Oqilona ovqatlanish oziqa va biologik aktiv moddalarga bo`lgan talab - Пищевая технология - Рефераты

Oqilona ovqatlanish oziqa va biologik aktiv moddalarga bo`lgan talab

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Oqilona ovqatlanish oziqa va biologik aktiv moddalarga bo`lgan talab Reja: 1. Organizmning oqsillar, yog`lar uglevodlar, vitaminlar va mineral moddalarning tarkibiga bo`lgan talabi 2. Organizmning yog`lar va ularning tarkibiga bo`lgan talabi 3. Oqilona ovqatlanish va uglevodlar miqdori 4. Oqilona ovqatlanishda vitaminlar va mineral moddalar

Organizmning oqsillar, yog`lar uglevodlar, vitaminlar va mineral moddalarning tarkibiga bo`lgan talabi Ma’lumki, bundan oldin ta’kidlanganidek, odam organizmi oqsillardan (o`rtacha 19,6 %), yog`lardan (o`rtacha 14,7 %), uglevodlardan (o`rtacha 1,0 %), mineral moddalardan (o`rtacha 4,9 %) va suvdan iborat. Ular iste’mol qilingan taomlar tarkibidagi oqsillar, yog`lar, uglevodlar va mineral moddalar hisobidan, suv esa asosan taom tarkibidagi suyuqlik va turli xil suyuq ichimliklar hisobidan hosil bo`ladi. Shuning uchun ularning taomlardagi miqdori bir kechayu-kunduzda energiyani qoplashi va plastik jarayonlarni to`liq ta’minlashi uchun yetarli bo`lishi shart. Taomlar tarkibida barcha oziqa moddalar bilan organizmni yetarli miqdorda ta’minlash oqilona ovqatlanishning energiya balansidan keyin asosiy tamoyillaridan ikkinchisi hisoblanadi. Oziqa moddalardan eng asosiysi oqsil hisoblanadi. Organizmning unga bo`lgan talabi odamning jinsiga, yoshiga, mehnat intensivligiga, milliy an’analarga, geografik iqlim sharoitiga bog`liq. Bundan tashqari oqsilni iste’mol qilish darajasiga aholi hayotining farovonligi katta ta’sir ko`rsatadi. Masalan, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda oqsilning bir kechayu-kunduzda iste’mol qilish miqdori 90-95 g.ni tashkil qilsa, rivojlanib kelayotgan mamlakatlarda esa atigi 20-30 g.ni tashkil qiladi. Organizm talabi bo`yicha oqsillar miqdoriga qo`yiladigan me’yorlar hozirgacha aniq belgilanmagan. Shu boisdan ham ilmiy va o`quv adabiyotlardagi ma’lumotlar har xil. Masalan, Amerika olimi Chittenden o`zi ustida o`tkazgan tadqiqotlar natijalariga asoslanib, organizmda azot balansini ta’minlash uchun 36 g. oqsil moddasi yetarli degan fikrga kelgan. Lekin tashqi omillarning ta’sirini va organizmning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda bir kunlik me’yor sifatida u 55-60 g. oqsilni tavsiya qilgan. Daniya olimi Xindxene bir kunlik me’yor sifatida faqat 26 g. oqsilni tavsiya qiladi. Organizm uchun taomlar tarkibidagi oqsillar me’yorini aniqlash bo`yicha qator olimlar shug`ullangan. Ularning bir kunlik oqsil me’yori buyicha bergan takliflari bir-birlariga deyarli yaqin va quyidagi jadvalda keltirilgan.

jadval Turli mualliflar tomonidan tavsiya qilingan oqsillarni iste’mol qilish me’yori (K.S. Petrovskiy, 1981 .) Mualliflar Tavsiya etilgan oqsil me’yori, g. Bir sutkalik ratsion kaloriyasi, kkal. Foyt 118 3065 Rubner 127 3091 Etuoter 125 3400 Tigershtedt 136 3643 Chittenden 67 3300 Ro 70 2567 Xindxene 26 - P.N. Diatroptovich, M.N. Shaternikov 100 2547 Munk 100 2570 Gotye 107 2721 Laudergran 134 3277 Raupe 124 3976 Katta yoshdagi odamlar uchun organizmning oqsilga bo`lgan talabi ularning jinsiga, yoshiga va bajaradigan mehnat intensivligiga bog`liq bo`ladi. Yoshidan va mehnat intensivligidan qat’iy nazar xotin kishilarning oqsilga talabi erkaklar organizmining talabiga nisbatan 15-25 % gacha kam bo`ladi. BMT qoshidagi Butun dunyo sog`liqni saqlash tashkilotining Ovqatlanish qo`mitasi tomonidan bir kunlik me’yor sifatida 85-90 g. oqsil miqdori taklif qilingan. Shu me’yorning 55-60 % hayvonot mahsulotlari oqsillari hisobidan qondirilishi lozim. Bizning mamlakatimizda katta yoshdagi mehnat faoliyati bilan shug`ullanadigan kishilar uchun amalda o`rtacha 80-90 g. oqsil belgilangan. Ularning 55 % hayvonot mahsulotlari oqsillari hisobiga to`g`ri kelish kerak. Belgilangan oqsil me’yori tananing 1 kg. vazniga nisbatan katta yoshdagi kishilar uchun 1,0-1,5 g., bolalar uchun esa o`rtacha 1,5-4,0 g. tashkil qiladi.

