Oqilona ovqatlanish va odamlar organizmiga xos xususiyatlarni hisobga olish - Пищевая технология - Рефераты

Oqilona ovqatlanish va odamlar organizmiga xos xususiyatlarni hisobga olish

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Oqilona ovqatlanish va odamlar organizmiga xos xususiyatlarni hisobga olish Reja: 1. Organizm fermentlari sistemasining taomlar kimyoviy tarkibiga reaksiyasi 2. Taomlar tarkibining organizm mikroflorasiga mos kelishi 3. Oqilona ovqatlanishda taomlar tarkibini organizm xususiyatlariga moslashtirish yo‘llari

Organizm fermentlari sistemasining taomlar kimyoviy tarkibiga reaksiyasi Azaldan ma`lumki, jismoniy jihatdan mutloq sog‘lom kishilarning organizmlarida ham o‘ziga xos xususiyatlari bo‘ladi. Bu xususiyatlar ba`zi bir kishilarning organizmida sezilarli, ba`zi birlarinikida esa sezilmaydigan darajalarda bo‘lishi mumkin. Organizmning taomlar hazm qilish sistemasining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri uning organlari ajratib chiqargan fermentlarning orasida taomning ba`zi bir tarkibiy qismini hazm qiladigan fermentlarning bo‘lmasligi yoki noaktiv shaklda bo‘lishidir. Bundan oldin ta`kidlanganidek, ovqatlanishning asosiy tamoyillaridan biri - organizm tomonidan iste`mol qilingan taom uni barcha kerakli oziqa moddalari bilan ta`minlashi kerak. Bundan tashqari, taomning tarkibiy moddalari va ularning miqdorlari organizm fermentlari sistemasiga va mikroflorasiga mos kelishi lozim. Bu degani, taomlar hazm qilish organlari tomonidan ajratib chiqarilayotgan so‘laklarda taomning bironta qismini hazm qiladigan ferment bo‘lmasa yoki u noaktiv shaklda bo‘lsa, o‘sha oziqa modda taom tarkibida organizmga tushmasligi kerak. Malumki, taomlar oqsillari, uglevodlari, yog‘lari va shunga o‘xshagan murakkab moddalari organizm tomonidan o‘zlashtirilishidan oldin o‘zlarining birlamchi moddalarigacha, yani monomerlarigacha parchalanadi. Fermentlar tasirida hosil bo‘lgan monomerlar qonga o‘tib, xujayralar tomonidan o‘zlashtiriladi. Masalan, yog‘lar yog‘ kislotalarigacha, oqsillar aminokislotalargacha, uglevodlar esa oddiy uglevodlargacha maxsus fermentlar tasirida parchalanadi va hosil bo‘lgan oddiy moddalar qonga singilib, hujayralargacha yetkazib beriladi. Agar taomlar hazm qilish organlarida taomlar tarkibidagi murakkab moddalarning birontasini parchalaydigan ferment bo‘lmasa yoki noaktiv bo‘lsa, ushbu modda birlamchi moddalargacha parchalanmaydi va organizm tomonidan o‘zlashtirilmaydi. Parchalanmagan modda to‘g‘ridan-to‘g‘ri yug‘on ichakka o‘tadi va u yerdagi mikroorganizmlar tomonidan oziqa sifatida ishlatiladi. Natijada mikroorganizmlarning ko‘payib ketishlari va ular turlarining o‘zgarishlari ham

