иш тутади, яъни инсондан йўлбошчилар, подшолар ва коҳинларнинг "ўта инсоний" образлари келтириб чиқарилади. Бу жиҳатдан зардуштийлик христианлик ва иудаизм билан ўхшашдир. Бу иккала динда ҳам инсонни худо "ўз тани ва жонига" ўхшатиб яратган, гўё инсон ва худо айнан бир хилдир. Иккинчи томондан, инсон худоларнинг хизматкори, самовий ва дуёвий ҳокимлар хоҳиш-иродасини бажо келтирувчи ролида майдога чиқади. Аммо шундай бўлишига қарамай, зардуштийлик хоҳиш-ирода ва танлаш эркинлигини инкор этмайди. Кишилар ўз амалий ишлари, ахлоқий сифатлари билан яхшиликка мойил эканликларини кўрсатишлари ва бу билан ёвуз кучларга қарши курашда эзгу руҳларга кўмалашишлари лозим. Зардушт ёмонликка ихлос қўйганлар учун абадул-абад азоб-уқубатлар тайёрлаб қўйган. Ана шу сабабдан ҳам инсон ўз зиммасига муайян мажбурият олар экан, уни адо этиш учун жавобгар бўлиши даркор. Авесто меҳнат моддий ноз-неъматлар манбаи бўлганлиги учунгина эмас, балки меҳнат ахлоқий хусусият, яхшилик манбаи деб билганлиги учун ҳам инсонни меҳнат қилишга чақиради. Зеро, зардуштийлик этикасига кўра, саховатли бўлиш учун инсон биринчи галда меҳнат қилиши, ўз қўли билан ноз-неъмат яратиши зарур. Шу боисдан ишёқмаслик барча нуқсонларнинг кони, деб қаралиши тасодифий эмас. 2

"Дон эккан киши, тақвадорлик уруғини экади, у Маздага ихлосмандлик эътиқодини олға суради, у имонни озиқлантириб туради..." ("Ясна", 32). Бу қонунни бажариш 10 минг марта ибодат қилиш билан баравар, юзлаб қурбонлик қилишга тенг. Экин экиш – демак ердаги ёвузликни йўқотишдир, чунки "дон етилганда девларни тер босади, тегирмон пайдо бўлганда девлар гангиб қоладилар, ун чиққанда девлар саросимага туша бошлайдилар, нон пайдо бўлган пайтда девлар қўрққанларидан зўр бериб дод соладилар" ("Ясна", 32). Меҳнатнинг фавқулодда улкан аҳамиятга эга эканлиги хусусида Авестодан кўп фикрларни келтириш мумкин. Унга кўра инсон олий мавжудот сифатида меҳнат қилиш, моддий ноз-неъматлар яратиш ва етиштириш қобилиятига эга. Борди-ю, у ана шу қобилиятни рўёбга чиқармаса, унда ўз инсонлик моҳиятидан маҳрум бўлади, ёлғончилик ва ёвузлик кучларига маъқул тушадиган ёввойига айланади. Меҳнат инсондаги инсоний кўрсатгичдир, у инсоннинг ахлоқий хулқ-атворига баҳо беришда мезон бўлиб хизмат қилади. Зардуштийлик этикасининг характерли хусусиятларидан бири шуки, Авестода кўпгина ахлоқий тушунчалар инсоний тус берилган абстракция шаклида баён этилади. Яхши фикр – Ахура Мазданинг хусусияти, ёвуз фикр – Анхра Маньюнинг хусусияти. Ёвуз руҳлар – девлар, жинлар, иблис ва бошқалар – гуноҳлар, адашишлар, иллатлар ва ҳоказоларнинг инсоний шаклда берилишидир. Авестода ахлоқ-одоб қоидалари қуйидаги учликда: Ҳумата (Яхши фикр), Ҳукта (Яхши сўз), Ҳваршта (Яхши иш)да ифодаланади. "Мен яхши фикр, яхши сўз, яхши ишга шон- шавкат бахш этаман" ("Ясна", 14), деб таъкидлайди Ахура Мазда. Инсоннинг фикри, унинг сўзлари ва ишларига бир-бирига қарама-қарши икки куч: Воху Мана ("Эзгу фикр") ва Ако Мана ("Ёвуз фикр ") таъсир кўрсатади. "Барча фикрлар, сўзлар ва ишлар ичида аслида Эзгулик ва Ёвузлик ётади" ("Ясна", 30). Авесто тадқиқотчиларининг фикрича, яхши фикр деганда илоҳий қонун руҳидаги, яқин кишисига меҳрибон бўлиш, муҳтожлик ва хавф-хатар остида қолганда кўмаклашишга шайлик, ёвузликка қарши, кишилар бахт ва саодати учун фаол курашишга шайлик, ҳамма билан аҳил ва тотувликда яшаш, дўстликка нисбатан мусаффо бўлиш ғоялари тушунилади. Инсон ўз фикр-хаёлида бошқаларга ҳасад қилмаслиги лозим, яхши ниятли киши дарғазаб бўлмайди ва жаҳолатга берилмайди, чунки бундай ҳолатда у яхши ниятини йўқотади, бурч ва адолатни унутади ва ножўя ҳаракатлар қилади. Фикр, сўз ва ишнинг бирлиги ибтидоий инсоннинг ажралмас хислати эди. Унинг ахлоқ тўғрисидаги тасаввурлари – ўзи мансуб бўлган жамоа билан узвий боғлангандир. Жамоанинг фикри унинг ҳам фикри, жамоанинг сўзлари унинг ҳам сўзлари, жамоанинг 3

