Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема - Механика - Рефераты

Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

127.912109375 KB

Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема Режа: 1. Система ҳаракат миқдорининг бош моменти. 2. Система ҳаракат миқдорининг бош моментини ўзгариши ҳақидаги теорема. (Моментлар теоремаси). 3. Харакат миқдори бош моментининг сақланиш қонуни.

Система ҳаракат миқдорининг бош моменти. Битта моддий нуқта учун, ҳаракат миқдорининг моменти ҳақидаги тушунча §85 да киритилган эди. Системанинг О марказга нисбатан ҳаракат миқдорининг бош моменти ( ёки кинетик моменти) деб, системанинг барча нуқталарининг ҳаракат миқдорларини шу марказга* нисбатан олинган моментларининг геометрик йиғиндисидан иборат бўлган K О -вектор қийматига айтилади 1 : K О =  m О ( m k v k ) (30) Координата ўқларига нисбатан ҳаракат миқдори моментлари ҳам, шунга ўхшаш аниқланади, K x =  m x (m k v k ), K y =  m y (m k vk ), K z =  m z (m k v k ) (31) K x , K y , K z - лар ўз навбатида , K О векторнинг координата ўқларидаги проекцияларидан иборат бўлади . §110 да таҳкидланганидек , системанинг ҳаракат миқдори , унинг фақат илгариланма ҳаракатининг харакатеристикасидан иборат бўлади . Қуйидагилардан шу ма o лум бўладики , система ҳаракат миқдорининг бош моменти ( кинетик моменти ), системанинг айланма ҳаракатининг характеристикасини аниқлайди . А й л а н а ё т г а н ж и с м н и н г к и н е т и к м о м е н т и . Конкрет мисол тариқасида , қўзғалмас z ўқи атрофида айланаёган қаттиқ жисмнинг ҳаракат миқдори моментини координата ўқларидаги проекциялари , яҳни K x , K y , K z - ларни аниқлашни кўриб чиқамиз (295 шакл ). 1. K z - ни аниқлаш . Айланиш ўқидан h k - масофада жойлашган ихтиёрий нуқтанинг тезлиги v k =  h k (  - жисмнинг бурчакли тезлиги ) бўлади . Демак , шу нуқта учун m z (m k vk )= m k v k h k = m k h k2  бўлади . Бутун жисм учун умумий бўлган  - ни қавсдан ташқарига чиқариб ташласак , K z =  m z (m k v k )=(  m k hk2 )  1 Ихчамроқ сўзлар билан айтиш мақсадида KO -ни кинетик момент ёки система ҳаракат миқдорининг моменти деб аталади.

Қавс ичидаги қиймат , қаттиқ жисмнинг z ўқига нисбатан инерция моментидан иборат (§102 га қаранг ). У ҳолда , K z =J z  , (32) Шундай қилиб, айланаётган жисмнинг айланиш ўқига нисбатан кинетик моменти, жисмнинг шу ўққа нисбатан инерция моментини унинг бурчакли тезлигига бўлган кўпайтмасига тенг экан . Агар система фақат битта ўқ атрофида турлича бурчакли тезликлар билан айланаётган бир нечта жисмлардан ташкил топган бўлса, у ҳолда: K z = J 1 z  1 + J 2 z  2 +....+ J nz  n . . (32’) Жисмнинг О l оний айланиш ўқи атрофидаги бурилишида ҳам (32) формула ўринли ҳисобланади, Чунки, бундай ҳаракатда ҳам жисм нуқталарининг тезликлар майдони қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатдаги каби аниқланади. Шундай қилиб, K l = J l  . (33) 2*. К х ва К у - ни аниқлаш. К х - ни аниқлаш учун, m x (vk ) -ни худди кучнинг моменти сингари ҳисобланади; бунинг учун F - ни ўрнига v - ни қўйиб, 28п даги (47) формуладан фойдаланамиз. У ҳолда, m x ( vk )= y k v kz - z k v ky . Лекин, §62 даги (77’) формулага асосан v ky =  x k , v kz =0 (охирги қиймат, 295 шаклдан кўриниб турибди); шу сабабли, m x ( v k )=- x k z k  . Умумий кўпайтма бўлган  -ни қавсдан ташқарига чиқариб юборсак, натижада К х =  m x ( m k vk )=-(  m k x k z k )  =- J xz  . Қавс ичидаги қиймат, марказдан қочма инерция моментидан иборат (§104 га қаранг). Агар, ҳамма жойдаги х -ни ўрнига у -ни қўйсак, худди шу усул билан К у -ни аниқлаймиз, яҳни К х =- J xz  , К у =- J у z  . (34)295 шакл.

