Жисмнинг икки нуқтаси тезлигининг проекцияси ҳақидаги теорема - Механика - Рефераты

Жисмнинг икки нуқтаси тезлигининг проекцияси ҳақидаги теорема

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96.814453125 KB

Жисмнинг икки нуқтаси тезлигининг проекцияси ҳақидаги теорема Режа: 1. Жисмнинг икки нуқтаси тезлигининг проекцияси ҳақидаги теорема 2. Ясси ҳаракатдаги фигура нуқталарининг тезликларини оний тезликлар маркази орқали аниқлаш.

Жисмнинг икки нуқтаси тезлигининг проекцияси ҳақидаги теорема Ясси фигура ( текисликка параллел ҳаракатланувчи қаттиқ жисм ) нуқталарининг тезликларини (52) формула орқали аниқлаш , анча мураккаб ҳисоблаш ишларига олиб келади (59 масалага қаранг ). Лекин текисликка параллел ҳаракатдаги жисм нуқталарининг тезликларини аниқлаш учун , юқорида олинган натижалардан келиб чиқадиган бир неча содда ва қулай усуллар ҳақида сўз юритамиз . Шундай усуллардан бири ҳақида қуйидаги теоремадан фойдаланамиз . Теорема : қаттиқ жисмнинг ихтиёрий икки нуқтасининг тезлигини шу нуқталардан ўтувчи ўққа бўлган проекциялари ўзаро тенг . Ясси фигуранинг (жисмнинг) ихтиёрий икки А ва В нуқтасини олиб кўрайлик. А нуқтани қутб деб қабул қилиб (149 шакл), В нуқтанинг тезлиги учун (52) формула орқали vB = v A + vBA вектор тенгламани ёзамиз. Ушбу вектор тенгламани иккала томонини АВ ўққа проекциялаймиз. Лекин vBA - тезлик вектори АВ ўққа перпендикуляр равишда йўналган бўлганлиги учун, v B  c о s  = v A  со s  (54) бўлади ва теорема исботланди. Ушбу натижани оддий мулоҳаза юритиш орқали ҳам аниқлаш мумкин: агар (54) тенглик қаноатланмаса, у ҳолда А ва В нуқталар орасидаги масофа ўзгариши лозим, бу эса абсолют қаттиқ жисм учун мутлоқ мумкин эмас. Шу сабабли (54) тенглик нафақат текисликка параллел ҳаракатда, ҳатто ихтиёрий ҳаракатда ҳам ўринли бўлади. Исбот қилинган ушбу теорема орқали жисмнинг бирор нуқтасининг тезлиги маълум бўлса, бошқа ихтиёрий нуқтасининг тезлигини аниқлашга имкон очиб беради. 149 шакл 149 шакл .

60 масала. Берилган  бурчак остида жойлашган эллипсограф линейкасининг А ва В нуқталари тезликлари (145 шакл) орасидаги муносабат аниқлансин. Е ч и ш. А ва В нуқталари тезликларининг йўналишлари шаклдан маълум. У ҳолда vB ва v A векторларни АВ чизиқ бўйлаб йўналган ўққа проекцияласак, v A  c о s  = v B  со s (90  -  ) бўлади, бундан v A = v B  tg  Ясси ҳаракатдаги фигура нуқталарининг тезликларини оний тезликлар маркази орқали аниқлаш. Центроидалар ҳақида тушунча. Текис фигура (ёки ясси ҳаракатдаги жисм) нуқталарининг тезликларини аниқлашнинг яна бир содда усули, оний тезликлар маркази ҳақидаги тушунчага асосланади. Оний тезликлар маркази деб шундай нуқтага айтиладики, унинг шу ондаги тезлиги нолга тенг бўлади. Агар қаттиқ жисм илгариланма ҳаракат қилмаса, албатта шундай нуқта топиладики, у нуқтанинг шу t - ондаги тезлиги нолга тенг бўлади, ҳамда бундай нуқта фақат битта бўлади. Фараз қилайлик, t - онда жисмнинг ихтиёрий А ва В нуқтасининг тезлик векторлари v A ва vB бўлсин, лекин нуқталарнинг тезлик векторлари ўзаро параллел бўлмасин 150 шакл). Агар шу А ва В нуқталардан уларнинг тезлик векторларига перпендикуляр бўлган Aa ва Bb чизиқлар ўтказсак, уларнинг кесишган нуқтаси ясси ҳаракатнинг оний тезликлар маркази бўлади, чунки v P =0 бўлади 1 . Агар v P  0 бўлса, икки нуқта тезлигининг проекциялари ҳақидаги теоремага асосан v P - тезликнинг вектори бир вақтнинг ўзида ҳам АР (чунки v A  АР) га, ҳам ВР (чунки vB  ВР) га перпендикуляр бўлиши шарт, бу эса 1 Шаклнинг щлчамларини хаёлан шундай танлаш мумкинки , натижада Р нуыта ушбу шаклга тааллуыли бщлади ( ыуйидаги 151 шакл ва мисолга ыаранг ).150 шакл.