ишлари унинг ҳам ишлари бўлган. Индивидуализм ибтидоий инсонга ёт эди. Хуллас, у жамоага, жамоа эса унга мансуб бўлган. Ижтимоий ва шахсий манфаатларнинг уйғунлиги – уруғчилик жамиятининг характерли белгисидир. Вақт ўта бориши билан илгариги ахлоқий тушунчалар шахсий мазмун касб эта боради. Масалан, анча кейинги даврлардаги зардуштийликда "яхши сўзлар" деганда аҳдларга риоя қилиш, берилган сўзнинг устидан чиқиш, савдо-сотиқ ишларида ҳалол бўлиш, қарзларни тўлаш, ўғрилик ва талончилик қилмаслик, ўзгаларнинг молини ўзиники қилиб олмаслик, бузуқликдан ўзини тия билиш ва ҳоказолар тушунилган. Зардуштийликнинг бу хилдаги йўл-йўриқлари уруғчилик тузумининг емирилиш даврига хосдир. Милод нинг III асрига келиб, яъни Зардуштийликдан минг йил кейин Эронда монийлик (манихейчлик) вужудга келади ва у III - XI асрлар мобайнида Шимолий Африкадан Хитойгача бўлган улкан ҳудудда тарқалади. VIII - IX асрларда у Марказий Осиёда мустаҳкам ўрин эгаллайди ва уйғурларнинг давлат дини даражасига кўтарилади. Монийликнинг асосчиси 216-276 йилларда яшаган форсийзабон Моний ҳисобланади. У ўз қарашларини Заратуштра, Будда ва Иисус Христос қарашларининг давоми деб ҳисоблайди. Монийлик жисм ва руҳнинг, яхшилик ва ёмонликнинг, ёруғлик ва зулматнинг ўзаро муносабатларини бир неча босқичлар мобайнидаги ўзаро таъсирини тадқиқ қилади ва ҳаётнинг ана шу босқичлардаги ўзига хосликларини тушунтириб беришга интилади. Монийлик фикрича инсон моддийлик (зулмат)нинг ижоди бўлиб ўзига руҳни (ёруғлик учқунларини, ижобийликни) қамаб олган. Аммо у материянинг қуёшда илғаган дастлабки инсон образида яратилган. Шунинг учун ҳам у ўзида дунёдаги бошқа моддий жисм ва жониворлардан фарқли равишда кўпроқ илоҳийлик хусусиятларига эга. Инсон танасида қамаб олинган руҳни қутқариш учун Муқаддас ота инсон қиёфасини олган ўғли Иисусни юборади. У кишиларга зулматдан қутилиш йўли бўлмиш "билимларни", яъни Монийликнинг мазмуни ҳақидаги илмлар мажмуини етказиб беради. Шундан сўнг инсоният ўз-ўзини қутқариш йўлига ўтади. Монийлик фикрича дунё – зиё ва зулматнинг кураш майдони, инсоннинг вазифаси ёвузликни йўқотиш ва эзгуликка кўмаклашишдир. М о ний таълимотига кўра жамият икки тоифа кишилардан – мумтоз зодагонлар (қашшоқликда яшовчи аслзодалар), яъни кам миқдордаги моддий неъматлар билан қаноатланувчи, турмуш қурмайдиган, зоҳидларча яшовчи кишилардан ҳамда меҳнаткаш ва савдогарлар тоифасидан иборат. Моний фикрича дунё иккитадир: бири – кишилар реал тарзда яшайдиган дунё бўлиб, унда адолатсизлик, зулм, зўравонлик ҳукм суради; иккинчи дунё – "зиё дунёси", "аба д ий 4

муъжизакор" дунё бўлиб, унинг илоҳий қобиғи гўё олмосдан ясалган, у ҳеч қачон емирилмайди ва ёвуз ниятли киши унда юра олмайди. Монийнинг фикрича Зиё ва Зулмат, Яхшилик ва Ёмонлик дунёси ўртасида муросасиз кураш боради. Ана шу курашда Яхшилик ғалаба қилмоғи учун инсон ўзининг барча фикрлари, ишлари билан яхшилик кучларига ёрдам кўрсатиши лозим. Моний таълимотига кўра инсон соф мусаффоликка, "гуноҳлардан холиликка" фақат таркидунё қилиб ҳаёт кечириш орқалигина эришиши мумкин. V аср охири – VI аср бошларида, Қубод подшолиги даврида (488-531) Эронда вужудга келган халқ ҳаракати га раҳбарлик қилган эрон зардуштийларининг бош коҳини Маздак ибн Ҳамадон нинг (470-529) қарашлари кенг тарқалган. У ўз таълимотида одамлар азалдан тенг бўлган, деган ғояни илгари суради. Улар ўртасидаги кескин дунёвий фарқни имкони борича йўқотиш ва қисқартиришни, катта бойларнинг ер ва мол-мулкини тортиб олиб, камбағалларга бўлиб бериш фикрини тарғиб қилди. Улар одамларни худо тенг яратган, шунинг учун улар неъматларни тенг тақсимлаши керак, деган фикрга таяниб баъзиларда кўп тўпланган бойликларни тортиб олиш қонуний, зеро улар ортиқча нарсалардир ва ноқонуний йўл билан тўпланган, деб ҳисоблаганлар. Тарихий манбаларнинг хабар беришича, маздакчилар мулк борасида кескин фарққа чек қўйиш талабига амал қилишган ва буни амалга оширганлар. Маздак таълимоти қон тўкилишини фақат бир сабаб билан, яъни яхшиликнинг ёмонлик устидан ғалабасини таъминлаш мақсадида оқлаш мумкин деб ҳисоблаган. 2. А тоқли илм-фан намоёндалари таълимотида инсон ва жамият масалалари VIII - IX асрлар давомида Мавороуннаҳрга янги, ислом дини кириб келади. Кенг халқ оммасининг ташқи босқинчилар ва маҳаллий феодалларга қарши узоқ вақт мобайнида олиб борган шиддатли кураши (Маз д ак таълимотидан илҳомланган Муқанна раҳбарлигидаги қўзғолон мазкур курашнинг чўқ қ иси бўлган эди) мағлубиятга учради. Ана шу улкан ҳудудда ислом ҳукмрон мафкура га айланди. IX -Х асрлар Марказий Осиёнинг тараққиётида муҳим давр бўлди. Араб халифалиги ҳукмронлиги тугатилди ва маҳаллий марказлашган давлатлар ташкил топди. Бу даврда Марказий Осиё халқларининг аждодлари томонидан дунё илм-фани, маданияти ривожига дурдона бўлиб қўшилган янгиликлар вужудга келтирилди. Абу Наср Форобий (872-950) -ўз таълимоти асосларини қадимий грек ва араб файласуфларининг асарларига таянган ҳолда яратган мутафаккир. У Аристотелнинг "Метафизика" асарига шарҳлар ёзган ва шу тариқа уни Европанинг кейинги авлодларига 5

