Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati - Пищевая технология - Рефераты

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati Reja: 1. “Oqilona ovqatlanish” fanining asosiy tushunchalari, maqsadi va vazifasi 2. Oqilona ovqatlanish asoslari fanining cervis sohalari uchun bakalavrlar tayyorlashdagi o`rni

“Oqilona ovqatlanish” fanining asosiy tushunchalari, maqsadi va vazifasi Oqilona ovqatlanish inson hayoti va sog`ligi garovi hisoblanadi. U insonning me’yorida rivojlanishini, o`nib – o`sishini, faoliyat ko`rsatishini va munosib jamiyat a’zosi bo`lib yetishishini ta’minlaydi. Shu boisdan ham oqilona ovqatlanish masalasiga qadimdan katta ahamiyat berilib kelingan. Hozirgi vaqtda Birlashgan Millatlar Tashkiloti qoshida ovqatlanish masalalari bilan shug`ullanuvchi maxsus qo`mita faoliyat ko`rsatadi. Bugungi kunda aholining yoshini, jinsini, mehnat faoliyati turlarini hisobga olgan holda oqilona ovqatlanishning ilmiy konsepsiyasi yaratilgan. Aholi va sayyohlarning ovqatlanishini tashkil qilish shu konsepsiyaga asoslangan. Oqilona ovqatlanishning ilmiy konsepsiyasidan tashqari dasturga ovqatlanish bo`yicha boshqa dunyoqarashlar,oqilona ovqatlanishning hamda taomlar oziqa va biologik aktiv moddalarining inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati, taomlar tarkibini optimallashtirish, parhez va shifobaxsh taomlar to`g`risida ham mavzular kiritilgan. Fanni o`qitishdan maqsad - talabalarni oqilona ovqatlanish nazariyasining va boshqa dunyoqarashlarning mazmuni va mohiyati, hamda kimyoviy tarkibi bo`yicha optimallashgan ratsionlarni tuzishni o`rgatishdan iborat. Fanning vazifasi - talabalarga oqilona ovqatlanish bo`yicha nazariy va amaliy bilimlarni berish hisoblanadi. Oqilona ovqatlanish asoslari fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida talabalar: - oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi kimyoviy moddalarni; kimyoviy moddalarning inson organizmdagi o`rnini; ovqat hazm qilish sistemasini; is’temol qilingan ovqatning inson organizmi tomonidan singdirilish mexanizmini bilishi kerak; - ratsionlar tuzish, ularning oziqaviy qiymatini optimallashtirish; taomlarning energetik qiymatini hisoblash bo`yicha ko`nikmalariga ega bo`lishi kerak; - balanslashtirilgan ovqatlanish ratsionlarini tuzish; taomlarning oziqaviy va energetik qiymati ni hisoblash; oqilona ovqatlanish nazariyalari to`g`risidagi malakalariga ega bo`lishi kerak.

Oqilona ovqatlanish asoslari inson hayoti va sog`ligi garovi hisoblanadi. U insonning me’yorida rivojlanishini, o`nib - o`sishini, faoliyat ko`rsatishini va munosib jamiyat a’zosi bo`lib yetishishini ta’minlaydi. Shu boisdan ham oqilona ovqatlanish masalasiga qadimdan katta ahamiyat berilib kelingan. Inson tabiat mahsulidir. U tabiatda o`sadi, yetishtirilgan mahsulotlarni taom sifatida iste’mol qilish hisobidan unadi va faoliyat ko`rsatadi. Insonning unib- o`sishi va jismoniy hamda aqliy faoliyati faqat uning iste’mol qilgan taomlari hisobidan amalga oshiriladi. Quyida keltirilgan jadvaldagi ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, inson organizmi u iste’mol qiladigan taomlarning tarkibiy qismlari hisobidan unib, o`sadi va shakllanadi. jadval Odam tanasining (70 kg.) o`rtacha kimyoviy tarkibi Тананинг таркибий моддалари Миқдори кг. % Оқсил 17-16 24,3-22,9 Ёғ 9,2-7,0 13,1-10,0 Углеводлар 0,8-0,5 1,1-0,7 Минерал моддалар 3,0-2,5 4,3-3,6 Сув 40,0-44,0 57,2-62,8 Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, tana vaznining deyarli 20% oqsillarga to`g`ri kelib, ular asosan etda bo`ladi. Odam tanasida mineral moddalardan D.I. Mendeleyev jadvalida ko`rsatilganlarning deyarli hammasi mavjud. Organizmning semirishi bilan undagi yog` miqdori oshib boradi. Odam organizmidagi barcha biokimyoviy jarayonlar vitaminlar ishtirokida kechadi. Organizm ularni faqat iste’mol qilingan taomlar tarkibidan oladi, chunki bironta vitamin katta yoshdagi odamlar organizmida sintez qilinmaydi. Shu boisdan ham organizmning vitaminlarga bo`lgan talabi ularning faqat taomlar tarkibidagi miqdorlari hisobidan qoplanadi. Iste’mol qilinadigan taomlarda, boshqa moddalar