асло мумкин эмас. Ушбу теоремадан кўриниб турибдики, ҳеч қандай бошқа нуқтанинг шу ондаги тезлиги нолга тенг эмас экан. Энди, агар t - вақт учун Р нуқтани қутб деб танлаб олсак, (52) формула орқали А нуқтанинг тезлиги қуйидагича аниқланади, v A =vP + vPA = vPA чунки vP =0. Худди шундай натижани ихтиёрий олинган бошқа нуқта учун ҳам ёзишимиз мумкин. Демак, жисмнинг ясси ҳаркатидаги нуқталарининг шу ондаги тезликларини аниқлаш учун, жисмни оний марказ атрофида айланма ҳаракат қилмоқда деб фараз қилиш лозим экан. Ҳамда (53) тенгламага асосан, v A =  РА ( v A  РА ); v В =  РВ ( vB  РВ ) ва ҳ.к. (55) (55) тенгликдан қуйидаги пропорцияни ёзиш мумкин,    v PA v PB A B (56) яъни, ясси ҳаракатдаги жисм нуқталарининг тезликлари уларнинг оний тезликлар марказигача бўлган масофаларига пропорционал экан. Юқорида олинган натижалардан қуйидаги хулосалар келиб чиқади: 1. Оний тезликлар марказини аниқлаш учун фақат ихтиёрий иккита А ва В нуқталарнинг v A ва vB тезликларини йўналишларини (ёки уларнинг траекторияларини) билиш кифоя экан ; шу нуқталарнинг тезликларини йўналишларига ўтказилган перпендикуляр чизиқларнинг (ёки уларнинг траекторияларига уринмаларнинг) кесишган нуқтаси оний тезликлар маркази бўлар экан. 2. Ясси ҳаракатдаги жисмнинг ихтиёрий нуқтасининг тезликларини аниқлаш учун, унинг бирорта А нуқтасининг тезлигини сон қиймати, йўналиши ва бошқа ихтиёрий В нуқтанинг тезлигини йўналиши малум бўлиши етарли экан . У ҳолда А ва В нуқталардан v A ва vB тезликларга

перпендикуляр чизиқлар ўтказсак, уларнинг кесишган Р нуқтаси оний тезликлар маркази бўлади ва v A тезликнинг йўналишига қараб жисмнинг айланиш йўналишини аниқлаб оламиз. Сўнгра v A -тезлик орқали (56) формула ёрдамида ихтиёрий М нуқтанинг v M -тезлигини аниқлаймиз ва vM - ни РМ чизиғига перпендикуляр равишда М нуқтадан жисмнинг айланиш томонига йўналтириб қўямиз. 3. Ясси ҳаракатдаги жисмнинг бурчакли тезлиги ихтиёрий нуқтанинг тезлигини, шу нуқтанинг оний тезликлар маркази Р нуқтагача бўлган масофага бўлинганига тенг экан: (55) формулага асосан,  = v B / РВ . (57) Жисмнинг бурчакли тезлиги  -ни бошқача усулда ҳам аниқлаш мумкин экан, (52) (53) тенгликлардан малумки, v v v BA B A   ва v BA =  AB бунга асосан      v v AB v v ABB A B A( ) (58) Агар v A =0 бўлса (у ҳолда А нуқта оний тезликлар маркази бўлади) (58) формула (57) формулага айланиб қолади. (57) ва (58) тенгликлар бир-хил қийматни аниқлайдилар, чунки (§52-га қаранг) юқорида исбот қилганимиздек, бир вақтни ўзида жисмда иккита оний тезликлар бўлиши мумкин эмас, шу сабабли икки хил бурчакли тезлик -  ҳам бўлиши мумкин эмас. Мисол. Эллипсограф AD линейкасининг А ва В нуқталари тезликларининг йўналтирувчилари маҳлум. Шу йўналтирувчиларга перпендикулярлар ўтказиб, линейканинг ясси ҳаракати учун оний тезликлар маркази Р-ни аниқлаймиз. (эллипсографни А ва В ползунларга шарнирлар орқали маҳкамланган фанердан тайёрланган битта лист Л - деб қаралсин, AD линейкани эса шу листга чизилган шакл деб ҳисоблансин. У ҳолда Р нуқта листга тегишли бўлиб, унинг тезлиги v Р =0 бўлади). 151 шакл.