mumkin. Bunday hollarda organizmda turli noqulayliklar, hatto kasalliklar kelib chiqishi mumkin. Oziqa moddalarining hazm bo‘lmasligi natijasida kelib chiqadigan kasallik va noqulayliklar tibbiy adabiyotlarda idiosinkraza deb ataladi. Demak, idiosinkraza kasalligining kelib chiqish sababi odam organizmda taomlarni hazm qiladigan fermentlardan birining yo‘qligidan yoki bo‘lganda ham aktivligining pastligidan iborat Ba`zi bir odamlarning organizmida uglevodlardan sut shakari laktozani parchalaydigan laktaza fermenti bo‘lmaydi yoki bo‘lsa ham aktivligi past bo‘ladi. Shu boisdan ham barcha mamlakatlarda odamlarning sutga bo‘lgan ta`sirchanligi juda ham yuqori (jadval ). jadval Laktaza fermenti yetishmasligining sodir bo‘lish darajasi, % Millati (elati) Sodir bo‘lishi Millati (elati) Sodir bo‘lishi Subarktika indeyetslari 84,0 Finlar 17,0 Kanadaning shimoliy qirg‘og‘ida yashovchi indeyetslar 63,0 Ruslar 12,5-16,3 Marilar 81,0 Beloruslar 13,0 Polshaliklar 37,5 Chexlar 12,5 Vengerlar 37,0 Karellar 11,5 Litvaliklar 32,0 Mordvinlar 11,1 Xantilar 30,9 Zepslar 11,0 Mansilar 30,8 Ukrainlar 5,8 Nenetslar 28,6 Shvedlar 1,0 Estonlar 23,0-31,7 Jadvalda keltirilgan ma`lumotlardan ko‘rinib turibdiki, taomlar iste`mol qilish organlari so‘laklarida laktaza fermentining yetishmasligi shimolda yashaydigan halqlar (indeyetslar, marilar, xantilar, mansilar kabilar) o‘rtasida ko‘p uchraydi. Adabiyotlardagi ma`lumotlarga qaraganda Yevropa mamlakatlari halqlarining 50 % ga yaqini sutni

iste`mol qilaolmaydi. Agar ular sut iste`mol qilishganda ichaklari faoliyatining buzilishi, organizmlarining esa zaharlanishi kuzatilgan, ba`zi bir hollarda esa hayotdan ko‘z yumish hodisalari sodir bo‘lishi mumkin. Amerikalik Pol Breggning «Ochiqishning mo‘jizalari» («Chudo golodaniya») asarida keltirgan ma`lumotlariga qaraganda ko‘pchilik amerikaliklar sutni yaxshi hazm qilishadi. Lekin shunday kishilar ham borki, ular hatto bir qultumgacha sut ichishganlarida yoki sutli mahsulot iste`mol qilishganlarida ham meteorizmdan va ichaklarining xo‘ppayib ketishidan o‘zlarini yomon sezishadilar, ularning ba`zilarida esa ich ketishlar va qizamiq (gul) chiqishlar sodir bo‘ladi. Laktaza fermentining yetishmasligi yosh bolalar o‘rtasida juda ham ko‘p uchraydi. Laktaza fermenti bo‘lmagan, bo‘lganda ham uning aktivligi past bo‘lgan, organizmda sut shakari laktoza o‘zining monomerlarigacha (glyukoza, galaktoza) parchalanmaydi. Shu sababli ham ingichka ichak xujayralari membranalari orqali qonga o‘taolmaydi va ingichka ichak bo‘yicha pastga qarab harakat qila boshlaydi. Laktoza yug‘on ichakka kelib tushishi bilanoq, undagi mikroorganizmlar tomonidan o‘zlashtirila boshlaydi. Natijada ular juda ham tez o‘rchiydi. Juda ham tez ko‘payib ketishi natijasida ularning hayot faoliyati mahsuloti sifatida toksinlar ajralib chiqa boshlaydi. Toksinlar ichakning nozik shilliq pardasiga tekkanda uni bezovta qiladi (qichishtiradi), ularning bir qismi qonga singib, organizmni zaharlanishga olib keladi. Aktivlashgan mikroorganizmlar faoliyati natijasida ajralib chiqadigan gaz hisobidan ichaklar xo‘ppayib ketadi. Bu esa o‘z navbatida meteorizmga olib keladi. Ichaklarning epitelial xujayralari non mahsulotlari oqsili bo‘lgan glyutenni parchalaydigan peptidaza fermentini ishlab chiqaradi. Ba`zi bir kishilar organizmida peptidaza fermenti ishlab chiqarilmasligi mumkin. Bunday hollarda glyuten parchalanmasdan va qonga singimasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri mikroorganizmlarga boy bo‘lgan yug‘on ichakka tushadi. Glyuten ham, xuddi sut shakari laktozadek, mikroorganizmlar tomonidan tez hazm qilina boshlaydi. Mikroorganizmlarning aktiv faoliyati natijalari yuqorida ko‘rsatilgan bezovtachiliklar va kasalliklarga olib keladi. Bulardan tashqari yana shunga e`tibor berish kerakki, ba`zi bir kishilarning organizmida mahsulot oqsillari o‘zlarining birlamchi moddalarigacha (aminokislotalargacha) parchalanmasdan qonga o‘tishga harakat qiladi. Uning natijasida