bilan bir qatorda, vitaminlarning organizm talabini qondira oladigan miqdorda bo`lishi oqilona ovqatlanishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Oqilona ovqatlanishning ahamiyati, organizmni yetarli miqdorda faqat oqsil, yog`, uglevodlar, mineral moddalar va vitaminlar bilan ta’minlash orqali chegaralanib qolmaydi. Bundan tashqari iste’mol qilinadigan taomlarda, xuddi vitaminlardek, inson organizmi uchun o`ta katta biokimyoviy va fiziologik ahamiyatga ega bo`lgan fermentlar va gormonlarni sintez qilishda ishtirok qiladigan moddalarning miqdorlari ham yetarli bo`lishi lozim. Oziqa va biologik aktiv moddalardan tashqari qonning hosil bo`lishida ishtirok qiladigan barcha komponentlar ham odam organizmiga u iste’mol qiladigan taomlari tarkibida tushadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, taom qoldiqlarining taom hazm qilish sistemasida yuqoridan pastga qarab harakat qilishi va organizmdan o`z vaqtida chiqib ketishi XX asrning 30-yilllarigacha ballast, ya’ni foydasiz, deb hisoblanib kelingan pektin, gemitsellyuloza, kletchatka kabi oziqa tolalarining bevosita ishtirokida kechadi. Ular faqat o`simlik mahsulotlarida yoki ular qo`shib tayyorlangan taomlar tarkibida bo`ladi. Oziqa tolalari taomlar hazm qilish sistemasiga tushgan zaharli moddalarni ham shimib olib, o`zlari bilan birga tashqariga olib chiqib ketadi. Demak, oqilona ovqatlanishda iste’mol qilinadigan taomlar tarkibida oziqa tolalarining yetarli bo`lishi shart. Agar doimo iste’mol qilib kelingan taomlar tarkibida oziqa tolalarining miqdori yetarli yoki ular umuman bo`lmasa, taomlar qoldiqlari yo`g`on ichakda yig`ilib qolaveradi. Bunday hollarda qoldiqlarda kasalliklar keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarning ko`payib ketishi va ularning faoliyati natijasida hosil bo`lgan moddalar bilan organizmning zaharlanishi va uning boshqa kasalliklarga uchrashi mumkin. Inson o`zining faoliyati davrida turli jismoniy va aqliy ishlarni bajaradi. Bundan tashqari uning tana organlari kechayu-kunduz, hatto uyqu davrida ham, tinmay ishlaydi. Mehnat qilish va tana organlarining ishlashi uchun energiya zarur bo`ladi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, organizm talabini qoplaydigan taom energiyasining bir qismi iste’mol qilingan taomning o`zini hazm qilish uchun ham ishlatiladi.

