Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема - Механика - Рефераты

Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125.1953125 KB

Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема Режа: 1. Системанинг кинетик энергияси. 2. Ишни ҳисоблашнинг айрим ҳоллари.

Системанинг кинетик энергияси. Системанинг кинетик энергияси деб, система нуқталарининг кинетик энергияларининг алгебраик йиғиндиларидан иборат бўлган скаляр қийматга айтилади , ва уни Т ҳарфи билан белгиланади. T =  m k v k2 /2 (41) Кинетик энергия, системанинг ҳам илгариланма, ҳам айланма ҳаракатларининг характеристикасини аниқлаб беради. Т ифоданинг, бундан олдин кўриб ўтилган Q ва K О характеристикаларидан асосий фарқи шундан иборатки, кинетик энергия скаляр қиймат бўлиб, ҳар доим фақат мусбат ишорали бўлади. Шу сабабли, унинг қиймати системанинг қисмларини ҳаракатларининг йўналишларига боғлиқ бўлмайди, ва уларнинг ҳаракат йўналишларини характерламайди. Яна бир муҳим ҳолатни таҳкидлаб ўтамиз. Ички кучлар системанинг қисмларига ўзаро қарама-қарши бўлган йўналишларда таoсир этадилар. Шу сабабли, юқорида кўриб ўтганимиздек, улар (ички кучлар) Q ва K О -ларнинг вектор характеристикаларини ўзгартирмайдилар. Лекин, ички кучлар таoсирида система нуқталарининг тезликларининг модуллари ўзгартирилса, у ҳолда Т -нинг қиймати ҳам ўзгаради. Демак, кинетик энергиянинг, Q ва K О -лардан яна бир фарқи шунда эканки, фақат ташқи эмас, балки ички кучларнинг таoсирлари орқали ҳам системанинг кинетик энергияси ўзгариши мумкин экан. Агар система бир нечта жисмлардан ташкил топган бўлса, у ҳолда унинг кинетик энергияси, ҳар бир жисмларнинг кинетик энергияларининг алгебраик йиғиндисидан иборат бўлар экан. Қаттиқ жисмнинг турли ҳаракатларидаги кинетик энергиясини ҳисоблаш учун зарур бўлган формулаларни келтириб чиқарамиз. 1. И л г а р и л а м а ҳ а р а к а т. Бундай ҳаракатда, жисмнинг барча нуқталари масса марказининг тезлигига тенг бўлган бир хил тезликлар билан

ҳаракатланадилар. Демак, ихтиёрий нуқтанинг тезлиги v k = v C бўлади, ва (41) формуладан қуйидаги ифода келиб чиқади Т илг =  m k v k2 /2=(  m k )vC2 /2 ёки Т илг =М vC2 /2 (42) Шундай қилиб, жисмнинг илгариланма ҳаракатидаги кинетик энергияси, жисмнинг массасини масса маркази тезлигининг квадаратига бўлган кўпайтмасининг ярмига тенг экан. 2. А й л а н м а ҳ а р а к а т. Агар жисм бирорта О z ўқи атрофида (295 шакл) айланма ҳаракат қилаётган бўлса, унинг ихтиёрий нуқтасининг тезлиги v k =  h k бўлади, бу ердаги - h k нуқтадан айланиш ўқигача бўлган масофа,  - жисмнинг бурчакли тезлиги. Ушбу қийматни (41) формулага қўйиб, умумий кўпайтмаларни қавсдан ташқарига чиқариб юборсак, Т айл =  m k  2 hk2 /2=(  m k hk2 )  2 /2. Қавс ичидаги қиймат, жисмнинг z -ўқига нисбатан инерция моментини ифодалайди. Шундай қилиб, охирги натижани оламиз Т айл = J z  2 /2. (43) яҳни, жисмнинг айланма ҳаракатидаги кинетик энергияси, жисмнинг айланиш ўқига нисбатан инерция моментини, унинг бурчакли тезлик квадратига бўлган кўпайтмасининг ярмига тенг экан . 3. Т е к и с л и к к а п а р а л л е л ҳ а р а к а т 1 . Жисмнинг бундай ҳаракатида, ихтиёрий олинган вақтда, унинг барча нуқталарининг тезликлари шундай тарқалганки, гўёки жисм ҳаракат текислигига перпендикуляр бўлган ва оний 1 Ушбу ҳолат, кейинги пунктда кўриб ўтиладиган қаттиқ жисмнинг умумий ҳаракатининг хусусий ҳоли сифатида келтириб чиқарилиши мумкин. F F F 303 шакл 304 шакл