tez orada odamning og‘zi, tomog‘i qichishib boshlaydi, yana birozdan keyin esa qayd qilishlar va ich ketishlar kuzatiladi. Bunday hollarda badan qizarib, achitadigan qizamiq chiqadi. Taomlar tarkibiga organizmning bunday reaksiyasiga oziqaviy allergiya deyiladi. Oziqaviy allergiya og‘ir kechgan paytlarda odam hushini yo‘qotishi va qon bosimining pasayib ketishi mumkin. Fan nuqtai nazaridan har bir oziq-ovqat mahsulotiga oziqaviy allergen sifatida qarash mumkin. Lekin shunga e`tibor berish kerakki, sigir suti, tovuq, o‘rdak va g‘oz tuxumlari, qulupnay, apelsin, mandarin, shokolad, kofe, yalpiz kabi mahsulotlar tez-tez allergiya berib turadi. Tovuq tuxumi juda kam miqdorda ham allergiya berishi mumkin. Allergiya beradigan sigir suti oqsillarining aksariyati qaynatish davrida o‘zining bu xususiyatini yo‘qotadi. Yana shuni ta`kidlash kerakki, ba`zi bir kishilar baliqni, tovuq go‘shtini, bug‘doy, suli, arpa, tariq yarmalarini, makkajo‘xorini, yunon yong‘og‘ini, gorchitsa yoki qalampirni iste`mol qilisha olmaydilar. Oziqaviy allergiyaga nisbatan bolalar 1-3 yoshda o‘ta ta`sirchan bo‘lishadi. Adabiyotlardagi ma`lumotlarga qaraganda bolalarning 40 % dan ko‘pi oziqaviy allergiya bilan kasallanadi, bolalarga deyarli 7,5 % miqdorida allergen sifatida sigir suti ta`sir qiladi. Diyetolog olimlarning oxirgi yillardagi fikriga qaraganda astma (bo‘g‘ma), konyunktivit, stomatit, ekzema (chilla yara), artrit (bo‘g‘in yallig‘lanishi), boshog‘riq, tumov kasalliklari oziqaviy allergiya bilan bog‘liq. Yuqorida keltirilgan ma`lumotlardan quyidagicha xulosaga kelish mumkin: iste`mol qilinadigan taomlarning taomlar hazm qilish ferment sistemasiga mos kelishidan tashqari, ularning tarkibida organizmga salbiy reaksiya beradigan mahsulotlar ham bo‘lmasligi shart. Taomlar tarkibining organizm mikroflorasiga mos kelishi Organizm taomlar hazm qilish sistemasining organlarida, asosan og‘iz bo‘shlig‘i va yo‘g‘on ichakda, mikroorganizmlar juda ham ko‘p bo‘ladi. Har bir insonning taomlar hazm qilish sistemasida ma`lum bir turdagi mikroorganizmlarning mavjudligi iste`mol qilingan