Agar mashina, traktor va samolyotlar uchun energiya manbai sifatida turli xil suyuq yoqilg`ilar ishlatilsa, odam organizmi uchun kerakli energiyaning manbai u iste’mol qiladigan taom hisoblanadi. Energiyaga bo`lgan talabga oqilona ovqatlanish nuqtai nazardan qaralganda, taomlarga quyidagi talabni qo`yish mumkin: taomdagi energiya manbalari organizm sarflaydigan energiyani to`liq qoplaydigan miqdorlarda bo`lishlari shart. Energiya odamga doimo kerak bo`lganligi uchun u kuniga bir necha marta ovqatlanishga majbur. Standart erkak (70 kg.) 70 yillik umri davrida o`zining vazniga nisbatan 1575 marta ko`p oziq-ovqat mahsulotlarini (shu jumladan suv va boshqa ichimliklarni) iste’mol qiladi. Oqilona ovqatlanish odam hayoti va sog`ligi uchun o`ta katta ahamiyatga ega; odam onadan sog` bo`lib tug`iladi va uning barcha kasalliklari ovqatlanib boshlagandan keyin sodir bo`ladi. Hatto eramizgacha 551-479 yillarda yashab o`tgan Xitoyning ulug` mutafakkiri Kun Fu Szi (Konfutsiy) nooqilona ovqatlanishning inson hayoti va sog`ligiga zararligini «Ochko`z oshqozonni ortiqcha ovqat bilan jazolaydi» deb ta’riflagan. O`zbek mutafakkiri A. Navoiy ovqatlanish to`g`risida shunday deb yozgan: Sihat tilasang ko`p yema, Izzat tilasang ko`p dema. Nooqilona ovqatlanishning odam sog`ligi va hayoti uchun zarari millatlar maqollarida ham o`z aksini topgan. Masalan, nemis maqoliga ko`ra «Me’da (nafs) yomon maslahatchi», turk maqoliga ko`ra esa «To`q qoringa ovqat yeydigan odam tishi bilan o`ziga o`zi go`r qaziydi» yoki o`zbek maqoli bo`yicha «Me’da (nafs) firibgar, yegani bilan minnatdor bo`lmaydi», yoki turkman maqoliga ko`ra «Ozginayu- sozgina, ovqat salomatlik posbonidir» kabi keltirilgan maqollar va mutafakkirlar fikrlari shuni ko`rsatadiki, nooqilona ovqatlanishning zarari barcha halqlar tomonidan tan olingan. Oxirgi yillarda tibbiyot xodimlarining va barcha diyetologlarning fikrlariga ko`ra, kasalliklarning va erta o`limning asosiy sabablaridan biri noto`g`ri ovqatlanish va yomon hayot tarzi hisoblanadi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda

inson sog`ligi va uning bilan bog`liq bo`lgan umr uzunligining 40-50 % yashash va ovqatlanish tarziga, 20-30 % ekologiyaga, 15-20 % naslga va faqat 10 % tibbiyot xodimlariga bog`liq bo`ladi. Ushbu ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, inson sog`ligining deyarli 70 % uning o`zining qo`lida. Rus biologi I.I. Mechnikov odamlar noto`g`ri ovqatlanishi natijasida vaqtidan oldin qarishadi va oqilona ovqatlanishda esa 120-150 yoshlargacha yashashlari mumkin degan fikrda bo`lgan. Uning fikricha (noto`g`ri ovqatlanish natijasida) ovqat ichaklarda qancha ko`p turib qolsa, kishi shuncha ko`p zaharlanadi, ichaklar qancha uzun bo`lsa, umr shuncha qisqa bo`ladi. Sog`lom hayot tarzining targ`ibotchisi amerikalik Pol Bregg «Odam ovqatlanishda, ichishda o`ylamasligi va o`zini tiya olmasligi natijasida yashashi mumkin bo`lgan umrining yarmini ham yashamasdan hayotdan ko`z yumadi, u eng og`ir hazm bo`ladigan taomlarni iste’mol qilib, uning ustidan «zaharli» ichimliklarni ichadi va yana nima uchun 100 yilgacha yashay olmayman deb hayron bo`ladi», - deb yozgan edi. Oqilona ovqatlanishning sog`lik uchun ahamiyatini odamlar qadimdan anglaganlar. Masalan, Akslepiada kasallarga sog`lom taom bilan yordam berish dori-darmonlardan ko`ra yaxshidir degan. Vatandoshimiz Muhammad Solix ibn Qutluqbiy fikriga ko`ra, odam o`z tanasini ko`p yuklamasligi, organizmni kasalliklardan saqlashi uchun faqat ishtahasini yopadigan miqdorda ovqat yeyishi lozim. Uning zamondoshi Muhammad ibn Shayx Muhammad fikricha ham ovqatni kam-kam iste’mol qilish kerak, faqat shundagina dori-darmonlarga ishi tushmaydi. Oqilona ovqatlanish asoslari fanining cervis sohalari uchun bakalavrlar tayyorlashdagi o`rni Oqilona ovqatlanish fani bakalavriatning “Xizmatlar sohasi” ta’lim yo`nalishi bo`yicha ta’lim olayotgan talabalari o`quv rejasiga kiritilgan. Buning boisi shundan iboratki, ko`rsatilgan servis sohasi bo`yicha mutaxassislari ular rahbarligida ishlab chiqariladigan mahsulotning inson hayoti va sog`ligi uchun ahamiyatini, taomlarning hazm bo`lish mexanizmlarini va oqilona ovqatlanish tamoyillarini va me’yorlarini yaxshi bilishlari zarur .