Organizm uchun kerakli oqsil taomlar oqsilidan hosil bo`ladigan aminokislotalardan sintez qilinadi. Shu sababli ham taomlar oqsilining aminokislotalar bo`yicha tarkibi organizm uchun o`ta katta ahamiyatga ega. Taomlar oqsillarining aminokislotalari, bundan oldin ta’kidlanganidek, almashinmaydigan va almashinadiganlarga bo`linadi. Almashinadigan aminokislotalarning talabgacha yetishmaydigan qismlari organizm tomonidan uglevodlardan yoki yog` kislotalaridan sintez qilinishi mumkin. Uning uchun erkin holdagi azotning bo`lishi kifoya qiladi. Almashinmaydigan aminokislotalar boshqa moddalardan sintez qilinmaydi, shuning uchun ular taomlar tarkibida tushishi shart. Almashinadigan va almashinmaydigan aminokislotalarning 1 g. oqsildagi hissalari 64 va 36 % bo`lganda taomning oqsili optimal aminokislotali oqsil deyiladi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, optimal oqsilda almashinmaydigan aminokislotalar triptofan aminokislotasiga ko`ra ma’lum bir nisbatlarda bo`lishi shart (jadval). jadval Almashinmaydigan aminokislotalarning triptofanga nisbatan optimal nisbati Aminokislota Triptofan ga nisbati Aminokislota Triptof anga nisbati Triptofan 1:1,0 Valin 1:5,0 Metionin + 1:3,5 Lizin 1:5,5 sistin Izoleytsin 1:4,0 Fenilalanin+ tirozin 1:6,0 Treonin 1:4,0 Leytsin 1:7,0 Amalda taomlarning tarkibiy qismlarini muvozanatlashtirish ular oqsillaridagi almashinmaydigan aminokislotalari miqdorlarini jadvalda ko`rsatilgan nisbatlarga yaqinlashtirish orqali bajariladi.

Organizmning yog`lar va ularning tarkibiga bo`lgan talabi Bundan oldin ta’kidlanganidek, yog`larning ham organizm uchun ahamiyati juda katta. Ular ham, xuddi oqsillardek, organizmga taomlar tarkibida tushishi zarur. Ma’lumki, yog`lar tuyingan va tuyinmagan yog` kislotalarining uch atomli spirt glitserin bilan birikmasidan iborat. Bundan oldin ko`rsatib o`tilganidek, yog`lar o`simlik moylariga, hayvonot yog`lariga bo`linadi. Adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda odam organizmi uchun o`simlik moylarining ahamiyati juda ham katta, chunki ularning tarkibida, xuddi almashinmaydigan aminokislotalardek, molekulalarida bitta va undan ortiq qo` sh bog`lari bo`lgan yog` kislotalari mavjud bo`ladi. Tuyinmagan yog` kislotalari ba’zi hayvonot yog`lari (sariyog`, cho`chqa yog`i, baliq yog`i va boshqalar) tarkibida ham bo`ladi. Lekin o`simlik moylarida ular juda ko`p. To`yinmagan yog` kislotalaridan eng zaruri linol, linolen va araxidon yog` kislotalari hisoblanadi. Ular yog`lar va xolesterin almashinuvida ishtiroq etadi, qon tomirlarining elastikligini oshiradi va ularning devorlarini mustahkamlaydi. Shu boisdan va odam organizmida sintez bo`lmasligi sababli tarkibida qo`sh bog`lari ko`p bo`lgan yog` kislotalarini maxsus adabiyotlarda vitamin F deb atash ham qabul qilingan. Ko`rsatilganlardan tashqari o`simlik moylari tarkibida xujayralarni va uning tuzilmalarini yangilash uchun o`ta zarur bo`lgan fosfolipidlarning hamda vitaminlarning bo`lishi o`simlik moylarining ba’zi bir hayvonot moylariga nisbatan ustunligini tasdiqlaydi. Odam organizmining to`yinmagan yog` kislotalariga bo`lgan talabini to`liq qondirish uchun iste’mol qilinadigan taomlar tarkibida o`simlik moylarining ulushi 30 % atrofida bo`lishi shart. I.M.Skurixin va V.A.Shaternikov tavsiyalariga ko`ra iste’mol qilinadigan taomlar tarkibida to`yingan, molekulasida bitta va undan ko`p qo`sh bog`lari bo`lgan yog` kislotalarining miqdorlari quyidagi nisbatlarda bo`lishlari lozim: mos ravishda 30:60:10 %. Yog`larga bo`lgan talab ham, xuddi oqsillarga bo`lgan talabdek, odamning jinsiga, yoshiga, mehnatining intensivligiga va uning qaysi millatga mansubligiga va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Ayol kishilar erkaklarga nisbatan, mehnatning bir xil intensivligida, xuddi oqsil moddalariga bo`lgan talablaridek, yog`larni ham kam iste’mol