Шундай қилиб, айланаётган жисмнинг О z айланиш ўқида ётувчи, О марказга нисбатан кинетик моменти, О xyz ўқдаги проекциялари (32) ва (34) формулалар орқали аниқланадиган K О вектордан иборат экан. Кўриниб тургандек, умумий ҳолда, K О вектор О z –айланиш ўқида ётмас экан. Лекин, О z –ўқи О нуқта учун жисмниинг бош инерция ўқи (хусусий ҳолда, симметрия ўқи) бўлса, у ҳолда J xz = J yz =0. Шу сабабли К х =К у =0 ва К О =К z бўлади. Демак, агар жисм О нуқта учун жисмнинг бош инерция ўқидан иборат бўлган ўқ (ёки симметрия ўқи) атрофида айланаётган бўлса, у ҳолда K О вектор айланиш ўқи бўйлаб йўналади ва сон қиймати бўйича К z –га тенг бўлади, яҳни J z  -га тенг бўлади. Система ҳаракат миқдорининг бош моментини ўзгариши ҳақидаги теорема. (Моментлар теоремаси). Битта моддий нуқта учун (§85 га қаранг) исбот қилинган моментлар теоремаси, системанинг ҳар бир нуқтаси учун ўринли ҳисобланади. Демак, системанинг m k –массали ва тезлиги v k –бўлган нуқтасини олиб кўрсак, ушбу теорема қуйидагича ёзилади d dt [ m О ( m k vk )]= m О ( Fke )+ m О ( F k i ), бу ердаги Fke ва F k i -шу нуқтага таoсир этувчи ташқи ва ички кучларнинг тенг таoсир этувчилари. Шундай тенгламаларни ҳар бир нуқта учун ёзиб чиқиб, сўнгра уларни ҳадмма-ҳад қўшсак, d dt [  m О ( m k v k )]=  m О ( Fke )+  m О ( Fki ), Лекин, ички кучларнинг хоссасига асосан охирги йиғинди нолга тенг бўлади. Шу сабабли, (30) тенгламани эoтиборга олсак, dK dt O =  m О ( Fke ). (35) Ушбу тенглама, система учун қуйидаги м о м е н т л а р т е о р е м а с и н и ифодалайди: ихтиёрий қўзғалмас нуқтага нисбатан системанинг ҳаракат

миқдорини бош моментидан вақт бўйича олинган ҳосила, системага таoсир этувчи ташқи кучларнинг шу нуқтага нисбатан олинган моментларининг геометрик йиғиндисига тенг экан. (35) тенгликнинг иккала томонларини қўзғалмас О xyz ўқларга проекцияласак,dK dt x =  m x ( Fke ), dK dt y =  m y ( Fke ), dK dt z =  m z ( Fke ), (36) (36) тенглама, ихтиёрий қўзғалмас ўққа нисбатан олинган моментлар теоремасини ифодалайди. Ушбу теоремадан, жисмларнинг айланма ҳаракатларини, гироскоплар назариясини ва зарба назариясини ўрганишда кенг қўлланилади. Лекин, теореманинг моҳияти шу билан чегараланиб қолмайди. Кинематика қисмида, қаттиқ жисмнинг ҳар қандай мураккаб ҳаракати, унинг қутб билан биргаликдаги илгариланма ҳаракатидан ва шу қутб атрофидаги айланма ҳаракатдан ташкил топганлигини кўриб ўтган эдик. Агар масса марказини қутб деб танлаб олинса, у ҳолда жисмнинг илгариланма ҳаракатини, масса марказининг ҳаракати ҳақидаги теорема орқали, айланма ҳаракатини эса моментлар теоремаси орқали аниқлаш мумкин. Бундан кўриниб турибдики, эркин жисмларнинг (учаётган самолёт, снаряд, ракета; §132 га қаранг) ҳаракатларини ўрганишда, айниқса текисликка параллел ҳаракатларни (§130 га қаранг) ўрганишда муҳим аҳамият касб этади. Ушбу теореманинг муҳим амалий аҳамиятларидан яна бири шуки, ҳаракат миқдорининг ўзгариш теоремасидаги каби, системанинг айланма ҳаракатларида учрайдиган номаoлум ички кучларни тенгламалардан чиқариб ташлашда жуда ҳам қўл келади. М а с с а л а р м а р к а з и г а н и с б а т а н м о м е н т л а р т е о р е м а с и * . Ушбу теоремани, жисмнинг текисликка параллел ҳаракатларига, ёки эркин қаттиқ жисмнинг ҳаракатларига қўллаш учун, аввало, бу теоремани массалар марказига нисбатан бўлган ифодасини аниқлаб олиш лозим. Фараз қилайлик,