Р нуқтанинг ўрни аниқлангандан кейин v A /РА= v B /РВ пропорциядан v A =(РА/РВ) v B = v B  tg  , яъни 60 масаладаги натижа олинади. М нуқта учун ҳам худди шу каби v M =(РМ/РВ) v B . РМ -нинг узунлигини АВ, АМ ва  -лар орқали ҳисоблаб олиш мумкин. vM -векторнинг йўналиши шаклда кўрсатилган ( vM  РМ). Линейканинг бурчакли тезлигини (57) ёки (58) формулалар орқали аниқлаш мумкин,   v PB B ёки    v v AB B A бу иккала формула ҳам бир хил натижа беради. Куйида оний тезликлар марказини аниқлашнинг айрим хусусий холларини кўриб ўтамиз: а) Агар бир цилиндрсимон жисм бошқа қўзғалмас жисмнинг сирти бўйлаб сирпанишсиз думалаб ясси ҳаракат қилаётган бўлса, думалаётган жисмнинг қўзғалмас сирт билан шу ондаги туташган Р -нуқтасининг тезлиги нолга тенг бўлади ( v Р =0, 152 шакл), шу сабабли бу нуқта оний тезликлар маркази ҳисобланади. Бунга релс устидаги вагон ғилдирагининг ҳаракати мисол бўлиши мумкин. 152 шакл 153 шакл б) Агар жисмнинг А ва В нуқталари тезлик векторлари ўзаро параллел бўлса, ва АВ кесма v A -векторга перпендикуляр бўлмаса (153, а шакл), у ҳолда бу жисмнинг оний тезликлар маркази чексизликда ётади, демак барча нуқталарининг тезликлари ўзаро тенг ва v A -га параллел бўлади. Ҳамда тезликнинг проекциялари ҳақидаги теоремага асосан v A c о s  = v B c о s  бўлади,

бундан v A = v B чунки  =  ., қолган барча нуқталарнинг тезликлари ҳам шунга тенг ва бир хил йўналган бўладилар. Демак, жисмнинг барча нуқталарининг тезликлари ҳам модуллари, ҳам йўналишлари бўйича ўзаро тенг бўлади, яъни жисм оний илгариланма ҳаракат тезликлар майдонига эга (жисмнинг бундай ҳолати оний илгариланма ҳаракат ) эканлиги аниқланди. Щз ўзидан маҳлумки жисмнинг (58) формула орқали аниқланадиган бурчакли тезлиги -  нолга тенг бўлади. в) Агар жисмнинг А ва В нуқталари тезлик векторлари ўзаро параллел бўлса, ва АВ кесма v A -векторга перпендикуляр бўлса (153, б шакл), у ҳолда бу жисмнинг оний тезликлар маркази Р нуқта 153, б шаклда тасвирланган чизма орқали аниқланади. Уларнинг исботини (56) формула ёрдами орқали аниқланади. Бундай ҳолатда оний тезликлар маркази Р-нинг ўрнини аниқлаш учун А ва В нуқталарнинг тезликларини йўналишларидан ташқари уларнинг сон қийматлари v A ва v B -лар ҳам берилган бўлиши шарт. г) Агар ихтиёрий В нуқтанинг тезлик вектори vB ва жисмнинг бурчакли тезлиги -  маълум бўлса, у ҳолда бундай ҳаракатнинг оний тезликлар маркази vB -га перпендикуляр бўлган чизиқда жойлашиб (150 шакл), В нуқтадан (57) формула орқали аниқланадиган B Р= v B /  масофада ётади. Ц е н т р о и д а л а р в а о н и й а й л а н и ш м а р к а з и . Юқорида кўриб ўтилгандек, ҳар бир олинган алоҳида он учун фигуранинг ясси ҳаракати, жисмнинг оний тезликлар маркази Р нуқта атрофидаги айланишидан иборат деб ҳисоблаш мумкин экан. Шу сабабли, ясси ҳаракатдаги жисмнинг оний тезликлар маркази Р билан қўзғалмас жисмнинг шу марказ билан устма-уст тушадиган нуқтаси ҳам Р -ҳарфи билан белгиланади ва уни оний айланишлар маркази деб аталади. Ясси фигуранинг айланиш ўқи S -юзага перпендикуляр бўлиб, оний тезликлар маркази Р нуқтадан ўтувчи Р z - ўқ (141 шакл) оний айланишлар ўқи деб аталади.