сақлаб қолган. Чунки IX - X асрларда Европада дин, схоластиканинг кенг ва мустаҳкам ҳукмронлиги туфайли Аристотелнинг дунёқараши у ерларда номаълум бўлиб қолганди. Форобийнинг табиий-илмий, фалсафий ва ижтимоий қарашлари жаҳон фанининг ривожида муҳим роль ўйнади. Унинг қарашлари бой ва ранг-баранг бўлиб, моҳият эътибори билан ўз замонасида тараққийпарвар ва илғор бўлган. Форобий ўсимликлар, ҳайвонот олами ва кишилар дунёси бир-биридан тубдан фарқ қилишини қайд этади. Ў ўзининг "Фалсафанинг асосий ғоялари тўғрисида" деган асарида инсоннинг муҳим фазилати – унинг сўзловчи мавжудот эканлигидир, дейди. Унинг фикрича барча кишилар тана тузилиши бўйича бир хилдир, бироқ улар характер нуқтаи назаридан муздек сув қайноқ сувдан, оқ кўйлак қора кўйлакдан фарқ қилганидек, бир- биридан фарқ қилади, дейди. Форобий Аристотелнинг инсон ижтимоий ҳайвон, деган фикрига қўшилади. Форобийнинг инсон ва жамият ҳақидаги фикрлари унинг "Фозил шаҳар аҳолиси" асарида кенг баён қилиб берилган. Унинг фикрича "Ақл ва нафс инсоннинг бошланғичидир... аммо бу бошланғичлар одамзотнинг шу табиий бошланғичлар (яъни моддий борлиқ) таъсири остида камол топиб, инсонга айланиши учун кифоя қилмайди, чунки инсон инсоний камолотга эришуви учун сўзлаш, ишлаш (касб-ҳунар)га муҳтождир". Унинг фикрича инсон доимо камолотга интилади. "Лекин бу... қуруқ интилиш билангина чекланиб қолмасдан, балки табиий мавжудотдаги жуда кўп предметлардан фойдаланиш йўли билан ёки шу табиатда бўлган жуда кўп ишларни амалга ошириш билан қўлга киритилади... Бир кишининг ўзи ёлғиз, бировнинг ёки кўпчиликнинг ёрдамисиз камолотга эришуви мумкин эмас,- дейди Форобий, - ҳар бир инсоннинг туғма табиатида ва унга лозим бўлган ҳар қандай иш-ҳаракат жараёнида бошқа бир инсон ёки кўпчилик билан муносабатда бўлиш, ўзаро алоқа қилиш хусусияти бор, одамзот жинсидан бўлган ҳар қандай инсоннинг аҳволи шу, у ҳар қандай камолотга эришувида бошқаларнинг кўмаклашувларига ва улар билан бирлашишга муҳтож ёки мажбурдир" 1 . Шундай қилиб, инсон ўз ижтимоий вазифаларини адо этиш учун бошқа кишилар билан мулоқотга муҳтождир. Форобийнинг фозил жамоа қуриш ҳақидаги таълимотига адолат ғояси асос қилиб олинган. Унда адолат жамиятдаги барча кишилар учун бахт-саодат эшикларини очиб берувчи, барча учун керакли ва фойдали бўлган буюк неъмат эканлаги таъкидланади. Унинг юзага чиқиши учун муайян ижтимоий шарт-шароитлар, энг аввало, юксак ахлоқий ва маънавий асослар устига қурилган фозил жамоа бунёд этилмоғи лозим. Фозил жамоада одамлар фақат саъй-ҳарак а тлари, фазилатли ишлари, ҳамжиҳатлик ва ўзаро ҳамкорлик 1 Қ аранг: М.М.Хайруллаев. Форобий. Т., ЎзССР ФА нашриёти, 1963, 187-бет. 6

билан бахтга эришадилар. Жамият ҳаётида ҳамкорлик, ҳамжиҳатлик, осойишталик ва фаровонликнинг вужудга келиши адолатдандир. Демак, адолат фозил ҳукмдор раҳбарлигидаги мукаммал давлатчилик фаолияти натижасида юзага чиқадиган эзгу ишлар натижасидир. Форобийнинг фикрича, ҳамма учун бахт-саодат эшикларини очиш имкониятини вужудга келтириш фозил жамоанинг ўз олдига қўйган юксак мақсадидир. Бу мақсадни амалга ошириш учун донолик ва ақл-фаросат билан иш олиб бориш лозим. Фозил жамоанинг бошқа номукаммал жамиятлардан фарқи шундаки, унинг фуқаролари инсоннинг ҳаётига боғлиқ бўлган фазилатли нарсаларга эришиш мақсадида бир-бирига кўмаклашадилар, жамият ҳаётида ўзаро ишонч, меҳр-муҳаббатни қарор топишига олиб келувчи ҳатти- ҳаракатларни амалга оширадилар. Чунки уларнинг мақсади битта – бахтга эришмоқ. Шу боис фозил жамоанинг мавжудлиги – ижтимоий адолатнинг қарор топганлигининг ифадасидир. Форобий адолатнинг барча со ҳ аларга тарқалиши зарурлигини таъкидлайди. Унинг фикрича "адолат – бу авваламбор барча жамоа аъзолари қарамоғидаги ижтимоий неъматларнинг (тўғри) тақсимотидир, ундан ташқари, кишилараро тақсимланган неъматларни сақлаб қолиш ҳамдир. Бундай неъматлар қаторига фаровонлик, бойлик, иззат-икром, ҳар бир одамнинг жамиятда тутган ўрни ва фуқароларнинг турмушига алоқадор бошқа неъматлар киради. Чунки жамоа аъзоларининг ҳар бири ўзининг меҳнатига мувофиқ ҳолда бу неъматлардан тегишли ҳиссасини олиши керак. Шу боис агар бирор кишига бу неъматлар камроқ тақсим этилса, унга нисбатан адолатсизлик бўлади. Мабодо бу неъматларнинг тақсим қилинишида бир одамнинг улуши кўпайиб кетса, у чоғда бошқа жамоа аъзоларининг ҳақига нисбатан адолатсизлик содир бўлади" 2 . Абу Райҳон Беруний (973-1048) - ў рта асрларнинг машҳур қомусий илм соҳиби, деярли барча илмлар соҳасида қалам тебратган, жуда кўплаб кашфиётлар қилган. Ўша даврдаги ҳукмрон қарашларга мувофиқ Беруний дунёнинг яратиши масалаларида расман диний дунёқарашни тан олган бўлса-да, кўпгина масалаларда унинг қарашлари чуқур илмийлиги ва ўзига хослиги билан ажралаб туради. Беруний фикрича инсон табиат тараққиётининг гултожидир, чунки "инсон тури барча ҳайвонлардан етукроқдир... унга ерни яхшилаш ва унда бошқаришни амалга ошириш учун... тафаккурдек куч ато этилган" 3 . Шунинг учун, дейди Беруний, у ўзига берилган мақсадга мос бўлиши учун юқори даражада маълумотли бўлиши керак. Унинг фикрича, инсоннинг маънавий қиёфаси у яшаётган ижтимоий муҳитдан келиб чиқади. 2 Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-Ата. 1973, 224-бет. 3 Беруний. Танланган асарлар. т.2. Минерология. Т., 1963. 9-бет. 7

