logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Пищевая технология
  4. Ovqatlanish tartibi

Ovqatlanish tartibi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

19.171875 KB
Скачать
Ovqatlanish tartibi Reja: 1. Ovqatlanish tartibi 2. Asosiy oziq moddalari Matbuotda asosiy oziq moddalari–oqsillar, yog‘lar, uglevodlar hamda vitaminlar, mineral moddalarning ovqat tarkibida qancha bo‘lishi haqida ma'lumotlar berib boriladi. Shunga ko‘ra ovqatimizning tarkiban maqsadga muvofiq bo‘lishiga imkon qadar harakat qilamiz. Bu tushunchalar oqilona ovqatlanishning muhim shartlari bo‘lib, ularga rioya qilish vitaminlar yetishmasligi tufayli sodir bo‘ladigan shapko‘rlik, singa, raxit va boshqa kasalliklarning oldini olishda samara beradi. Lekin oqilona ovqatlanishning yana bir muhim sharti bo‘lmish ovqatlanish rejimiga rioya qilish ko‘pincha e'tibordan chetda qoldi va buning oqibatida iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolar kelib chiqmoqda. Ba'zan sharoit taqozosi bilan o‘z vaqtida ovqatlanilmasa kuchli ochlik tuyg‘usidan tashqari qon bosimining ko‘tarilishi, bosh og‘rig‘i, ko‘ngil aynishi kabi holatlar sodir bo‘ladi. Bundaylarni ko‘pincha ochlikka chidamsiz odamga chiqarishadi. Haqiqatdan ham ko‘rinishidan soppasog‘ bo‘lsada, qisqa muddatli ochlikdan keyin hastalanganlarni oramizda uchratish mumkin. Buning sababi ko‘pincha ochlik tufayli qonda shakar kamayib ketganidan bo‘lsa kerak yoki yegan ovqat tamoman hazm bo‘lganidan keyin kishining madori quriydi, shuning uchun uning boshi og‘riydi, noxush bo‘ladi deb izohlaydilar. Aslidachi, qayd qilingan ko‘ngilsizliklarning sababi faqat me'da–ichaklarda oziq moddalarining tugashi yoki kamayib ketishidanmi? Bir xil jinsdagi va bir xil yoshdagi sichqonlar alohida alohida qafaslarga qamab qo‘yilgan va kecha-kunduz davomida ularga ovqat beriladigan qopqoq ikki soat davomida ochilgan, xolos. Birinchi guruhda bunday imkoniyat tong yorishishi bilan, ikkinchisida esa qorong‘i tushishi bilan yaratilgan. Natija shunday bo‘lganki, erta tongda oziqlanish imkoniyatiga ega bo‘lgan guruh, jonivorlari vaqt o‘tishi bilan birinketin o‘lib ketishgan, kechqurun ovqat yeydiganlari esa yashayvergan. Olib borilgan tajribalarning ikkinchi qismida shu narsa kuzatiladiki, jonivorlar belgilangan tartibda har doim bir vaqtda, ya'ni kech tushishi bilan va ikki soat davomida ovqatlantirilaversa oziqlanish vaqti bo‘lishi bilan ularda harakat faollashar ekan. Agar oziqlanish vaqti oldinga yoki keyinga surilsa, yangi tartibda oziqlanishga o‘rganish yuzaga kelganidan keyin yana avvalgidek aynan ovqat berilishidan oldin ular serharakat bo‘lib qolar ekan. Shunisi diqqatga sazovorki, bir marta ovqat berish 29 soat vaqt o‘tishi bilan yoki 19 soatdan kam vaqt ichida amalga oshirilsa, ovqat oldidan kuzatilgan harakatchanlik yuz bermasdan, bunday tartibda ovqatlanishga hayvonlar umuman o‘rgana olmasdan, oqibatda o‘lib ketar ekan. Bu holatni shartli reflekslar nazariyasi bilan tushuntirish qiyin. Haqiqatdan ham shartli reflekslar bilan ish olib borilganda tajribalar aynan kunning ma'lum vaqtida takrorlansa natija yaxshi bo‘ladi, belgilangan vaqtdan 3-4 soat oldin yoki keyin o‘tkazilgan tajribalarning samarasi