qilishadi. Yosh bolalar esa o`zining 1 kg. vazniga nisbatan, xuddi oqsillardek, kattalarga karaganda yog`larni ham ko`proq iste’mol qilishadi. Mamlakatimizda qabul qilingan me’yorlarga ko`ra yog`larga qo`yilgan talab Butun dunyo sog`liqni saqlash tashkiloti bergan tavsiyaga yaqin keladi va mehnatga qobiliyatli kishilar uchun o`rtacha 60-154 g.ni tashkil qiladi. Yog`lar hisobiga organizmning energiyaga bo`lgan talabining deyarli 33 % qoplanadi. Lekin ba’zi bir mamlakatlar aholisining ratsionlarida yog`lar miqdori yetishmasa, ba’zi bir mamlakatlarning aholisi esa yog`larni me’yoridan oshiq iste’mol qilishadi. Masalan, yog`lar hisobidan Pokistonda aholi ratsioni energetik qiymatining 4,2 %, Yaponiyada 8 %, Xindistonda 13 %, Braziliyada 18 %, Italiyada 20 %, Ispaniyada 22 %, Fransiyada 30 %, Angliyada 35 %, Amerikada esa 41 % qoplanadi. Haqiqatdan ham Amerika, Angliya va Skandinaviya mamlakatlarida (Shvetsiya, Norvegiya, Daniya, Finlyandiya) bir kunda bir kishi tomonidan iste’mol qilinadigan yog`lar miqdori 150 g.gacha yetadi. Shuning uchun ham AKSH Milliy ilmiy Kengashi va Amerika onkologik jamiyati tomonidan iste’mol qilinadigan taomlarda yog`lar ulushini, ayniqsa hayvonot yog`lari hisobidan, 30 % gacha tushirish masalasi qo`yilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, yog`larni iste’mol qilish darajasi aholining qaysi millatga mansubligiga ham bog`liq. Misol uchun, sobiq ittifoq davrida Estoniya Respublikasida yashaydigan 54-55 yoshli erkaklar ovqatlanishi ustida olib borilgan ilmiy-tadqiqot natijalari shuni ko`rsatdiki, eston millatiga mansub erkaklar ratsioni energetik qiymatining 13,4 %, ruslar ratsionining esa 41,6 % yog`lar hisobidan qoplangan. Yog`larni iste’mol qilish aholining millatga mansubligi bilan bog`liqligini, bundan oldin ta’kidlanganidek, hozirgi Qirg`iziston Respublikasining Frunze (hozirgi Bishkek) shahri aholisi bilan o`tkazilgan tadqiqotlar natijalari ham tasdiqlaydi. Olingan ma’lumotlar shuni ko`rsatganki, mahalliy halq (qirg`izlar) ratsionlari energetik qiymatining 40 %, nomahalliy halq ratsionlarining esa 36 % yog`lar hisobiga to`g`ri kelgan. Adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda sovuq regionlarda yog`larni iste’mol qilish 3-6 % gacha ko`payadi. Oqilona ovqatlanish va uglevodlar miqdori Hazm bo`ladigan uglevodlarning ham miqdori organizmning energiyaga va plastik materiallarga bo`lgan talabini to`liq qondirishi lozim. Hazm bo`ladigan uglevodlar