Беруний жамиятнинг вужудга келиши асосида кишиларнинг моддий эҳтиёжлари туришини таъкидлаган эди. "Инсон унда кўплаб эҳтиёжлар мавжудлиги, ўзини ҳимоя қилиш усулларининг камлиги ва душманларининг кўплиги боис ўзига ўхшаш кишилар билан ўзаро кўмаклашиш ҳамда уни ва бошқаларни таъминлашга қодир ишларни амалга ошириш учун жамиятга бирлашишга мажбур бўлади" 4 . Беруний асл инсоний хислатлар қаторига мурувватлиликни киритади. Мурувватли киши, унинг фикрича юксак маданиятли, доно, билимли, ахлоқий етук, илғор дунёқарашга эга инсондир. Ана шундай кишилар бошқаларга яхши муносабатда бўладилар, ортиқча зебу- зийнатларга интилмайдилар, деҳқончиликми, ҳунармандчиликми, савдогарчиликми бўлмасин, ўз меҳнати эвазига кун кечирадилар. Улар доимо сабр-тоқатли, мулойим, қатъий ва содда-оддий кишилардир. Давлат раҳбарлари тўғрисидаги фикрларда Беруний ўз давридаги қарашлар доирасидан чиқиб кетолмаган. Жумладан, у жамиятдаги кўпгина ёмонликлар, зулм ва адолатсизликлар мамлакатга ҳукмдорлик қилувчи кишининг шахсига боғлиқлигини таъкидлаб, жамиятнинг яхшиланишини маърифатли, доно ҳукмдор бошқариши билан боғлаган. Бундай ҳукмдорнинг асосий вазифаси юқори доирадагилар билан паст табақадагилар, кучлилар ва кучсизлар орасида адолатни тиклашдан иборат деб тушунган. Унинг фикрича давлат ҳокимиятини бошқаришнинг наслдан-наслга ўтказилиши ўзини оқлайди. Шундай бўлсада, у кишилар ўртасидаги шафқатсизлик, ноинсоний муносабатларни танқид қилади. Берунийнинг улуғлиги яна шундаки, у турли ирққа, динга мансуб бўлган ва турли ҳудудларда яшайдиган кишилар, халқлар ўртасидаги дўстликка катта эътибор беради. У айнан халқлар дўстлигида ижтимоий тараққиётнинг кучини, инсоний бахт-саодатнинг асосини кўради. Унинг фикрича ҳақиқий дўстликсиз ҳақиқий бахтнинг бўлиши мумкин эмас. Абу Али ибн Сино (980 - 1037) ўз таълимотида асосан тиббиёт ва табиий фанларга кўпроқ ўрин беради. Ижтимоий ҳаёт ҳақида унинг махсус асари сақланиб қолмаган, аммо биз бу ҳақдаги унинг қарашлари тўғрисида бошқа асарларига суяниб фикр юритишимиз мумкин. Унинг фикрича, кишилар нормал ҳаёт кечиришлари учун уларни бирлаштириб ва бошқариб турадиган, қонун яратиш имкониятига эга бўлган бошқарувчига эҳтиёж сезадилар. Бу бошқарувчи (ёки пайғамбар) кишиларга қандай яшаш ва фаолият кўрсатишлари кераклиги ҳақида кўрсатмалар ишлаб чиқиши, уларни ҳаётга татбиқ этиши, вафотидан кейин эса уларга қолдириши лозим. Пайғамбар ўз ўрнига кимнидир халифа сифатида қолдириши керак. Бордию у бундай қилмаган бўлса, халифани сайлаш лозим. 4 Беруний. Танланган асарлар. т.3. Т., 1966, 83-бет. 8