taomning me`yorida hazm bo‘lishini, immun reaksiyasining va organizmning boshqa funksiyalarining maqbul darajada rivojlanishiga imkon beradi. Tabiiy holda organizm (makroorganizm) mikroorganizmlar bilan tinch-totuv yashaydi. Odatda makroorganizm mikroorganizmlarning yashashi uchun kerakli oziqa moddalarini (pektin va kletchatka) yetkazib beradi. O‘z navbatida mikroorganizmlar esa o‘zlarining yashash faoliyati natijasida hosil bo‘lgan foydali moddalarni makroorganizmga yetkazib berishadi. Demak, makro- va mikroorganizmlar o‘rtasida doimiy modda almashinuv mavjud bo‘ladi. Olimlar fikriga va ilmiy-tadqiqotlari natijalariga qaraganda makro- va mikroorganizmlar o‘rtasidagi modda almashinuvi odam organizmi uchun o‘ta katta ahamiyatga ega. Agar bunday modda almashinuvi bo‘lmasa, biologik jarayonlar salbiy tomonlarga ketishi mumkin. Mikroorganizmlar ishlab chiqaradigan birikmalar o‘rtasida odam organizmi uchun o‘ta zarur bo‘lgan turli xil organik va noorganik moddalar, masalan, vitaminlar (V1, RR, V6, V12, K), stimulyatorlar, fermentlar, gormonlar va boshqa fiziologik aktiv moddalar bo‘ladi. Ularning bir qismi hosil bo‘lgan joyida, ya`ni yo‘g‘on ichakda, qonga singiladi va ularning organizmdagi yetishmaydigan miqdorlarini to‘ldiradi. Bu esa o‘z navbatida ularning yetishmasligi natijasida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan ba`zi bir salbiy jarayonlarning oldini olishga imkon beradi. Masalan, olimlar tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatganki, yem hazm qilish sistemasi mikroorganizmlardan tozalangan qora mollarning junlari tezda tushib ketgan. Bundan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: birinchidan, organizmda stimulyatorlarning, ba`zi bir vitaminlar va almashinmaydigan aminokislotalarning yetishmasligi natijasida uning himoya qilish immun sistemasi yaxshi rivojlanmaydi; ikkinchidan, yuqorida keltirilgan xulosadan kelib chiqqan holda, mikroorganizmlarni organizmning normal holatini ta`minlovchi omillar manbalarining asosiylaridan biri deb hisoblash mumkin. Har bir odamning organizmiga xos mikroorganizmlar turlari ularning doimo iste`mol qilib keladigan taomlarining tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ratsionida doimo yog‘lar ko‘p bo‘lgan odamlarning taom hazm qilish sistemasidagi mikroorganizmlar turlari uglevodga doimo boy taomlarni iste`mol qiladigan odamlar mikroflorasidan farq qiladi. Iste`mol qilinayotgan taomlarning tarkibiy qismi o‘zgarmaguncha yo‘g‘on ichakda