Ushbu fanning asosiy maqsadi oqilona ovqatlanish tamoyillarini va me’yorlarini nazariy jihatdan yaxshi biladigan hamda ularning talablari asosida respublika aholisining va mehmonlarining oqilona ovqatlanishini tashkil etadigan va targ`ibot qila oladigan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashdan iborat. Bo`lajak mutaxassislarning ushbu fan bo`yicha nazariy bilimlar majmuiga va ma’lum bir amaliy ko`nikmalarga ega bo`lishlari uchun fan predmeti sifatida quyidagi masalalar ko`riladi: oqilona ovqatlanishning va iste’mol qilinadigan taomlar asosiy tarkibiy qismlarining iste’molchi hayoti va sog`ligiga ta’siri; iste’mol qilinadigan taomlar tarkibiy qismlari miqdorlarining iste’molchilar organizmlari talablaridan doimo kam yoki ko`p bo`lishining odam sog`ligi va hayotiga ta’siri; - odamning taomlar hazm qilish organlari sistemasi hamda moddalarning hazm bo`lishiga ta’sir qiluvchi omillar; - oqilona ovqatlanish nazariyasi hamda ovqatlanish bo`yicha bugungi kunda shakllangan dunyoqarashlar; - oqilona ovqatlanishning mohiyati hamda oqilona ovqatlanish tamoyillari, iste’molchilar organizmlarining energiyaga, oziqa va boshqa moddalarga bo`lgan talabi; - aholi qatlamlarining ovqatlanishini tashkil qilish bo`yicha amaliy ko`rsatmalar; - oqilona ovqatlanishda taomlar tarkibini muvozanatlashtirish uslublari; - oqilona va maromli ovqatlanishni tashkil qilishda iste’molchilar organizmlariga xos chetlanish va xususiyatlarni hisobga olish yo`llari va ularning ovqatlanishini oqilona tashkil qilish masalalari. Tabiatda bir-birlariga aloqasiz hodisa va jarayonlar bo`lmaganidek, bir-birlari bilan aloqasi bo`lmagan fanlar ham yo`q. Ba’zi bir fanlar bir necha fanlarni uzviy bog`laydigan bo`g`in sifatida vujudga keladi. Oqilona ovqatlanish fani ham, alohida fan bo`lishiga qaramasdan, boshqa fanlar bilan uzviy bog`liq. Oqilona ovqatlanish fanining alohida fan sifatida shakllanishida ovqatlanish fiziologiyasi va gigiyenasi, biotexnologiya va mikrobiologiya, mahsulotlar ishlab

chiqarish texnologiyasi, oziq-ovqat kimyosi va shunga o`xshagan boshqa fanlarining ta’siri juda ham katta. Demak, ushbu fandan ma’lum bir nazariy bilimlar va amaliy ko`nikmalar majmuiga ega bo`lishlari uchun talabalar faqat ushbu fanning materiallari bilan chegaralanibgina qolmasdan, u bilan bog`liq bo`lgan boshqa fanlarning ham muammolarini yaxshi bilishlari lozim .

Adabiyotlar: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Oqilona ovqatlanishning moxiyati

Vitaminlar, mineral moddalar va suvning odam organizmi uchun ahamiyati

Oqilona ovqatlanish nazariyasi va ovqatlanish konsepsiyalari

Taomlar oziqa moddalarining organizm uchun ahamiyati

Sportchilarning oqilona ovqatlanishi