Янги доҳий, раҳбар давлат бошлиғи сифатида раҳбарлик сифатига эга бўлиши, мустақил бўлиши, ақлли, ахлоқий пок, билимларда ҳам кучли бўлиши керак. Ибн Сино кишиларнинг табиатан тенг эмаслигини тан олган ва улар ўртасидаги ижтимоий тенгсизликка ҳам шунга биноан табиий ҳодиса сифатида қараган. Кишилар ўз ҳолатларини англаши ва шунга қаноат қилишлари керак. Ибн Сино жамият ҳаёти меҳнатнинг бошқарувчилар, тартиб посбонлари ва ишлаб чиқарувчилар ўртасидаги тақсимотига асосланишини, шунга асосан жамият иерархияли тузилишга эга эканлигини айтади. Жамиятда энг паст даражада қуллар туради (унинг фикрича геграфик муҳит таъсирида турклар ва эфиопларгина қул бўлиши мумкин, яъни улар "ўз табиатига кўра қулдир"). Фойдали меҳнат ҳар бир фуқаронинг бурчидир; меҳнат қилишга қодир бўлмаган ва ишлаб чиқариш соҳасидан бошқа иш билан шуғулланувчиларни (масалан, тартиб посбонларини) давлат боқиши керак. Давлат хазинаси мулк ва фойда солиқлари, шунингдек ўғрилар, қартабозлар каби ҳуқуқбузарларга солинадиган жарималар ҳисобига тўлиб боради. Унинг фикрича жамият ҳаётида никоҳ муносабатлари бирламчи аҳамиятга эга. Давлат бошлиғи энг аввало никоҳ ҳақидаги қонунга аҳамият бериши керак, чунки никоҳ авлоднинг давом этишига, жамият фуқароларининг келажагига бевосита дахлдордир. Ижтимоий ҳаётда меҳнат қилмаслик, ўғрилик, саррофлик, қартабозлик ва бошқалар тақиқлангани каби, никоҳда ҳам бузғунчилик қатъий тақиқ осига олиниши лозим. Ажралишлар мумкин қадар қийинлаштирилиши керак: аёллар учун бу масала суд орқали ечилиши, эркаклар учун никоҳни бекор қилиш учун катта жарималар жорий қилиниши керак. Бу соҳада тушунмовчиликлар, мерос масалаларида очиқлик бўлиши учун никоҳга кириш масалалари очиқ бўлиши керак. 3. Машҳур давлат арбобларининг ижтимоий тараққиёт, инсоний муносабатларнинг мураккаблиги ҳақидаги фикрлари Марказий Осиёда 150 йил давом этган муғуллар истилоси даври тушкунлик ва харобаликлар даври бўлди. Минг-минглаб одамлар қириб ташланди ва яратилган маданий бойликлар хароб қилинди. Бу давр мобайнида халқ оммаси бир неча бор босқинчилар зулмига барҳам бериш учун қўзғолонлар уюштирдилар. Масалан, Хуросондаги миллий озодлик кураши натижасида вужудга келган Сарбадорлар давлати деярли 45 йил яшади. Амир Темурнинг амакиси Ҳожи Барлос томонидан Шаҳрисабз ва Қарши шаҳарларида 9

бунёд этилган ва бир неча йил фаолият кўрсатган давлат ҳам бўлганлиги тарихдан маълум. Лекин Мовароуннаҳр халқларининг муғул истибдодидан озод этилиши ва мазкур минтақада марказлашган давлат тузилиши Амир Темур (1336-1405) шахси ва фаолияти билан боғлиқ. 1370 йилда ўз рақиби Амир Ҳусайнни енгиб, Балхни босиб олгандан кейин Амир Темур Маворауннаҳрнинг ягона ҳукмдори деб эълон қилинади. Шундан сўнг у кетма-кет Бухоро, Хоразм, Олтин Ўрда, Эрон, Ироқ, Кавказ орти, Кичик Осиё, Миср ва Ҳиндистон каби жами бўлиб 27 мамлакатни ўз салтанатига бирлаштирди. Бу салтанат Балхаш кўли ва Хитойдан то Қора денгиз соҳиллари, Кичик Осиё, Сурия ва Мисргача, Орол денгизининг шимолий даштларидан то Ҳиндистонгача бўлган йирик ҳудудни ўзига қамраб олди. Бу миллий мустақиллик мазкур ва қўшни минтақалардаги мамлакатларнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётида чуқур ўзгаришларни вужудга келтирди. "Амир Темурдек адолатпарвар ва маърифатпарвар ҳукмдор, довюрак саркарда ва узоқни кўра оладиган буюк алломанинг тарих саҳнасига чиқиши, - деб қайд қилган эди Президентимиз И.Каримов соҳибқироннинг 660 йиллик таваллудига бағишланиб Тошкентда ўтказилган халқаро илмий-назарий конференцияда, - тасодифий бир ҳол эмас, балки тарихий зарурият ва замона тақазосидир. Соҳибқирон Амир Темур шахси ва темурийлар даври Марказий Осиёда асрлар давомида шаклланиб қарор топган маданий- маънавий имкониятлар, йиғилган тарихий тажрибалар, бой анъаналар ва қадриятларнинг маҳсулидир." 7 Амир Темурнинг буюк хизмати шундан иборатки, у нафақат Мовароуннаҳр халқларини муғул босқинчиларидан озод қилди, шу билан бирга муайян минтақадаги феодал парокандаликка барҳам бериб, марказлашган салтанатни вужудга келтирди. Мамлакатда нисбатан тинчлик ва осойишталик ўрнатилди. Бу эса иқтисодий ва маданий ривожланишга сабаб бўлди. Кўплаб шаҳарлар қурилди, янги-янги саройлар, маданий- маиший обидалар, кутубхона ва мадрасалар барпо этилди. Қишлоқ хўжалиги, ҳунармандчилик, ирригация соҳалари тараққий топди. Фанлар ривожига мисли кўрилмаган эътибор берилди. Албатта, Амир Темур ўз давлати асосига ислом дини қоидаларини қўяди. "Темур Тузуклари"да шундай таъкидлайди: "Давлат агар дину тартиб асосида қурилмас экан, тўра-тузукка боғланмас экан, ундай салтанатнинг шукуҳи, қудрати ва тартиби йўқол ади . Б ун дай салтанат яланғоч одамга ўхша йди рким, уни кўрган ҳар кимса (ундан) нигоҳ ини олиб қоч ади. Ёхуд ҳар хил қаланғи-қасанғи одамлар тап тортмай кириб - чиқадиган томсиз, эши ги -тўсиғи йўқ уйга ўхшайди. Шунинг учун ҳам мен ўз салтанатим биноси ни ислом 7 Каримов И.А. Амир Темур – фахримиз, ғ уруримиз. "Хал қ сўзи", 1996 йил 25 апрель. 10