тезликлар маркази Р нуқтадан ўтувчи ўқ атрофида айланаётгандек (303 шакл) ҳисобланади. Демак (43) формуладан Т тп = J Р  2 /2 (43’) бу ердаги J Р - оний тезликлар марказидан ўтувчи ўққа нисбатан инерция моменти;  -жисмнинг бурчакли тезлиги. (43’) даги J р -ифоданинг қиймати ўзгарувчан бўлади, чунки оний тезликлар маркази Р-нинг ўрни ўзгарувчан бўлади. Шу сабабли J Р -нинг ўрнига, жисмнинг массалар маркази С нуқтадан ўтувчи ўққа нисбатан инерция моменти J C - ифодани киритамиз. Жисмнинг масса маркази ўзгармас бўлгани учун J C - ифоданинг қиймати ҳам ўзгармас бўлади. Гюйгенс теоремасига асосан (§103 га қ.) J Р = J C +М d 2 , бу ердаги d =РС. J Р -нинг ушбу қийматини (43’) га қўямиз. Р нуқта оний тезликлар маркази бўлганлиги сабабли,  d =  РС= v C бўлади, бу ердаги v C - масса маркази бўлган С нуқтанинг тезлиги. Шуларга асосланиб, жисмнинг текисликка параллел ҳаракатидаги кинетик энергиясини аниқлаш формуласини келтириб чиқарамиз Т тп = MvC2 /2+ J С  2 /2 (44) Демак, жисмнинг текисликка параллел ҳаракатидаги кинетик энергияси, унинг масса маркази тезлиги билан илгариланма ҳаракатдаги кинетик энергияси ва унинг масса марказидан ўтувчи ўқ атрофидаги айланишидан оладиган кинетик энергиясининг алгебраик йиғиндисига тенг экан . 4. У м у м и й ҳ о л д а г и ҳ а р а к а т* Агар жисмнинг масса маркази С нуқтани қутб (304 шакл) деб танлаб олинса, у ҳолда жисмнинг ҳар қандай ҳаракати умуман олганда, қутбнинг тезлиги v C билан бўлган илгариланма ҳаракатдан ва шу қутбдан ўтувчи СР оний ўқ атрофидаги айланма ҳаракатларнинг йиғиндисидан (§63 га қ.) иборат бўлади. Хамда §63 да кўрсатиб ўтилгандек, ихтиёрий В k нуқтанинг тезлиги v k , қутбнинг тезлиги v C билан, шу нуқтанинг қутб (СР ўқи) атрофидаги айланишидан оладиган vk' -

тезликнинг вектор йиғиндисидан иборат бўлар экан, яҳни v k = v С + v k ' бўлади. Модули бўйича vk' =  h k , бу ердаги h k - В k нуқтадан СР айланиш ўқи орасидаги масофа,  -жисмнинг бурчакли тезлиги бўлиб, унинг қиймати қутбга боғлиқ бўлмайди (§63 га қ.). У ҳолда 9 vk2 = v k2 =( v С + vk' ) 2 = vC2 + vk' 2 +2 v С  v k ' . vk2 -нинг, ушбу қийматини (41) га қўйсак, ва vk' =  h k , эканлигини эoтиборга олсак, Т=(  m k ) vC2 /2+(  m k hk2 )  2 /2+ v С  m k vk' . Умумий кўпайтмалар, қавсдан ташқарига чиқариб юборилган. Олинган тенгликдаги биринчи қавс ичидаги ифода, жисмнинг умумий массасини беради, иккинчи қавсдаги эса жисмнинг СР оний айланиш ўқига нисбатан инерция моменти J C Р дан иборат.  m k vk' -қиймат эса, жисмнинг СР ўқ атрофида айланма ҳаракатидаги ҳаракат миқдори ҳисобланади (§110 га қ.), ва шу сабабли у нолга тенг бўлади, яҳни  m k v k ' =0. Натижада, Т= M vC2 /2+ J СР  2 /2 (45) Шундай қилиб, қаттиқ жисмнинг умумий ҳаракатидаги (хусусий ҳолда, текисликка параллел ҳаракатдаги) кинетик энергияси, масса марказининг тезлигига тенг тезлик билан илгариланма ҳаракатидаги кинетик энергия ва масса марказидан ўтувчи ўқ атрофида айланишидан ҳосил бўладиган кинетик энергиянинг алгебраик йиғиндисидан иборат экан. Агар, қутб сифатида масса маркази С -дан бошқа, масалан бирорта А нуқтани танлаб олсак, у ҳолда АР оний айланиш ўқи масса марказидан ўтмаслиги мумкин, шу сабабли бундай ўқ учун  m k vk'  0 бўлиб, (45) формула келиб чиқмайди. М и с о л л а р к ў р и б ч и қ а м и з.