shakllangan mikroorganizmlar turlarining nisbati ham o‘zgarmay qolaveradi va organizmga hech qanday zarar yetkazilmaydi. Lekin taomlar tarkibining o‘zgarishi bilan yo‘g‘on ichakdan mikroflora ham o‘zgarib, boshqa, shu jumladan kasallik keltirib chiqaruvchi, mikroorganizmlar ham paydo bo‘lishi mumkin. Taomlar hazm qilish sistemasidagi (yo‘g‘on ichakdagi) mikrofloraning iste`mol qiladigan mahsulotlar tarkibining o‘zgarishiga disbakterioz deyiladi. Disbakterioz hodisasining sodir bo‘lishi odam organizmi sog‘ligiga ta`sir qilmasdan o‘tmaydi. Misol uchun, iste`mol qilinadigan taomlarda doimo iste`mol qilib kelingan miqdoriga nisbatan yog‘larning ko‘payib ketishi organizm faoliyatiga salbiy ta`sir qiladigan o‘t kislotasi metabolitlarining va xolesterinning hosil bo‘lishiga olib keladigan anaerob mikroorganizmlarning ko‘payib ketishiga olib keladi. Shunday jarayonlar et yemaslar (vegetarianlar) tomonidan yog‘li taomlar iste`mol qilinganda ham sodir bo‘ladi. Bundan tashqari anaerob mikroorganizmlarning ko‘payib ketishi natijasida glyukuron kislotasining ba`zi bir zaharli moddalar bilan birikmasining gidrolizlanish darajasi ortib ketadi. Ajralib chiqgan moddalar qonga o‘tib, organizmni zaharlashi mumkin. Ratsionlarda hazm bo‘ladigan uglevodlar (shirin taomlar, oq non, shakar, konfet va boshqalar) miqdorining ko‘payishi albatta achituvchi mikroorganizmlarning rivojlanib ketishiga olib keladi. Yo‘g‘on ichak mikroflorasining o‘zgarishiga nafaqat taomlar tarkibining o‘zgarishi, ular miqdorining ko‘payishi ham ta`sir qiladi. Birdaniga taomlarni me`yoridan ko‘p iste`mol qilib boshlash ham iritib-chiritadigan mikroorganizmlarning ko‘payib ketishiga va uning natijasida zaharli toksinlarning ajralib chiqishiga va qonga o‘tishiga olib keladi . Oqilona ovqatlanishda taomlar tarkibini organizm xususiyatlariga moslashtirish yo‘llari Ba`zi bir kishilarning, bundan oldingi bandlarda ko‘rsatilganidek, tug‘ma xususiyatlarini hisobga olgan holda ovqatlanishini tashkil qilish katta ijtimoiy ahamiyatga ega, chunki ularning sog‘ligi va hayoti iste`mol qiladigan taomlarining tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Oila sharoitida bunday kishilarning ovqatlanish masalasini tashkil qilish juda ham oson hal qilinadi. Lekin umumiy ovqatlanish xodimlari uchun ularning ovqatlanishini

tashkil qilish ma`lum bir qo‘shimcha tadbirlarni o‘tkazish bilan bog‘liq, chunki qaysi iste`molchining ferment sistemasida qanday kamchiliklar borligi va kimga qaysi mahsulotlar yoqmasligi noma`lum. Shu sababli ham umumiy ovqatlanish korxonalarining xodimlari, o‘zlarining asosiy vazifalariga qo‘shimcha holda, iste`molchilarning taomlarga va ularning mahsulot bo‘yicha tarkibiy qismlariga bo‘lgan ehtiyojini hisobga olib borishlari kerak, chunki bozor iqtisodiyotiga o‘tib borish vaqtida aksariyat umumiy ovqatlanish korxonalari ichste`molchilarning 50-60 % shu korxonaga deyarli har kuni keladi. Uning uchun har bir xo‘randaga (birinchi marta kelishida) qanday mahsulotlar yoqmasligini aniqlash bo‘yicha savollar yozilgan anketa beriladi. Anketa savollariga xo‘randalar tomonidan berilgan javoblarga qarab, doimiy xo‘randalarga yoqmaydigan mahsulotlar ruyxati tuziladi. Keyin anketalar xo‘randalarga yoqmaydigan mahsulot turi bo‘yicha guruhlanadi. Ushbu muammo amalda xo‘randalarga yoqmaydigan mahsulot turini qo‘shmasdan taomlar tayyorlash yo‘li orqali hal etiladi. Boshqa yoqmaydigan mahsulotlarni qo‘shimcha aniqlash uchun doimiy xo‘randalardan vaqti-vaqti bilan anketa so‘rovini qayta o‘tkazib turish lozim bo‘ladi. Umumiy ovqatlanish xodimlari yana shuni hisobga olishlari kerakki, fermentlar sistemasida laktaza fermenti noaktiv yoki yo‘q bo‘lgan xo‘randalar, agar bunday yetishmovchilik tibbiyot xodimlari tomonidan haqiqatdan aniqlangan bo‘lsa, achitilgan sut mahsulotlarini bemalol iste`mol qilaverishlari mumkin, chunki achitqi tarkibidagi mikroflora fermentlari sut shakari laktozani birlamchi moddalarigacha achitish davrida parchalab yuboradi. Agar umumiy ovqatlanish korxonasida achitilgan sut mahsulotlari bo‘lmasa, ular uchun sut qo‘shmasdan taomlar tayyorlash lozim. Xuddi shuningdek, oq nonni uning boshqa xillari bilan almashtirish mumkin. Tibbiyot xodimlarining yo‘llanmalariga ko‘ra yoki o‘z hohishi bilan fermentlari sistemasida metgemoglobinreduktaza fermenti aktiv bo‘lmagan kishilar ham xo‘randa sifatida umumiy ovqatlanish korxonalari xizmatidan foydalanishlari mumkin. Ma`lumki, ushbu fermentning aktivligi past bo‘lganda gemoglobinning hujayralarga kislorod yetkazib berish va karbonat angidrid gazini olib chiqib ketish qobiliyati pasayib ketadi. Metgemoglobinreduktaza fermentining ushbu kamchiligi oqilona ovqatlanish yo‘li bilan

