Taomlar oziqa moddalarining organizm uchun ahamiyati - Пищевая технология - Рефераты

Taomlar oziqa moddalarining organizm uchun ahamiyati

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

Taomlar oziqa moddalarining organizm uchun ahamiyati Reja: 1. Oqsillar va ularning inson organizmi uchun ahamiyati 2. Uglevodlar va yog`larning inson organizmidagi roli va ahamiyati 3. Yog`larning inson organizmidagi roli va ahamiyati

Oqsillar va ularning inson organizmi uchun ahamiyati Oziq-ovqat mahsulotlari va ulardan tayyorlangan taomlarning asosiy tarkibiy qismlari oqsillar, uglevodlar, yog`lar, vitaminlar va mineral moddalar hisoblanadi. Ularning aksariyati murakkab birikmalar bo`lib, o`z navbatida birlamchi birikmalardan tuzilgan. Masalan, oqsillar aminokislotalardan, yog`lar yog` kislotalaridan, murakkab uglevodlar esa oddiy uglevodlardan iborat bo`ladi. Odam organizmi uchun har bir birikmaning o`ziga xos o`rni va roli bor. Lekin ba’zi bir vaqtlarda, masalan, energiya manbai sifatida uglevodlar va yog`lar bir- birlarining o`rinlarini bosishlari mumkin. Lekin oqsillarning o`rnini va organizmdagi rolini boshqa hech qanday modda bosaolmaydi. Shu boisdan ham taomlar tarkibiy qismlaridan eng asosiysi oqsil moddalari hisoblanadi. Oqsillar asosan hayvonot mahsulotlarida ko`p bo`ladi. O`simlik mahsulotlaridan oqsilga faqat dukkaklilar (no`xat, loviya, mosh, soya va sh.o`.) boy bo`ladi. Ulardagi oqsillar miqdori go`sht oqsillaridan ham ko`p. Oqsillar odam organizmida turli vazifalarni bajaradi: birinchidan, ular organizmda kechadigan barcha biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etishadi, oqsilsiz bironta ham jarayon bormaydi; ikkinchidan, organizmning barcha mushak to`qimalari asosan oqsillardan tashkil topgan, shu boisdan ham insonning bironta organini, masalan, hatto ko`zlarini va sochlarini, oqsilsiz tasavvur qilib bo`lmaydi; uchinchidan, organizmda kechayu-kunduz tinmasdan eski hujayralarning parchalanish (dissimilyatsiya) va yangi hujayralarning paydo bo`lish (assimilyatsiya) jarayonlari boradi. Yangi hujayralar ham oqsildan va oqsillar ishtirokida hosil bo`ladi; to`rtinchidan, faqat oqsillar yordamida suyaklar va mushak to`qimalari bir-birlari bilan birlashib, yaxlit tanani (organizmni) hosil qiladi, ularning qisqarib-cho`zilishi va cho`zilib-qisqarishlari natijasida qo`llar, oyoqlar, bo`yin va yaxlit tana muskullari harakatga keladi; beshinchidan, oqsillar tanani tashqi ta’sirdan himoya qilishadi, chunki teri mushaklari ham oqsillardan tashkil topgan. Oqsillar suyaklar va qon tarkibida ham bo`ladi, tirnoqlar ham oqsillardan iborat.