iste’mol qilinadigan taomlarning almashinmaydigan qismiga kirmaydi, chunki organizm uchun yetishmaganda, ular glitserin zaxirasi bo`lsa, oqsillarning aminokislotalaridan bemalol sintez qilinishi mumkin. Bundan tashqari, uglevodlar odam organizmida zaxira sifatida to`planib qolmaydi, ularning jigar va to`qimalardagi zaxirasi hatto miyani oziqlantirish uchun ham yetmaydi. Organizmning uglevodlarga bo`lgan talabi ham aholining nafaqat jinsiga, mehnatining og`irligiga, yoshiga, yashaydigan iqlim sharoitiga, qaysi millatga mansubligiga va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Yoshiga, jinsiga, mehnat intensivligiga va boshqa omillarga qarab, aholining mehnatga qobiliyatli qismi uchun hazm bo`ladigan va hazm bo`lmaydigan uglevodlarga bo`lgan organizmning talabi 257-586 g. miqdorida belgilangan. Bu yerda shuni ta’kidlash o`rinliki, bajariladigan jismoniy mehnatning intensivligi qancha yuqori bo`lsa, organizmning hazm bo`ladigan uglevodlarga bo`lgan talabi shuncha katta bo`ladi, chunki og`ir mehnat ko`p energiyani talab qiladi. Taomlardagi tez hazm bo`ladigan uglevodlar (mono- va disaxaridlar) miqdori ham chegaralanadi, chunki saxaroza hazm qilish organlarining fermentlari ta’sirida tez parchalanadi va undan ham tez qonga o`tadi. Agar taomlar tarkibida saxaroza qancha ko`p bo`lsa, qonga shuncha ko`p glyukoza o`tadi va unga ta’sir qila boshlaydi. Bundan oldin ko`rsatilganidek, uni singdirish uchun oshqozonosti bezi juda ko`p miqdorda qonga insulin gormonini ishlab chiqaradi. Ko`p miqdordagi insulin bir tomondan qondagi shakarning ortiqcha qismini xujayralarda tez singdirsa, ikkinchi tomondan boshqa gormonlarning sintez qilinishiga va ajralib chiqishiga ham ta’sir qiladi. Bu ta’sir ko`pincha salbiy bo`ladi. Shuning uchun ham aqliy mehnat qiladigan qari kishilarning ratsionlarida tez hazm bo`ladigan uglevodlarning miqdori 15 % dan, jismoniy mehnat qiladigan kishilarning ratsionlarida esa 20 % dan oshmasligi kerak. Barcha uglevodlarning (hazm bo`ladigan va bo`lmaydigan) 75 % organizmda sekin hazm bo`ladigan polisaxaridlar (asosan kraxmal va glikogen) hisobidan qoplanishi zarur. Jinsiga, yoshiga, mehnat intensivligiga qarab hazm bo`lmaydigan uglevodlarning miqdori 5 % dan oshmasligi lozim, ya’ni 15-25 g. tashkil qilishi kerak.

Oqilona ovqatlanishda vitaminlar va mineral moddalar Vitaminlar odam organizmida o`zlarining ijobiy rollarini bajarishlari uchun ular taomlar tarkibida organizmga ma’lum bir miqdorda tushishlari lozim. Organizm uchun vitaminlarning kerakli optimal miqdori asosan odam yoshiga va mehnat intensivligiga bog`liq bo`ladi. Shu sababli ishga qobiliyatli kishilar uchun vitaminlarning o`rtacha miqdori ma’lum bir intervallarda ko`rsatiladi. jadval Mehnatga qobiliyatli kishilarning vitaminlarga bo`lgan bir kunlik talabi Vitaminlar va vitaminga o`xshash moddalar Bir kunlik me’yori, mg Vitamin S (askorbin kislotasi) 70-100 Vitamin R (bioflavanoid) 35-50 Vitamin V1 (tiamin) 1,1-2,1 Vitamin V2 (riboflavin) 1,3-2,4 Vitamin RR (nikotin kislotasi) 14-28 Vitamin V6 (piridoksin) 1,8-2,0 Vitamin V9 (foliy kislotasi) 0,2 Vitamin V12 (kobalamin) 0,003 Vitamin V15 (pangam kislotasi) 2 Xolin 500-1000 Vitamin D (kalsiferol) 0,0025 Vitamin A (retinol) 1000 Vitamin YE (tokoferol) 8000-10000 Vitamin F (linol, linolen, araxidon kislotalari) 5-8 Vitamin K (filloxinon) 0,2-0,3 Taomlari ayniqsa, qish va erta bahor fasllarida, yasli va bog`chalarda, maktab, litsey-internatlarda, kasalxonalarda hamda dam olish maskanlarida askorbin kislotasi bilan vitaminlashtiriladi. Vitaminlashtirish asosan birinchi va uchinchi suyuq taomlarga askorbin kislotasi kukunini ma’lum bir miqdorlarda (jadval) qo`shish orqali amalga oshiriladi.