bo‘lmaydi. Bu ko‘pgina hayvonlarda o‘tkazilgan tajribalarida sinab ko‘rilgan. Nega shunday? ushbu va oldingi savollarga javob topish uchun keyingi yillarda joriy qilingan biomaromlarga murojaat qilamiz. Unda shu narsa e'tirof qilinganki, odam, hayvon va o‘simliklardagi tiriklikni ta'minlovchi barcha biologik jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlari yoki davriyligi doimiy ravishda takrorlanib turadi. Fiziologik faoliyatlarning bunday takrorlanishi biologik soatlar deb ham yuritiladi. Odamda bunday biomaromlar u ona qornida rivojlanayotgan paytlaridayoq shakllanar ekan. Biomaromlarga xos vaqt hisoblash jarayoni tanadagi har bir hujayra, jumladan, DNK, pHK, molekulalari dasturiga irsiy ravishda kiritilgan bo‘ladi. Biomaromlar dastavval yerning quyosh atrofida (1 yil davomida) va o‘z o‘qi atrofida (24 soat chamasi) aylanishidan yuzaga keladi. Chunki bu harakatlar davriy ravishda takrorlanib, atrof muhitning yoritilishi, harorati, namligi, elektr maydoni vaboshqalarni faol o‘zgartiradi. Tirik vujudlarning mana shunday o‘zgarishlarga moslashganlari yashab qoladi, qolganlari esa o‘lib ketadi. Moslashish uchun esa barcha fiziologik jarayonlarda davriy takror holatlarga xos o‘zgarishlar qilish zarur. Biomaromlardan ayniqsa kecha-kunduzligi har xil salbiy ta'surotlarga, doim bir xil takrorlanadigan tartibning o‘zgarishiga juda sezgir bo‘ladi va bu boradagi ozmuncha chetga chiqishlar vujud me'yorini buzib, turli xil kasalliklarga olib keladi. Hozirgacha odamda 300 dan ortiqroq har xil fiziologik vazifalarning biomaromlar o‘zgarishi bilan ma'lum darajada me'yordan chetlanishi fanda aniqlangan. Vujuddagi fiziologik vazifalarning eng murakkab va davomlilaridan biri bu ovqat hazm qilishdir. Biz iste'mol qiladigan taomlar yuqori molekulali birikmalardan tashkil topgan bo‘lib, ular shu tariqa to‘g‘rdan-to‘g‘ri qonga so‘rilmaydi. Buning uchun ovqat hazm qilish yo‘lidagi maxsus bezlardan shiralar ajraladi va oziq moddalari ular bilan aralashib hazm bo‘lish boshlanadi. Oziq moddalarining parchalanishi yoki gidrolizlanishi bir yo‘la bo‘lmasdan peshmapesh boradi. Masalan, kraxmalning shakargacha parchalanishida bir ferment qatnashsa, shakarning glyukozaga aylanishida o‘z navbatida ikkinchi ferment ishtirok etadi. Kraxmaldan tashqari oqsil va yog‘lar ham peshmapesh o‘z fermentlari ta'sirida oddiy molekulalar holigacha gidrolizlanganidan keyingina qonga so‘riladi xolos. Bu fermentlar maxsus hujayralar tomonidan har bir ovqatlanishga xos alohidaalohida miqdorlar bilan ishlab chiqariladi, ya'ni nonushta davrida ajratilgan fermentlar tushlik ovqatni hazm qilishda qatnashmaydi, balki uning uchun yangidan fermentlar ishlab chiqariladi. Shuningdek, kechki ovqat fermentlari ham mustaqil ravishda sintezlanadi. Hali bu bilan ovqatning to‘liq hazm bo‘lishi tugamaydi. Oddiy molekulalar holiga keltirilgan oziq moddalarining ichak devorlaridan qonga o‘tishi uchun ham maxsus tashuvchi molekulalar bo‘ladi, agar ular o‘z vaqtida yetarli miqdorda hosil qilinmasa, qonga hyech bir oziq modda o‘tmaydi. Aniqlanishicha, mana shu ferment molekulalari va tashuvchi molekulalarning sintez qilinishi va faoliyati bir kecha-kunduzlik biomaromlarga bo‘ysunadi. Bir kunda