қўзғалмас О xyz координата ўқларига нисбатан механик системанинг ҳаракати ўрганилаётган бўлсин. С x ’ y ’ z ’ ўқлар эса, системанинг массалар маркази С нуқтага ўрнатилган бўлиб, у билан биргаликда илгариланма ҳаракатда бўлсин ва шу сабабли С x ’ y ’ z ’ ўқлар системанинг массалар марказининг тезланишига тенг бўлганaC -тезланиш билан ҳаракатлансин. §91 да кўрсатиб ўтилгандек, динамиканинг барча тенгламаларини қўзғалмас ўқлардаги каби, С x ’ y ’ z ’ ўқларга нисбатан ёзиш мумкин, лекин системанинг ҳар бир нуқтасига таoсир этувчи ташқи Fke ва ички F k i кучлардан ташқари кўчирма инерция кучи Fkкщи ни қўшиш шарт экан (ушбу масалада кориолис инерция кучи қўшилмайди, чунки С x ’ y ’ z ’ ўқлар фақат илгариланма ҳаракат қилади). Шу сабабли, (35) тенглама С x ’ y ’ z ’ ўқлар учун қуйидагича ёзилади, dK dt C =  m С ( Fke )+  m С ( Fkкщи ) (37) бу ерда, ички кучларнинг ихтиёрий нуқтага нисбатан моментларининг йиғиндиси нолга тенг эканлиги учун у ёзилмади. KC -нинг қиймати, қуйидаги формула орқали аниқланади KC =  m С ( m k v k' ), (37’) бу ердаги v k ' - система нуқталарининг қўзғалувчи С x ’ y ’ z ’ ўқларга нисбатан тезлиги. (37) формуланинг охирги йиғиндисининг сон қийматини аниқлаймиз. Таҳрифга кўра, Fkкщи =- m k ak кўч . С x ’ y ’ z ’ ўқлар илгариланма ҳаракат қилганлиги учун, системанинг ихтиёрий В k нуқтаси учун a k кўч = aC бўлади; шу сабабли Fkкщи =- m k aC ва m С ( Fkкщи )= rk'  (- m k aC )=- m k rk'  aC . Умумий кўпайтма aC -ни