tuzatiladi. Uning uchun metgemoglobinreduktaza fermentining aktivligi past kishilarning ratsionlariga fruktoza, glyukoza yoki sut shakari qo‘shilsa, ferment aktivlashib ketadi, bo‘lmasa o‘rniga ular bilan boy bo‘lgan mahsulotlarni qo‘shib tayyorlangan taomlarni iste`mol qilish ham xuddi shunday samara beradi. Ba`zi bir taomlarni istemol qilgandan keyin ko‘pchilik yosh va maktab yoshidagi bolalarning boshi og‘rishi mumkin. Buning asosiy sabablaridan biri mahsulot tarkibidagi moddalar gistamin va tiraminlar hisoblanadi. Ular asosan mahsulotlarga tuproq orqali tushishlari va organizmda ham aminokislotalardan hosil bo‘lishlari mumkin. Ayniqsa gistamin kuchli bosh og‘riq keltirib chiqaradi. Agar kuchli bosh og‘riq keltirib chiqarish uchun iste`mol qilingan taomdagi 100 mg. tiramin kifoya qilsa, gistaminning miqdori hatto 0,1 mg. bo‘lganda ham kuchlik boshog‘riq (migren) kelib chiqadi. Quyidagi jadvalda ba`zi bir oziq-ovqat mahsulotlaridagi gistamin va tiraminlarning miqdori ko‘rsatilgan. jadval Gistamin va tiraminlarning mahsulotlardagi miqdori, mkg. Mahsulotlar nomi Gistamin Mahsulotlar nomi Tiramin Pishloqlar 130 gacha Pishloqlar 1416 Tuzlangan karam 160,0 Chedder pishlog‘i 1416 Go‘sht mahsulotlari 10,0 Eritilgan pishloq 50 Mol go‘shti sosiskasi 225,0 Kamamber 86,0 Vetchina 225,0 Kartoshka 1,0 Dutlangan seld 350,0 Baqlajon 3,0 Go‘sht konservalari 10-350 Pomidor (ishlov berilgan) 4,0 Sabzavotlar (pomidordan tashqari) Izi Shpinat 1,0 Pomidor 22,0 Olxo‘ri 6,0 Shpinat 37,5 Apelsin 10,0 Baliq, file, seld 4,4 Banan 7,0 Lasos 7,35 Pivo 1,8-5,0 Sardina 15,8 Vino 3,6-25,4 Tunets 5,4 Muzlatilgan baliq 1,0

Vino 20,0

Adabiyotlar: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Oqilona ovqatlanish nazariyasi va ovqatlanish konsepsiyalari

Oqilona ovqatlanish oziqa va biologik aktiv moddalarga bo`lgan talab

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati

Ovqatlanish tartibi

Sportchilarning oqilona ovqatlanishi