belgilangan vaqtda 3 yoki 4 marta ovqatlanishga o‘rgangan odamda ovqatlanish vaqti yaqinlashishi bilan qayd qilingan hazm suyuqliklari sintezlanib tayyorgarlik ko‘riladi, natijada iste'mol qilingan ovqat oson hazm bo‘ladi. Birinchi misolimizda bemahal, ochiqmasdan yeyilgan ovqatni hazm qilish uchun me'daichaklar tomonidan hyech bir tayyorgarlik ko‘rilmagan bo‘ladi, ovqat tushganidan keyingina tegishli fermentlar ajrala boshlaydi, oqibatda gidrolizlanish ancha kechikib, uning to‘lato‘kis kechishi qiyin bo‘ladi. Bunday yo‘l bilan boradigan hazm jarayonlari albatta o‘z vaqtida yeyilgan ovqatga qaraganda qiyin va og‘ir bo‘ladi. Ikkinchi misolimizga kelsak, hozir odam me'daichak tizimidan parchalovchi fermentlardan tashqari 20 dan oshiq gormon va gormonsimon biologik faol moddalarning sintezlanib qonga o‘tib turishi isbotlangan, ular ichak gormonlari deyiladi. Ular oziq moddalari hazm bo‘lishigagina ta'sir qilmasdan, balki qon tomirlari tonusi, yurak faoliyati, moddalar va quvvat almashinuvi jarayonlarini o‘zgartirish hamda ishtahani boshqarib borish xususiyatiga ega. Ichak gormonlari odam och va to‘q bo‘lganida turli miqdorda va turli faollikda ajraladi. Shunga ko‘ra kishi odatdagidan uzoqroq vaqt davomida och qolsa, o‘z vaqtida ovqatlanmasa, qon bosimi o‘zgarib, boshi og‘rishi, ko‘ngil aynishi kabi holatlarga tushib qolish hyech gapmas. Sichqonlar ustida olib borilgan tajribalar natijasini tushintirishda dastavval ularni qorong‘u payti, ya'ni kechasi faol bo‘lib, kunduzi kam harakatlilikda umr o‘tkazishga moslashganligini hisobga olish kerak. Shunday ekan, ertalab tong yorishishi bilan ulardagi barcha fiziologik jarayonlar, shu jumladan, oziq moddalarini iste'mol qilish va hazm qilish faoliyati ham kuchsizlanib ketadi, hayvon ehtiyojiga yarasha ovqat yemaydi (bunga har ikkala tajriba guruhidagi hayvonlar yegan ovqatni o‘lchab osonlik bilan isbotlash mumkin), yeganini ham yaxshi hazm qila olmaydi, natijada ular ozib, oxirida o‘ladi. Endi sichqonlarda kecha-kunduzda bir marta yeyiladigan ovqatni oxirgi ovqatlanishdan 29 soatdan ko‘p yoki 19 soatdan kam vaqt ichida berilganida ularning bunday tartibda moslasha olmasligiga kelsak, bir kecha-kunduzlik maromlarga asosan har kunning ma'lum soatlaridagina fiziologik jarayonlar faollashadi yoki susayadi. Ayni misolimizda hazm a'zolaridan fermentlar ajrala boshlanishi har 1920 soatdan keyin boshlanib, to 29 soatgacha davom etadi va shu davrda iste'mol qilingan ovqatning hazm bo‘lishi oson kechadi. Yuqorida aytilganlardan o‘z vaqtida ovqatlanishning muhimligi haqida tegishli xulosa chiqarish qiyin emas. Endi yana bir narsa muhimki, qayd qilinganidek, har qaysi ovqatlanishda oziq moddalarini gidrolizlaydigan fermentlar va parchalanish mahsulotlarini qon hamda limfaga tashiydigan maxsus o‘tkazgich molekulalar oqsil moddalardan yangidan sintezlanadi. Buning uchun ancha quvvat sarflanadi, bu molekulalar asosan eng muhim, to‘la qiymatli oqsillardan hosil bo‘ladi. Qizig‘i shundaki, iste'mol qilinadigan ovqatning tarkibi va miqdoriga qarab fermentlar va tashuvchi molekulalar ham ma'lum tartibda, tarkibda va miqdorda sintezlanar ekan. Yana, avval yegan ovqatimiz bugungi hazmda qatnashuvchi makromolekulalar