қавсдан чиқариб ташлаб, ва (1’) формулага асосан  m krk' =М r C ' эканлигини эoтиборга олсак,  m С ( Fkкщи )=-(  m k rk' )  aC =- М rC'  aC =0 чунки С нуқта, С x ’ y ’ z ’ ўқларнинг координата боши ҳисобланади ва шу сабабли rC' =0 бўлади. Натижада (37) тенгламанинг охирги кўриниши, dK dt C =-  m С ( Fke ) (38) Ушбу натижани (35) тенглама билан солиштириш орқали, қуйидаги хулосага келамиз, яҳни: системанинг массалар маркази билан илгариланма ҳаракатда бўлган ўқлар учун массалар марказига нисбатан олинган моментлар теоремаси, қўзғалмас марказга нисбатан олинган кўринишини сақлаб қолар экан. С x ’ y ’ z ’ ўқларга нисбатан (38) формула орқали аниқланадиган моментлар, (36) формула билан бир хилда бўлар экан. Юқорида кўрилган қўзғалувчи ҳисоб системасидан бошқа ҳар қандай ўқларда ёки rC'  0 бўлади ёки кориолис инерция кучи нолга тенг бўлмайди, натижада моментлар теоремасининг кўриниши (35) тенгламалардан фарқ қилади. Харакат миқдори бош моментининг сақланиш қонуни. Моментлар теоремасидан, қуйидаги хулосалар келиб чиқади. 1.Системага таoсир этувчи барча ташқи кучларнинг О марказга нисбатан моментларининг йиғиндиси нолга тенг бўлсин,  m О ( Fke )=0. У ҳолда, (35) тенгламадан K О = c о nst эканлиги келиб чиқади. Шундай қилиб, агар системага таoсир этувчи барча ташқи кучларнинг бирор марказга нисбатан моментларининг йиғиндиси нолга тенг бўлса, система ҳаракат миқдорининг шу нуқтага нисбатан олинган бош моменти ҳам сон қиймати бўйича, ҳам йўналиши бўйича ўзгармас бўлар экан. Ушбу натижани, планеталарнинг ҳаракатларига тадбиқи 86п да кўриб ўтилган.

2.Системага таoсир этувчи ташқи кучларнинг, бирор ўққа бўлган проекцияларининг йииғиндиси нолга тенг бўлсин,  m z (Fke )=0 У ҳолда, (35) тенгламадан К z = c о nst эканлиги келиб чиқади. Шундай қилиб, агар системага таoсир этувчи барча ташқи кучларнинг бирор ўққа нисбатан моментларининг йиғиндиси нолга тенг бўлса, система ҳаракат миқдорининг шу ўққа нисбатан олинган бош моменти ўзгармас бўлар экан. Ушбу натижалар, система ҳаракат миқдорининг бош моментини сақланиш қонунини ифодалаб берар экан. Бундан хулоса қилиб шуни такидлаш лозимки, системанинг ҳаракат миқдорининг бош моментини ички кучлар ўзгартира олмас экан. А й л а н а ё т г а н с и с т е м а. Қўзғалмас z –ўқ (ёки масса марказидан ўтувчи ўқ) атрофида айланаётган механик системани олиб кўрайлик. У ҳолда (32) формулага асосан К z = J z  бўлади. Агар  m z ( Fke )=0 бўлса, у ҳолда J z  = c о nst Бундан, қуйидаги хулосаларга келамиз: а) агар система ўзгармас (абсолют қаттиқ жисм) бўлса, J z = c о nst бўлади ва натижада  = c о nst , яҳни қўзғалмас ўққа ўрнатилган қаттиқ жисм, ўзгармас бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат қилади. Б) агар система ўзгарувчан бўлса, у ҳолда ички (ёки ташқи) кучлар таoсирида, унинг айрим нуқталари ўқдан узоқлашиши натижасида, J z –нинг қиймати ортиши мумкин ёки яқинлашиши натижасида, J z –камайиши мумкин. Лекин, J z  = c о nst бўлгани сабабли, инерция моментининг ортиши билан, системанинг бурчакли тезлиги камаяди ва инерция моментининг камайиши билан, системанинг бурчакли тезлиги ортади. Шундай қилиб, ички кучларнинг таoсири ҳисобига, системанинг бурчакли тезлигини ўзгартириш мумкин экан, чунки К z –нинг ўзгармас эканлиги,  -нинг ўзгармас эканлигини билдирмайди.