Iste’mol qilingan taomlarning moddalarini hujayralargacha yetkazib berish va nafas olish natijasida hosil bo`lgan karbonat angidrid (SO2) gazini chiqarib ketish ham bevosita oqsillar ishtirokida amalga oshiriladi. Oqsillarning ahamiyati to`g`risida yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni hisobga olib, oqsilsiz hayotning bo`lishi mumkin emas degan xulosaga kelish mumkin. Odam organizmida oqsillarning bajarayotgan vazifalari serqirra bo`lganligi sababli maxsus adabiyotlarda ularning vazifalari guruhlarga bo`linib o`rganiladi: - plastik yoki qurilish materiallari rolini o`tash vazifalari; - katalitik vazifalari; - gormonal vazifalari; - tashish vazifalari; - alohida maxsus vazifalari. Plastik materiallar sifatida oqsil moddalarining asosiy roli shundan iboratki, ular hujayralar va hujayralararo moddalarning asosiy «qurilish» materiallari sifatida xizmat qiladi. Ularni hosil qilishda oqsillardan tashqari albatta uglevodlar ham ishtirok qilishadi. Hujayralar muskullarni, muskullar esa, bundan oldin ta’kidlanganidek, suyaklar bilan birga yaxlit organizmni tashkil qiladi. Odam organizmi vaznining deyarli 20% oqsillardan iborat. Oqsillarning katalitik vazifalari fermentlarning organizmdagi roli orqali ifodalanadi. Ma’lumki, oddiy fermentlar faqat oqsillardan, murakkab fermentlar esa oqsillarning boshqa moddalar (koferment) bilan birikmasidan iborat. Fermentlar oziqa moddalar assimilyatsiyasida va organizmda kechadigan barcha biokimyoviy jarayonlarning katalizatori sifatida ishtirok qiladi. Oqsillarning gormonal funksiyasi gormonlarning bajaradigan vazifalari orqali ifodalanadi. Ma’lumki, gormonlarning aksariyati oqsillardan tashkil topgan. Ularning odam organizmidagi roli juda ham katta: gormonlar organizmdagi barcha jarayonlarning to`g`ri (me’yorida) kechishi uchun javobgar hisoblanadi. Har bir jarayonning me’yorida kechishini ta’minlaydigan gormon bor. Masalan, insulin gormoni hazm bo`ladigan uglevodlar almashinuvini boshqarish, gipofiz gormoni esa odamning harakatini (xulq-atvorini) me’yorida boshqarish uchun javobgar

hisoblanadi. Agar bironta gormon yetishmasa yoki ishlab chiqarilmasa, ushbu gormon ta’minlaydigan biokimyoviy jarayon buziladi yoki amalga oshmaydi. Masalan, insulin gormonining yetishmasligi yoki ishlab chiqarilmasligi natijasida uglevodlar hazm bo`lmaydi va natijada qand kasalligi kelib chiqadi. Ba’zi bir oqsillar organizmda moddalarni tashishda ishtirok etadi. Masalan, qon oqsili gemoglobin uglevodlar, yog`lar va oqsillarning va boshqa moddalarning yonishi uchun kislorodni hujayragacha tashib yetkazib beradi va ushbu jarayon natijasida hosil bo`lgan SO2 gazini hujayralardan tashib chiqadi. Ba’zi oqsillar esa uglevodlarni, yog`larni, mineral moddalarni, ba’zi bir vitaminlarni hamda dori- darmonlarni va shularga o`xshash boshqa moddalarni hujayralarga tashib o`tkazishda ishtirok etadi. Oqsillarning bunday vazifasiga ularning tashish funksiyasi deyiladi. Maxsus adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda ba’zi bir oqsillar faqat ulargagina xos spetsifik vazifalarni bajaradi. Masalan, ularga naslga xos ma’lumotlarni o`zgartirmasdan saqlab turishni ta’minlaydigan oqsillar, yoki organizmni begona (yot) oqsillardan, ya’ni antigenlardan himoya qiladigan oqsillar, ya’ni antitelalar kiradi. Antitelalar taomlar tarkibiga kiradigan moddalardan antigenlar tushgandan keyin sintez qilinadi. Aniqroq qilib aytganda, organizm uchun taomlarning ulkan molekulali oqsillari emas, ularning aminokislotalari kerak bo`ladi, chunki aminokislotalardan organizm o`ziga kerakli oqsillarni, fermentlarni, gormonlarni boshqa moddalarni sintez qiladi. Ularning sintez qilinishi uchun taomlar tarkibida katta yoshdagi odamlar organizmiga quyidagi aminokislotalar yetarli miqdorda tushishlari kerak: valin, izoleytsin, leytsin, lizin, metionin, treonin, triptofan va fenilalanin. Agar ularning birontasi bo`lmasa, organizm o`ziga kerakli oqsillarni sintez qilaolmaydi. Bunday aminokislotalarni almashinmaydigan aminokislotalar deb atash qabul qilingan, chunki boshqalarini agar azot elementi yetarli bo`lsa, organizm boshqa moddalardan ham sintez qilaveradi. Yosh bolalar organizmi uchun yana ikkita aminokislota (arginin va gistidin) almashinmaydigan hisoblanadi. Tarkibida barcha almashinmaydigan aminokislotalari mavjud oziq-ovqat mahsulotini yoki taomni biologik qiymatli, tarkibida bir yoki bir necha