jadval Taomlarni askorbin kislotasi bilan vitaminlashtirish me’yorlari Iste’molchilar guruhi Qo`shimcha me’yori, mg. 1 yoshdan 6 yoshgacha bo`lgan bolalar 40 6 yoshdan 12 yoshgacha bo`lgan bolalar 50 12 yoshdan 17 yoshgacha bo`lgan qiz bolalar 70 Katta yoshdagilar 80 Homilador ayollar 100 Bola emizadigan ayollar 120 Zararli ishlab chiqarish sharoitida ishlaydigan xodimlar uchun mo`ljallangan taomlar S, V1, va RR vitaminlari bilan boyitiladi. Uning uchun ularning 4 ml. suvdagi eritmasi 1 porsiya suyuq taomga har kun qo`shib beriladi. Bulardan tashqari oziq-ovqat sanoati korxonalarida vitamin S bilan boyitilgan sut, kefir, A va D vitaminlari bilan boyitilgan margarin, bolalar uchun un, karotin bilan boyitilgan sariyog`, V1, V2, RR va boshqa vitaminlar bilan boyitilgan non va oliy navli unlar ishlab chiqariladi. Mineral elementlar ham odam organizmiga taomlar tarkibida tushadi. Ovqatlanishni oqilona tashkil qilishda organizmda mineral elementlarning yetishmasligi kuzatilmaydi. Lekin ayrim mintaqa tuprog`ida ba’zi bir elementlarning yetishmasligi natijasida bir kunlik taomlarda ularning miqdori me’yoridan kam bo`lishi mumkin. Agar bunday yetishmaslik uzoq vaqt davom etsa, bundan oldin ta’kidlanganidek, organizmda turli noxushliklar kelib chiqishi mumkin. Shu sababli taomlar tarkibidagi eng asosiy elementlarning organizmga me’yoriga yaqin miqdorda tushishini nazorat qilib borish kerak. Asosiy mineral elementlarga bo`lgan organizmning talabi quyidagi jadvalda keltirilgan. jadval Katta yoshdagi kishilarning mineral elementlarga bo`lgan talabi Elementlar Miqdori, g. Elementlar Miqdori, g. Kalsiy 0,8 Natriy 4-6 Fosfor 1,2 Xlor 5-7 Magniy 0,4 Oltingugurt 1,0

Temir 0,018 Yod 0,15 mg. Kaliy 3,00 Ftor 0,7-1,2 mg. Bundan tashqari, bir kunlik ratsionda mineral elementlarning umumiy miqdori katta yoshdagi kishilar uchun 20-25 g. atrofida bo`lishi shart. Organizm tomonidan yaxshi o`zlashtirilishi va unda kislota-ishqor muvozanatini ta’minlash uchun iste’mol qilinadigan taomlarda ba’zi bir mineral elementlar ma’lum bir miqdorlarda tushishi kerak. Masalan, kalsiy, fosfor, magniy elementlari miqdorlarining bir-birlariga nisbati mos ravishda 1:1,3:0,5 bo`lishi lozim. Bundan tashqari ishqoriy muhitni yaratish uchun Ca, Mg, K, Na elementlari ham me’yorlari atrofida bo`lishlari zarur. Shunday qilib, ko`rsatilgan barcha moddalar (oqsillar, yog`lar, uglevodlar, vitaminlar va mineral elementlar) me’yorlarida tushgandagina organizm sog`lom bo`ladi va odam optimal ijtimoiy faoliyat va faollik ko`rsataoladi.

Adabiyotlar: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Oqilona ovqatlanish nazariyasi va ovqatlanish konsepsiyalari

Taomlar oziqa, mineral va biologik aktiv moddalarining organizm talabidan ko‘p yoki kam miqdorlarining sog‘liqqa ta’siri

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati

Oqilona ovqatlanish va odamlar organizmiga xos xususiyatlarni hisobga olish

Aholi guruhlarining oqilona ovqatlanishi bo`yicha amaliy ko`rsatmalar