Баъзи бир мисолларни кўриб ўтамиз. А) Ж у к о в с к и й п л а т ф о р м а с и б и л а н т а ж р и б а л а р ў т к а з и ш . Харакат миқдори моментини сақланиш қонунини демонстрация қилиш (кўрсатиш) учун, «Жуковский платформаси» деб аталувчи, содда прибордан фойдаланамиз. У, шарикли таянч подшипникларга ўрнатилган юмалоқ горизонтал платформадан иборат бўлиб, жуда оз миқдордаги ишқаланиш кучи таoсирида вертикал z –ўқ атрофида айланма ҳаракат қилиши мумкин. Шу платформанинг устида турган одам учун  m z (Fke )=0, ва J z  = c о nst бўлади. Агар, одам иккала қўлини қулоч қилиб очиб юбориб, бирор туртки ҳисобига айланма ҳаракат олса ва ундан кейин қўлларини пастга (йиғиштириб олса) туширса, у ҳолда J z камаяди, шу сабабли платформанинг бурчакли тезлиги ортади. Балет раққосалари, гимнастларнинг ҳаводаги сакрашларида (салто қилишда) шу усулдан фойдаланадилар. Платформанинг устида қўзғалмас турган одам (К z =0), горизонтал ҳолда узатилган қўлларини айлантириш ҳисобига, унга тескари бўлган йўналишда маoлум бурчакка бурилиши мумкин. Бу ҳолда одамнинг бурчакли тезлиги шундай қийматга эга бўладики, K z –нинг йиғиндиси ҳар доим нолга тенг бўлади. Б) К а ч е л и ( Х а й и н ч а к ) н и н г т е б р а н и ш и н и т е з л а ш т и р и ш . Качелида турган одам оёқларининг босим (ички кучлар)кучи ҳисобига, качелининг ҳаракатини тезлата олмайди. Уни қуйидагича амалга оширилади. Качели ўзининг чап томондаги энг юқори А 0 нуқтасига кўтарилганда, одам ўтириб олади. Качели вертикал ҳолатга яқинлашганда, одам тик туриб олади, У ҳолда массалар маркази качелининг айланиш z –ўқига яқинлашади, натижада J z –бир мунча камаяди, шунинг эвазига качелининг бурчакли тезлиги  -нинг қиймати сакраб ошади. Бурчакли тезлик  -нинг ортиши ҳисобига, качели ўзининг бошланғич А 0 баландлигидан юқорироқ баландликка кўтарилади. Ўнг томондаги энг юқори нуқтада, яҳни  =0 бўлганда, одам яна ўтириб олади натижада J z –яна ортади, лекин  нолга

тенглигича қолади; сўнгра вертикал ҳолатга яқинлашганда, одам яна тик туриб олади ва ҳ.к. Натижада качелининг тебранишдаги баландликлари бора- бора ортаверади. Шу тарзда мавжуд бўладиган мажбурий тебранишлар параметрик тебранишлар деб аталади, чунки улар даврий ўзгарувчан куч (96п га қаранг)ҳисобига эмас, балки системанинг параметрларини, яҳни унинг инерция моментини ва оғирлик кучининг ўрнини даврий равишда ўзгариб туриши ҳисобига амалга оширилди. В) В и н т ( п а р р а к ) н и н г р е а к т и в л и к м о м е н т и . Агар вертолётнинг корпусини (двигатели билан биргаликда), винтини (паррагини) ва винти ҳайдаётган ҳавони бир система деб ҳисобласак, у ҳолда двигател билан винтнинг ўзаро таoсирлари, ва винт билан ҳавонинг ўзаро таoсирлари бундай система учун ички кучлар ҳисобланади. Натижада двигателни юргизгунча ҳаракат миқдорининг моменти нол бўлган бўлса, кейинги вақтларда уларнинг ҳаракат миқдорларининг йиғиндиси бари бир нолга тенг бўлиб қолиши керак. Шу сабабли, вертолётнинг корпуси винтнинг ва ҳавонинг айланишига тескари йўналишда айланиши керак. Шунинг эвазига, вертолётга таoсир этаётган буровчи моментни реактивлик моменти деб аталади. Вертолётнинг корпусини реактивлик моменти эвазига айланишини йўқотиш учун, бир винтли вертолётларнинг дум қисмига тегишли бўлган рулевой (бошқарувчи) винт ўрнатилади. Кўп винтли вертолётларда эса, винтларнинг айланишлари ўзаро қарама-қарши томонга содир бўлади. Реактивлик моментини, авиация двигателларининг буровчи моментларини экспериментал усулда аниқлашда фойдаланилади, чунки бу моментлар модуллари бўйича ўзаро тенг бўлади. Реактивлик моментини аниқлаш учун эса, айланаётган винтни двигател билан биргаликда тегишли тарозиларга ўрнатилиб, улар ёрдамида аниқланади.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380c. 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема

Системанинг харакат миқдорини ўзгариши

Кучнинг марказга нисбатан моменти Жуфт куч

Нуқта динамикасининг умумий теоремалари