almashinmaydigan aminokislotasi bo`lmagan mahsulot yoki taomni biologik qiymatsiz taom yoki mahsulot deyiladi. Umuman, oziq-ovqat mahsulotlari oqsillarining tarkibidagi aminokislotalari soni 20 tadan oshmaydi. Mahsulotning turi va xiliga qarab ular oqsillaridagi aminokislotalar soni har xil bo`ladi (jadval). jadval Oqsillarning aminokislota tarkibi, % Aminokislotalar Jelatin Makka kazeini Sut R-lakto- globulini Sut kazeini Bug`doy gliadini Glikokol (glitsin) 27,0 0 1,4 1,9 1,0 Alanin 9,0 9,8 7,4 3,5 2,5 Valin 1,2 1,9 5,8 7,2 30, Leytsin va izoleytsin 3,9 25,0 21,7 17,9 6,0 Fenilalanin 1,0 7,6 3,5 5,5 2,5 Prolin 9,7 9,0 4,1 11,6 13,2 Oksiprolin 8,4 0,8 - 0,2 - Metionin 0,3 2,4 3,2 3,1 2,3 Sistin 0,2 0,9 2,3 0,3 2,3 Serin 3,3 1,0 5,0 5,9 0,1 Treonin 1,4 - 5,9 4,5 3,0 Tirozin 0 5,9 3,8 6,1 3,1 Triptofan 0 0,2 1,9 1,2 0,9 Aspargan kislotasi 3,4 1,8 11,4 7,2 1,4 Glyutamin kislotasi 5,8 31,3 19,5 22,0 46,0 Gistidin 2,9 0,8 1,6 3,2 2,1 Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, oqsillarda nafaqat aminokislotalar soni, ular miqdorlari ham har xil. Taom yoki mahsulotning oqsili organizm tomonidan foydali o`zlashtirilishi uchun ularning va ular oqsillarining tarkibidagi almashinmaydigan aminokislotalar miqdor jihatdan bir-birlariga ma’lum bir nisbatda bo`lishlari lozim. Lekin shuni esda saqlash kerakki, dunyoda almashinmaydigan aminokislotalar nisbati maqbul bo`lgan bironta ham tabiiy mahsulot mavjud emas.

Ba’zi bir oziq-ovqat mahsulotlarida almashinmaydigan aminokilotalarning barchasi bo`lgani bilan ba’zilari miqdorlari bo`yicha belgilangan maqbul nisbatlardan ancha kam yoki ko`p bo`lishi mumkin. Misol uchun, bug`doy oqsilida tavsiya qilingan lizin optimal miqdorining faqat 50% miqdorida mavjud bo`lsa, kartoshka va dukkakli mahsulotlarning aksariyatida (no`xat, loviya va sh.o`.) metionin hamda sistin yetishmaydi. Faqat hayvonot mahsulotlari oqsillarida almashinmaydigan aminokislotalar miqdorlari tavsiya qilingan optimal nisbatlarga yaqin bo`ladi . Uglevodlar va yog`larning inson organizmidagi roli va ahamiyati Bir kunlik ratsion tarkibiy qismlarining orasida uglevodlarning ulushi juda ham katta. Ularning miqdori oqsil yoki yog` miqdoriga nisbatan deyarli besh martagacha ko`p bo`lishi mumkin. Uglevodlarning asosiy manbai o`simlik mahsulotlari, asosan yormalar, non, kartoshka va sof holda iste’mol qilinadigan shakar (saxaroza) hisoblanadi. Ba’zi bir o`simlik mahsulotlarida uglevodlar miqdori 60-80 %ni tashkil qiladi. Hayvonot mahsulotlarida ham uglevodlar (glikogen) mavjud, lekin juda kam miqdorda. Go`sht, baliq va sabzavot mahsulotlarini esa uglevodlarning asosiy manbai sifatida qarash mumkin emas. Taomlar sifatida iste’mol qilinadigan mahsulotlarning uglevodlari taom hazm qilish organlari so`laklari fermentlarining ta’sir qilishiga qarab ikki guruhga bo`linadi: - hazm bo`ladigan uglevodlar; - hazm bo`lmaydigan uglevodlar; Hazm bo`ladigan uglevodlar taomlar hazm qilish sistemasida fermentlar ta’sirida o`zlarining birlamchi moddalariga parchalanib, qonga singiladi. Hazm bo`lmaydigan uglevodlar esa taomlar hazm qilish sistemasi fermentlari ta’sirida o`zlarining birlamchi moddalarigacha parchalanmaydi va shu boisdan ham qonga singilmaydi.