дини, тўра ва тузук асосида мустаҳкамла дим" 8 . Амир Темур ўзининг ижтимоий-сиёсий фаолиятида иймон-эътиқодга суянган одам хиёнат қилмайди,қариндош-уруғлари, элу халқининг ор-номусини ҳимоя қилади, ҳалоллик ва покликни ажойиб фазилат деб билади, деб уқтирар эди. Унинг давлат ишларига жалб қилинувчиларнинг қандай сифатларга эга бўлишлари лозимлиги ҳақидаги фикрлари ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Уларда Темур фикрича, энг аввало қуйидаги тўрт хислат мавжуд бўлиши талаб қилинарди: 1) асиллик, тоза насллик; 2) ақл-фаросатлилик; 3) сипоҳу раиятнинг аҳволидан хабардорлик, уларга нисбатан хушмуомалалик; 4) сабр-чидамлилик ва тинчликсеварлик. 9 Улуғбек (1394-1449) замонида аниқ фанлар: математика, фалакиёт жуда ривож топди, шунингдек, диний билимларга, тиббиёт, тарих, ахлоқ, нафосат ва шу каби фанларга муттасил эътибор берилди. Фундаментал фанларни ривожлантириш манфаатлари Улуғбекни янги олий мактаб – илмий тафаккур маркази барпо этиш қарорига олиб келди. Ана шу мақсадда Улуғбек айни бир вақтнинг ўзида учта мадраса: биринчисини 1417 йилда Бухорода, иккинчисини 1417-1420 йилларда Самарқандда ва учинчисини Ғиждувонда қурдирди. Самарқандда 1428-1429 йилларда расадхона қурилиши Улуғбекнинг хизматларидан бири бўлиб, бу расадхонани Улуғбекнинг замондошлари ўз даврларининг энг яхши расадхонаси деб билар эдилар. Ана шу расадхона туфайли Улуғбек 1437 йилда ўзининг машҳур "Зичи Кўрагоний" юлдузлар жадвалини тузиш ва тугаллашга муваффақ бўлди. Улуғбек шундай ажойиб кутубхона яратган эдики, унда ўша замон фанининг деярли барча соҳаларига оид 15 000 китоб сақланар эди. Улуғбекнинг илм-фан борасида амалга оширган ишлари тўғрисида материалларнинг кўплиги боис ўқувчиларни ана шу манбаларга мурожаат қилишга маслаҳат берамиз. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) ўзбек халқининг йирик мутафаккири, давлат арбоби, тарихчи, шоир ва таржимон. У темурийлар авлодидан бўлиб, Ҳиндистонда Бобурийлар салтанатига асос солган. Тахт талашишлар ва ўзаро урушлар натижасида ўз юртида ҳокимиятни сақлаб қололмайди ва 1504 йилдан ва 1526 йилгача Афғонистонда ўз ҳукмронлигини ўрнатади. Шу давр ичида у бу ердаги тарқоқ қабилаларни бирлаштиради, мамлакатни иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан мустаҳкамлайди. У 1526 йили Деҳли султони Иброҳим Лоди қўшинини енгиб, Деҳлини эгаллайди. Бобур бу ерда марказлашган кучли давлат барпо қилади. У мамлакат ободончилигига катта 8 Темур тузуклари. Т., Ғ.Ғулом номли Адабиёт ва санъат нашриёти, 1996, 72 -бет. 9 Темур тузуклари. Т., Ғ.Ғулом номли Адабиёт ва санъат нашриёти, 1996, 94 -бет. 11

аҳамият беради, шаҳарларни обод қилади, суғориш иншоотлари қурдирди, боғлар барпо этди. Бобур ўзбек адабиёти, тарих, география, фалсафа, мусиқашуносликка катта ҳисса қўшган аллома ҳамдир. Уни жаҳонга машҳур қилган асари "Бобурнома" ҳисобланади. Унда XV аср охири ва XVI асрнинг 30-йилларигача Мовароуннаҳр, Афғонистон, Хуросон ва Ҳиндистонда бўлган мураккаб тарихий воқеалар баён қилинади. Бу асарда ана шу ҳудудлар географияси, ўсимликлар (ботаника) ва ҳайвонот дунёси (зоология) ҳақида ҳам қимматли маълумотлар берилган. Бу асардан ташқари Бобур аруз вазни ва қофияга бағишланган "Муфассал" асарини, ҳуқуқшуносликка оид "Мубаййин" рисоласини, мусиқага бағишланган "Мусиқий илми" асарини ёзган ва Хўжа Аҳрорнинг "Волидия" асарини форс-тожик тилидан ўзбек тилига таржима қилган. Алишер Навоий (1441-1501) ижодиёти Ўрта ва Яқин Шарқ адабий-илмий мероси, жумладан, ўша даврда ўз анъаналарига эга бўлган туркий адабиёт намоёндалари – Дурбек, Атоий, Саккокий, Гадоий, Лутфий ва бошқаларнинг фаолияти ва бундан ташқари, ҳинд ва араб адабиётига ҳам ижобий таъсир кўрсатди. Навоий фалсафий дунёқараши ваҳдати вужуд, яъни борлиқнинг бирлиги таълимотига асосланади. Унинг фикрича, олам – худодир, чунки илоҳиёт (вужуди мутлақ) атрофдаги борлиқ (вужуди доира)да намоён бўлади ва ўз ҳуснини табиатда зуҳур этади. Навоий дунёқараши пантеистик руҳда бўлиб, оламдаги барча нарса ва ҳодисаларда оллоҳнинг изларини кўриш, табиатни, моддий нарса-ҳодасаларни, жумладан, инсонни мадҳ этиш орқали худони улуғлашдан иборат. Инсон, Навоий фикрича, худонинг табиатда зуҳур этилишининг асосий мақсадидир. Ўз навбатида худо ҳам инсоннинг маҳбуби, унинг муҳаббати объектидир. Навоий ижодида адолатли подшоҳ орқали фозил жамоа қуриш ғояси катта ўрин эгаллайди. Хусусан, у "Хамса" асарида ана шундай подшоҳга қуйидагича мурожаат қилади: Халойиққа кўрма қилиб бенаво, Ўзунгга раво кўрмаганни раво. Бундан кўриниб турибдики, Навоий адолат ғоясини чуқур инсонийлик мазмунида талқин қилади. Унинг фикрича, ҳукмдорлар фаолиятининг мезони – адолат, уларнинг маънавий қиёфасининг белгиси инсонийликдан иборат. Мамлакатни идора этувчиларга авф, карам, жавонмардлик фазилатлари ҳам хос бўлмоғи лозим. Шундай фазилатларга эга бўлган шоҳ билан раият (халқ) ўртасида узвий равишда алоқа тикланади. Олижаноб ва ҳимматли шоҳга нисбатан халқда ваҳима ва қўрқинч бўлмайди. Шу туфайли шоҳ ўз мамлакатидаги яхши ишлардан ҳам, ёмон ишлардан ҳам хабардор бўлади. Бундай фикрлар Навоийнинг 12