Кўзғалмас айланиш ўқи (ёки маркази) билан оний ўқ (ёки марказ) марказнинг фарқи шундаки, оний ўқ (марказ), ҳар онда ўзининг ўрнини ўзгартириб туради. §52-да кўрсатилгандек, жисмнинг текисликка параллел ҳаракатини иккита ҳаракатлардан ташкил топган деб қараш мумкин бўлиб, улардан бири қутб билан биргаликдаги илгариланма ҳаракат, иккинчиси қутб атрофидаги айланма ҳаракатдан иборат бўлади, деб айтилган эди. Олинган натижа ясси ҳаракатнинг бошқа геометрик кўринишини ойдинлаштириб беради, яъни: ҳар қандай текисликка параллел ҳаракат узлуксиз ўзгарувчи оний ўқ (марказ)лар атрофидаги элементар айланишлардан иборат экан деб ҳисоблаш мумкин экан. Масалан, 156 шаклда тасвирланган ғилдиракнинг ҳаракатини С қутб билан биргаликдаги илгариланма ҳаракат ва шу қутб атрофидаги айланма ҳаракатларнинг йиғиндисидан, ёки ғилдиракнинг релс билан туташган Р - нуқталар атрофидаги элементар айланишларидан иборат деб қараш ҳам мумкин. Жисмнинг ясси ҳаракатида оний тезликлар маркази ҳам қўзғалувчи жисмдаги, ҳам қўзғалмас Оху текислигидаги ўрни узлуксиз равишда ўзгариб турар экан. Кўзғалмас текисликдаги оний айланишлар марказларининг ўринларини қўзғалмас центроидалар деб аталади. Жисм билан биргаликда ҳаракат қилаётган қўзғалувчи ўқлардаги оний тезликлар марказларининг ўринларини қўзғалувчи центроидалар деб аталади (154 шакл). Ҳозирги онда қўзғалувчи ва қўзғалмас центроидалар оний айланиш (ёки оний тезликлар) маркази Р нуқтада учрашиб турибдилар; центроидалар ҳеч қачон кесишмайдилар, чунки у ҳолда бир вақтни ўзида бир нечта айланиш ўқи мавжуд бўлиши лозим эди, бу эса мумкин эмас;

154 шакл. 155 шакл. Кейинги оний вақт учун центроидаларнинг қўзғалувчи оний тезликлар маркази - Р’ 1 ва қўзғалмас оний айланишлар маркази Р 1 -лар устма-уст тушадилар ва ҳоказо. Ҳар бир он учун оний марказнинг ўрни узлуксиз ўзгариб туришлиги ва ҳар-бир янги марказнинг тезлиги vP =0 нолга тенг бўлганлиги учун, ясси ҳаракатда қўзғалувчан центроидаларнинг қўзғалмас центроидалар устидаги думаланишларидан иборат экан деб ҳисоблаш мумкин. Агар шу центроидаларни бирорта материалдан ясаб қўзғалмас центроида устида думалатсак, ҳақиқий реал ҳаракатни олишимиз мумкин бўлади. 156 шаклдаги ҳаракатда Ох -ўқи қўзғалмас центроидани ташкил қилади, Р DEK -айлана эса қўзғалувчи центроидани ташкил этади. Агар ғилдирак релс устида сирпанмасдан думалаб ҳаракатланса, бу қўзғалувчи центроиданинг қўзғалмас центроида устидаги думаланишини тасвирлайди. Мисол. Эллипсографнинг АВ линейкаси учун оний айланиш маркази Р нуқтада ётади (151 шакл). Ихтиёрий он учун РО=АВ= l бўлгани сабабли Р нуқтанинг Оху ўқлардаги қўзғалмас ўринлари, радиуси l -га тенг бўлган ва маркази О нуқтада жойлашган айланадан иборат бўлар экан. Ҳамда шу вақтнинг ўзида АВ линейкани фанера Л-га чизиб қўйилган кесма деб фараз қилсак, у ҳолда Р нуқтадан линейканинг марказигача бўлган масофа Р C = l /2 ўзгармас бўлар экан. Демак, қўзғалувчи Р нуқтанинг ёки қўзғалувчи центроиданинг фанера Л-даги ўринлари маркази С нуқтада бўлиб, радиуси РС= l /2 бўлган айланадан иборат экан. Эллипсографнинг ҳаракатида айлана - 2 , айлана -1 устида сирпанмасдан ҳаракат қилар экан ва уларнинг туташган нуқталари ҳар-бир он учун оний айланишлар маркази бўлар экан. Агарда 1 ва 2 айланаларни тишли ғилдираклардан тайёрлаб бирини иккинчисининг устида думалатилса, 2 айлананинг АВ диаметри эллипсографнинг ҳаракатини такрорлаб берар экан.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема

Системанинг харакат миқдорини ўзгариши

Нуктанинг мураккаб ҳаракати

Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема

Кучнинг бажарган иши