Hazm bo`lishidan va bo`lmasligidan qat’iy nazar, ikkala uglevodlar guruhining ham inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati o`ta katta. Hazm bo`ladigan uglevodlarga glyukoza, fruktoza, saxaroza, maltoza, laktoza, galaktoza, kraxmal va boshqalar kiradi. Hazm bo`ladigan uglevodlar, kraxmal va glikogendan tashqari, shirin ta’mga ega. Lekin ularning shirinlik darajasi har xil. Agar qand shakari saxaroza shirinligi 100% deb olinsa, unga nisbatan qolgan shakarlarning shirinlik darajasi quyidagicha bo`ladi:  fruktoza 173  glyukoza 74  sorbit 48  ksiloza 40  maltoza 32  galaktoza 32 - rafinoza 23 - laktoza 16 Keltirilgan raqamlardan ko`rinib turibdiki, eng shirin uglevod fruktoza hisoblanadi. Uning shirinligi saxaroza shirinligiga nisbatan 73% ortiq. Fruktozaga tabiiy asal juda boy. Shu boisdan ham asal shakarga nisbatan ancha shirin. Hazm bo`ladigan uglevodlar birinchi navbatda energiya manbai sifatida organizm tomonidan foydalaniladi. Ularning miqdori organizmga kerakli energiyani olish uchun yetishmasa, energiya manbai sifatida yog`lar, yog`lar miqdori ham yetishmaganda, oqsillar ham ishlatilishi mumkin. Uglevod va oqsilning 1 g. o`rtacha 4 kkal, yog`ning 1 g. esa 9 kkal energiya beradi deb qabul qilingan. Uglevodlardan, bundan oldin ta’kidlanganidek, hujayralar va hujayralararo qurilish materiallari sifatida, aminonuklein kislotalarini sintez qilishda hamda koenzimlar sifatida foydalaniladi. Bundan tashqari, uglevodlar oqsillar va yog`lar almashinuvida ishtirok etadi va ularning miqdoriga ta’sir qiladi. Nazariy jihatdan, organizmning energiyaga bo`lgan talabini 50-60 % hazm bo`ladigan uglevodlar hisobidan qoplanishi kerak.