"Ҳайратул аброр", "Садди Искандарий" каби асарларининг асосий мазмунини ташкил этади. Алишер Навоий ижтимоий-сиёсий масалалар борасида Абу Наср Форобий сингари ижтимоий таълимот яратди. У барча даврлар учун муҳим бўлган мамлакатни бошқариш масаласига эътибор қаратди. Навоий буни вазир сифатида амалиётга татбиқ этишга уринди. Уни мамлакатни якка ҳукмронлик (яъни монархия усули) билан бошқариш кўпроқ қаноатлантиради. Навоий "Садди Искандарий" ва бошқа асарларида шоҳни боғбонга, мамлакатни эса боғга қиёслайди. Унинг фикрича, агар боғбон оқил, меҳнатсевар бўлса, унинг боғи гуллаб яшнайди. Агар подшоҳ оқил, маърифатли, билимдон, адолатпарвар бўлса, халқини севса, унда мамлакат ҳам обод бўлади. Акс ҳолда у харобага айланади. Навоий "Маҳбуб ул-қулуб" асарида жамиятдаги кишиларнинг маънавияти, саводхонлиги, мансаби, ахлоқий фазилатлари, илми ва диний мақомига қараб тоифаларга ажратади ва уларнинг тавсифини беради. Ижтимоий гуруҳларга бўлишнинг энг асосий белгиси сифатида ахлоқий омил белгиловчи роль ўйнайди. Шу жиҳатдан одамлар яхши ва ёмон хислатлиларга бўлинади. "Маҳбуб ул-қулуб"да Навоий кишиларнинг жамиятдаги мақомига қараб 34 гуруҳ га ажратади: султонлар, беклар, вазирлар, садрлар, ясовуллар, солиқ йиғувчилар, навкарлар, чериклар (навкарлар), савдогарлар, миршаблар, қоровуллар, шайхлар, масжид имомлари, шайхулисломлар, сўфийлар, воизлар, муфтийлар, дарвешлар, деҳқонлар, косиб ва ҳунармандлар, ғариб ва муҳтожлар, гадойлар... Навоий фикрича, тижорат аҳли – савдогарлар ҳалол ризқ топиш учун узоқ, машаққатли йўлларни босиб ўтади. Бир юртдаги сероб молларни бошқа юртга олиб бориб, у ердаги камёбликка барҳам беради. Савдогарлар деҳқон ва ҳунар эгаларининг меҳнати қадрсизланиб қолмаслигини, бозор мувозанатини, юрт ободонлигини таъминлайди. Навоий жамиятдаги барча табақа аъзолари тенг эканлигини, уларнинг бир-бирига жабр ўтказмаслиги лозимлигини таъкидлайди. Қонун олдида бою камбағал тенгдир, дейди у. Навоий асарларида инсон ҳуқуқлари, унинг ор-номуси ва қадр-қиммати ҳимоя қилинади. Инсон энг олий мавжудотдир, шунинг учун у юксак иззат-ҳурматга лойиқ , деган фикр Навоий асарларининг мазмунини ташкил этади. 4 . Жадидчилик ҳаракати намоёндаларининг ижтимоий тараққиёт ҳақидаги фикрлари 13

Подшо Россияси ўз мустамлакалари бўлган ўлкалардаги миллий масалаларнинг кўтарилишига бор кучлари билан қаршилик кўрсатар, бу ерларда минглаб йиллар мобайнида ривожланган миллий давлатчиликни йўққа чиқаришга ҳаракат қилар, илғор фикрларнинг ривожланишига тўсқинлик қилар ва халқни тубанликда, билимсизликда тутиб туришдан манфаатдор эди. Шу мақсадларда Туркистон Россиянинг хом ашё базасига айланиб борди. Оғир, асосан қўл кучига асосланган қишлақ хўжалик меҳнати мустамлака ўлка халқларини асоратга сола бошлади. Шунингдек, халқни мустамлакага, ҳеч бир ҳуқуқсиз қулга айлантириш сиёсати сиёсий зуғумлар, ярим ҳарбий бошқарув, мукаммал полициячилик назорати ва қаттиқ жазолар қўллаш механизмлари билан мустаҳкамланди. Ана шундай аянчли аҳволга қарамай Туркистон халқлари тарих саҳнасидан йўқолиб кетмади, балки ўзлигига қайтиш учун қайтадан уйғона бошлади. XIX аср охири – ХХ аср бошларидан ўз миллий озодлиги, мустақиллиги учун курашга астойдил бел боғлади. Туркистонда миллий озодлик учун курашга отланган дастлабки ижтимоий-сиёсий оқим – жадидлар ҳаракати эди. Жадидчилик ҳаракати дастлаб XIX асрнинг 80-йилларида Қримда пайдо бўлган, унинг асосчиларидан бири Исмоилбек Гаспирали (Гаспринский) эди. Бу ҳаракат мустамлакачиларга қарши очиқдан-очиқ курашдан воз кечар, билвосита кураш йўлини танлаган эдилар. Мустамлакачилик зулми натижасида халқ ўзлигини йўқота бошлаган бўлиб, у миллий дунёқарашни шакллантира олмас эди. Шунинг учун ҳам дастлабки ишни халқни маърифатли қилишдан, уни уйғотишдан бошлаш зарур эди. Маърифатли ва ўзлигини англаган халқда миллий онг тез ривожланиб, у ўз-ўзидан мустабид зулмга қарши чиқади ва ўзини миллий зулмдан озод қилади. Шунинг учун жадидлар ўзларининг илк ҳаракатларини маърифатпарварликдан бошлаганлар. Бу оқим ўз ҳаракат шаклини маданий-маърифий тарзда кўрсатишга интилган бўлса-да, унинг моҳияти ва замирида сиёсий кураш, ўз халқини мустамлакачилар зулмидан озод қилиш, мустақил давлат қуриш нияти бор эди. Шунга мувофиқ жадидизм ўз тараққиётида икки босқични босиб ўтган: маърифатпарварлик босқичи ва сиёсий ҳаракатлар босқичи. Жадидлар мафкураси ҳам ўзига хос эди. Улар ўша пайтларда бутун дунёга кенг тарқалишга улгурган Европа маданияти ва ривожланиш ғояларини рад қилар, шу билан бирга янги пайдо бўлган социализм ва социал-демократик қарашларга қўшилмас, бу оқимлар Туркистоннинг келажаги учун хавфли эканлигини исботлашга ҳаракат қилар эди. Улар ўз мафкуралари асосий мезонларини ижтимоий адолат, миллий мерос, туркчилик ва миллий мустақиллик каби қадриятлар асосида шакллантирдилар. Шу билан бирга улар маънавий-маданий ва маърифий ҳаётни янгилашга, халқ турмуш тарзига фан ва техника 14