hosil bo‘ladigan mahsulotdir, ya'ni oldinroq yegan ovqatimizdan keyingi yeydigan ovqatimiz uchun hazm fermentlari hosil bo‘ladi. Shuning uchun ham palapartish ovqatlanish ularning hazm bo‘lishini murakkablashtiradi. Ko‘pincha dam olish kunlari, bayramlarda odatimizga ko‘ra yog‘li, go‘shtli, har kuni yeydigan ovqatimizga qaraganda o‘z sifati, tarkibi, miqdori bilan farq qiladigan taomlar iste'mol qilamiz. Ba'zan esa bunday kuchli taomlardan ustiustiga ko‘proq tanovul qilib qo‘yilsa, u kishini bezovta qilishini ko‘pchilik biladi. Bunday noxushliklarning asosida har bir yeyiladigan ovqatning spetsifik dinamik ta'siri degan tushuncha yotadi. Unga ko‘ra ovqat yeyilgandan keyin unda hazm qilish uchun, yuqorida aytilganidek, tegishli tartibda va miqdorda shira ishlab chiqarish, ximiyaviy parchalanish yo‘li bilan hosil bo‘lgan yangi moddalarni qon va limfaga o‘tqazish, qonda ko‘payib ketgan qismlarini qayta ishlab buyraklar va teri orqali chiqarish uchun anchagina quvvat sarflanadi. Iste'mol taomlari tarkibida oqsil moddalari serob bo‘lsa, bu quvvat miqdori sezilarli darajada ko‘payadi va bunday taomldardan to‘yib olgandan keyin me'da va ichaklar jadal ishlab, tanadagi asosiy quvvatni o‘ziga tortadi, natijada kishini uyqu bosib, lanj bo‘ladi. Chunki asosiy e'tibor, quvvat sarfi hazm jarayoniga qaratilgan bo‘lib, boshqa faoliyatlar cheklanadi. Ovqatning spetsifikdinamik ta'siri yana yurakning tez urishi, qon bosimining ko‘tarilishi, nafas olishning tezlashishi va hatto tana haroratining ko‘tarilishi kabi holatlarga olib keladi. Ovqatlangandan keyin bo‘ladigan bunday bezovtaliklar, ayniqsa, kishining yoshi bir joyga borib qolganidan keyin yaqqol sezila boshlaydi. Shu sababli bunday kishilar ovqatlanish tartibiga rioya qilishi nihoyatda muhim. Ovqatlardan ko‘proq yeb qo‘yish yoki tobi qochgan odamning turli taomlarni aralashtirib tanovul qilishi ba'zan yomon oqibatlarga olib kelmasligini ta'minlash uchun bu fikrlardan xabardor bo‘lish foydalidir. Hayotimizda kuchli his–hayajon bilan bog‘liq bo‘lgan nihoyatda sertashvishlilik, shoshmashosharlik, hafachilik, ruhan ezilish, achchiqlanish, g‘azablanish, tajovuzkorlik yoki bevosita markaziy nerv tizimi va mushak faoliyati bilan bog‘liq serharakatlilik va kamharakatlilik, shuningdek nihoyatda issiq yoki sovuq harorat ta'siri turli xil favqulodda omillar ham ovqatlanish tartibini ancha buzib yuborishga olib keladi. Bunday paytlarda vujudning ososiy e'tibori hozirgina sanab o‘tilgan holatlarga qaratilib quvvatning qariyb hammasi shularga sarflanadi, ovqatlanish va uni hazm qilish bilan bog‘liq jarayonlar esa susayadi. Adabiyotlar: 1. Битти А.Д. Диагностические тесты в гастроэнтерологии: Пер с англ.- М.:Медицина, 1995.-224 с. 2. Бузник И.М. Энергетический обмен и питание. М., 1978. 3. Витебский Я.Д. Питайтесь рационально. Курган, 1991. 4. Габи Хаубер-Швенк, Михаэль Швенк Питани e . Atlas . Москва 2004. 183 с.

Похожие

Oqilona ovqatlanish nazariyasi va ovqatlanish konsepsiyalari
Dеfinitiv ovqatlanish davridagi hazm
Ehtiyojdan kam ovqatlanish sabablari va oqibatlari
Ovqatlanish fiziologiyasi asosiy energetik va plastik oziq moddalar
Oqilona ovqatlanish va odamlar organizmiga xos xususiyatlarni hisobga olish