Taom hazm qilish sistemasi fermentlari ta’sirida hazm bo`lmaydigan uglevodlarga pektin moddalari, gemitsellyuloza, kletchatka va ligninlar kiradi. Maxsus adabiyotlarda hazm bo`lmaydigan uglevodlarni oziqa tolalari deb atash qabul qilingan. Fermentlar ta’sirida parchalanmasligi va qonga singilmasligi sababli XX asrning dayarli 40- yillarigacha ularni ballast, ya’ni keraksiz moddalar deb atashgan. Lekin, o`tgan asrning ikkinchi yarmida olingan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalari oziqa tolalarining inson sog`ligi va taom hazm qilish organlarining ma’yorlarida ishlashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega ekanligi, hamda hazm bo`lmaydigan uglevodlarning qo`shimcha oziqa manbai sifatidagi roli tasdiqlandi. Ilmiy ma’lumotlarga qaraganda yo`g`on ichak mikroorganizmlari fermentlari ta’sirida pektin moddalari 95, gemitsellyulozalar 60-80, kletchatka esa 30-40%gacha gidrolizlanadi. Gidroliz jarayonida shakarlar (arabinoza, galaktoza), uchuvchan organik kislotalar (propion, moy va sirka kislotalari) va gormonlar, V guruhining ba’zi bir vitaminlari hosil bo`ladi. Albatta, ularning bir qismi qonga singib, taomlar tarkibidagi yetishmaydigan miqdorlarini to`ldiradi. Hazm bo`lmaydigan uglevodlarning taomlar hazm qilish organlarining ma’yorida ishlashini ta’minlashdagi roli qator klinik eksperimentlar natijasida aniqlangan. Olingan ma’lumotlarga qaraganda kletchatka va gemitsellyuloza taom hazm qilish organlarining nozik devorlariga tegib, seskantiradi va uning natijasida ularning muskullari qisqarib yana o`z joyiga qaytadi. Bunday jarayon oziqa moddalari tegishi bilan davom etaveradi. Natijada taom qoldiqlari hazm qilish organlaridan chiqish joylarining ochilib-yopilishi natijasida taom oshqozondan o`n ikki barmoqli ichakka, undan esa ingichka ichakka, keyin esa yo`g`on ichakka qarab, ya’ni yuqoridan pastga, harakat qiladi. Bu esa taomlar qoldiqlaridan oshqozon va ichaklarning o`z vaqtida tozalanishini ta’minlaydi. Pektin moddalarining asosiy xossalaridan biri shundan iboratki, ular taomlar hazm qilish traktida shishib, jelesimon moddaga aylanadi. Jelesimon modda o`t kislotalarini va yog`larni o`ziga shimib olib, yog`ning parchalanish va qonga singilish tezligini pasaytiradi. Bundan tashqari, yog` tarkibidagi xolesterin ham qonga kam o`tadi. Shunday qilib, oziqa tolalari qon bosimi kasalliklarining oldini olishga imkon beradi. Masalan, Buyuk Britaniya sog`liqni saqlash va sotsial ta’minot vazirligining ma’lumotlariga qaraganda ratsionlari oziqa tolalariga boy bo`lgan kishilarning qonida xolesterin miqdori ancha past bo`lgan.

Bundan tashqari, oziqa tolalariga boy taomlarni iste’mol qiladigan odamlar o`rtasida yurak kasali bilan bog`liq o`limlar, qand, tuz hosil bo`lish va semirish kabi kasalliklar kamaygan. Yana shuni ta’kidlash kerakki, oziqa tolalarining yo`g`on ichak mikroflorasining tarkibini me’yorida ta’minlab turishda ham ahamiyati o`ta katta, chunki ular o`zlari bilan birga iritib-chiritadigan mikroorganizmlarni tashqariga chiqarib ketadi. Bundan tashqari, organizmga tushgan og`ir metall ionlarini ham absorbsiya qilib yoki kimyoviy bog`lab olib, ularning organizmga bo`lgan salbiy ta’sirini pasaytiradi. Yog`larning inson organizmidagi roli va ahamiyati Yog`larning organizm uchun fiziologik ahamiyati hayvonlarda o`tkazilgan ilmiy- tadqiqot ishlari natijasida tasdiqlangan. Masalan, hayvonlar uzoq muddat davomida tarkibida yog`lar miqdori kam bo`lgan yemlar bilan ovqatlantirilganda ularning markaziy nerv sistemasining buzilishi, immunitetining pasayib ketishi, ya’ni yuqumli kasalliklarga tez chalinishi va umrining qisqarib ketishi, kuzatilgan. Ushbu ma’lumotlar yog`larga ham taomlarning oqsillar kabi almashinmaydigan qismi sifatida qarash kerakligini tasdiqlaydi. Haqiqatdan ham yog`lar hujayralar va ular pardalarining tuzilishida oqsillar bilan birga asosiy komponent hisoblanadi, ya’ni yog`lardan organizm energiya manbai sifatidan tashqari, qurilish materiallari sifatida ham foydalaniladi. Yog`lar olinish manbalariga qarab o`simlik moylariga va hayvonot yog`lariga bo`linadi. O`simlik moylarining tarkibida to`yinmagan yog` kislotalari ko`p bo`lganligi sababli suyuq konsistensiyaga ega. Ularning tarkibida olein, linol, linolen va araxidon kabi yog` kislotalari bo`ladi. Ular odam organizmida taomning boshqa tarkibiy qismlaridan sintez qilinmaydi. Shu sababli ham odam organizmiga iste’mol qilinadigan taomlar tarkibida tushishlari va aminokislotalar kabi almashinmaydigan moddalar hisoblanishi lozim. Yog`larning odam organizmida bajaradigan vazifalari ham minimum quyidagi uch guruhga bo`lib o`rganiladi : - plastik, ya’ni «qurilish» materiallari sifatida; - tashish funksiyasi; - boshqarish vazifalari.