ютуқларини олиб киришга, диний жаҳолат, бидъат ва мутаассибликка, шунингдек, қолоқликка барҳам беришга интилар эдилар. ХХ асрнинг дастлабки 10 – 15 йилида Туркистонда янги "усули жадид" ёки "усули савтия" мактаблари очилди, миллий матбуот ва театрлар ташкил этилди. Турли уюшмалар, ҳаракатлар ва хайрия жамиятлари шаклланди. Жадидларнинг халқнинг миллий ўйғониши, мустақиллик учун кураш ғояларининг шаклланишида, шунингдек, унинг маданий- маърифий қарашларини бойитишда Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Мунавварқори Абдурашидхонов, Абдулҳамид Чўлпон, Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев каби таниқли кишиларнинг фаолияти катта аҳамиятга эга бўлди. Ма ҳ мудхўжа Бе ҳ будий (1879-1919) 1913 йилдаёқ Туркистон халқлари орасида илм- маърифатни ривожлантириш уларнинг миллий-давлат манфаатларини ҳ имоя қилиш учун зарур, деган фикрга келади. Халқни зулмдан озод қилиш учун оммавий ҳ аракат вужудга келтириш керак, унга бирлашган кишилар умумий мақсад йўлида ўзларининг миллий фарқларига эътибор бермасликлари лозим, деган ғояни илгари суради. Ана шундагина Туркистон халқлари ўз вакилларини Давлат Дўмасига сайлаш орқали қонун доирасида халқ манфаатларини ҳ имоя қила олади. Шу маънода, у Туркистон халқлари мавжуд ички зиддият ва қарама-қаршиликларга бар ҳ ам беришлари керак, деган фикрни билдиради. Бу фикр ўз аҳамияти жиҳатидан ҳозирги пайтда ҳам аҳамиятга моликдир. "Агар бутун Туркистон бирлашса қон тўкилмайди, ер ва мулк ҳам бўлинмайди, ана шунда керакли вазият вужудга келади. Мавжуд зиддиятлар ҳақида қанчалик гапирмайлик, шундай қилсак – бирлашамиз, зиддиятлар кучайган сари – бахтсизлик сари борамиз", деб ёзади Беҳбудий. Жадидлар ҳаракатининг илк босқичида улар Туркистондаги барча халқларни жипслаштиришга интилган эдилар. 1917-1919 йиллардан бошлаб эса Туркистон мухторияти орқали миллий манфаатларни ҳимоя қилишга эътибор қаратдилар. М.Беҳбудий ҳеч ким ва ҳеч қандай ҳокимият халққа ихтиёрий равишда озодлик бермайди, деган фикрни асослаб берди. "Тарихдан маълумки, - дейди у, - ҳуқуқлар туҳфа этилмайди, балки қўлга киритилади. Ҳар қандай миллат, халқ ўз кучларини бирлаштириш ва ўз интилишлари орқалигина ўз ҳуқуқлари, дини ва сиёсатини ҳимоя қилиши мумкин. Биз, мусулмонлар, жумладан Туркистон мусулмонлари, ҳеч ким бизнинг динимиз ва миллатимизга тажовуз қилмаслигини истаймиз, ўз навбатида биз ҳам ҳеч кимга тажовуз қилиш ниятимиз йўқлигини билдирамиз" 1 8 . Жадидчилик мамлакатимизда бир неча шаклда амал қилган: Бухорода "ёш бухороликлар", Хоразмда "ёш хиваликлар" ва юқорида эслатиб ўтилган Туркистон жадидчилиги 1 8 М.Беҳбудий. Баёни ҳақиқ ат // "Улуғ Туркистон", 1917, 12 июнь. 15

кўринишида. Уларнинг фаолиятларини эса сиз тарих фани бўйича мавзулардан яхши биласиз. Ёш бухороликлар Туркистон Марказий бюроси томонидан ишлаб чиқилган иккинчи дастур эса қандай қилиб бўлса ҳам амирликни ағдариш вазифасини қўяди. Унга мувофиқ халқ республикасини ўрнатиш ва ҳукумат таркибига аҳолининг таркибига мос равишда вакиллар киритиш, умумий сайлов ҳуқуқини жорий этиш кўзда тутилган. Ҳуқуқий тизим қайта ташкил этилиши лозим, жиноий судлар икки босқичли бўлиши керак: биринчи инстация судлари халқ томонидан сайланади, иккинчи инстанция эса тайинланиши ва биринчи инстанция судлари қарорларини назорат қилиши керак. Мазкур дастурда 8 соатлик иш вақтини жорий этиш, касаба ташкилотларини тузиш, кредитлар ва матлуботни ташкил этиш масалалари кўзда тутилган эди. Бундан ташқари давлат томонидан ишчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш, меҳнатни муҳофаза қилиш, 18 ёшга кирмаганлар учун ёлланма меҳнатни тақиқлаш, меҳнатга лаёқатсизлар учун страхование масалалари аниқ ифода этилган эди. Маълумки ёш бухороликлар таркибидаги икки оқим – коммунистик ва сўл бухороликлар гуру ҳ и ўзаро бирлаша олмадилар. Натижада РКП (б) Туркбюроси МК қарори билан мазкур партия асосида Россия коммунистик партиясининг бир қисми сифатида Бухоро коммунистик партияси ташкил этиш қарори қабул қилинди. Қолган воқеалар эса бизга тарихдан яхши маълум. 16

Похожие

Шарк уйгониш даври таълим-тарбия тугрисида фикрлар (А. Н. Фаробий , А. Р. Беруний, А. А. Ибин Сино)

Таълим беришнинг педагогик назарияси ва методикаси

Ахлокнинг асосий тамойиллари

Тарбия максади ва вазифалари

Педагогика – тарбия хакидаги фан