Yog`larning plastik funksiyasi hujayralarning tuzilishida, jinsiy va buyrak usti bezlari gormonlarining hosil bo`lishida ishlatilishi orqali ifodalanadi. Ma’lumki, ushbu gormonlar arteriya bosimini va buyrak faoliyatini boshqarishda hamda oqsillar, yog`lar va suv, tuzlar almashinuvida ishtirok etadi. Bugungi kunda yog`larning tashish funksiyalari yaxshi o`rganilgan. Ma’lumki, vitaminlar, mineral tuzlar va boshqa moddalar yog`da erigan holda ichak hujayralari membranalaridan qonga va qondan hujayralargacha tashilib yetkaziladi. Yog`lar yurak-tomirlarining, bosh miyaning faoliyatlarini boshqarishda, moddalar almashinuvida va qon aylanishida ishtirok qiladi, odam organizimining turli xil yuqumli kasalliklariga qarshiligini kuchaytiradi. Organizmda oshiqcha yog`lar yog` hujayralarida saqlanadi va taomlar energiyasi talab darajasigacha yetishmaganda sarflanadi. Yog`lar, quyuq yoki suyuq bo`lishidan qat’iy nazar, organizmda o`rtacha bir xil (9 kkal) issiqlik beradi. 1 g. yog`ning beradigan issiqligi 1 g. uglevod yoki 1 g. oqsil beradigan issiqliqdan deyarli 2,2 marta ko`p bo`ladi. O`simlik moylarining asosiy manbai sifatida o`simlik moylari (99,9 %), yunon yong`ogi (53-65 %), suli (6,9 %), grechixa yormalari (3,3 %), hayvonot yog`larining manbai sifatida esa sariyog` (72-82 %), smetana (30 %), pishloq (15-30 %), kolbasa (20- 40 %) kabi mahsulotlar xizmat qiladi. Yog`lar, bundan oldin ta’kidlanganidek, yog` kislotalaridan tashkil topgan. Yog` kislotalari o`z navbatida to`yingan va to`yinmaganlarga bo`linadi. To`yingan yog` kislotalari (palmitin, stearin va boshqalar) organizm tomonidan energiya olish uchun ishlatiladi. To`yingan yog` kislotalari organizmda uglevodlarning ortiqcha qismidan sintez qilinishlari mumkin. Yog`lar fermentlar ta’sirida parchalangandan keyin ajralib chiqqan to`yinmagan yog` kislotalari (olein, linol, linolen, araxidon kislotalari) asosan qurilish materiallari sifatida ishlatiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, ular taomlar tarkibida albatta yetarli miqdorda organizmga tushishlari kerak .

Adabiyotlar: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Taomlar oziqa, mineral va biologik aktiv moddalarining organizm talabidan ko‘p yoki kam miqdorlarining sog‘liqqa ta’siri

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati

Vitaminlar, mineral moddalar va suvning odam organizmi uchun ahamiyati

Oqilona ovqatlanish va odamlar organizmiga xos xususiyatlarni hisobga olish

Oqilona ovqatlanish nazariyasi va ovqatlanish konsepsiyalari