136 масала. Массаси М га тенг бўлган, цилиндрсимон яхлит ғилдиракнинг сирпанмай думалаётган ҳаркатидаги кинетик энергияси аниқлансин. Масса маркази С нуқтанинг тезлиги v C -га тенг (308, а шаклга қ.). Е ч и ш. Ьилдирак текисликка параллел ҳаракат қилмоқда. Унинг кинетик энергияси (44) ёки (45) формула орқали аниқланади, Т= MvC2 /2+ J С  2 /2 Ьилдиракни бир жинсли яхлит цилиндр деб ҳисоблаймиз; у ҳолда (§102 га қ.) J C = MR 2 /2, бу ердаги R -цилиндрнинг радиуси. Иккинчи томондан, В нуқта ғилдирак учун оний тезликлар маркази бўлгани учун, v C =  ВС=  R , бундан  = v C / R бўлади. Ушбу қийматларни қўйсак, Т= M vC2 /2+ MR 2 vC2 /4 R 2 =(3/4) M vC2 137 масала. u -тезлик билан илгариланма ҳаракат қилаётган А деталда йўналтирувчи ариқча очилган бўлиб, шу ариқчанинг ичи бўйлаб массаси m бўлган В жисм v тезлик билан ҳаракатланмоқда. Агар  маoлум бўлса, (305 шакл) В жисмнинг кинетик энергияси аниқлансин. 305 шакл 306 шакл Е ч и ш. В жисмнинг абсолют ҳаракати илгариланма бўлиб, унинг тезлиги v абс = v + u бўлади(68п га қ.). У ҳолда Т= m vабс2 /2= m ( v 2 + u 2 +2 vuc о s  )/2. Шунга э o тибор қилиш лозимки, агар жисм мураккаб ҳаракат қилса, унинг тўлиқ кинетик энергияси, нисбий ва кўчирма ҳаракатларидаги кинетик энергияларининг йиғиндисига тенг бўлмас экан. Масалан, ушбу масалада Т нис +Т кўч = mv 2 /2+ mu 2 /2  Т

138 масала. Механизмнинг бир қисми, u тезлик билан илгариланма ҳаракат қилувчи деталдан (306 шакл) ва ундаги А ўққа шарнир орқали ўрнатилган АВ стержендан иборат бўлиб, стерженнинг узунлиги АВ= l , массаси М. Стержен А ўқ атрофида (шаклда кўрсатилган йўналишда)  - бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат қилмоқда. Берилган  бурчакка боғлиқ равишда, стерженнинг кинетик энергияси аниқлансин. Е ч и ш. Стержен мураккаб (текисликка параллел) ҳаракат қилмоқда. (44) ёки (45) формулага асосан Т= M vC2 /2+ J С  2 /2. С нуқтанинг тезлиги, v А = u тезлик ва v СА (ёки v нис ) тезликларнинг вектор йиғиндисидан иборат бўлади, ва v CA =  l /2. Демак (306 шакл) vC2 = u 2 + vCA2 +2 uv CA c о s  . Стерженнинг массаси маркази атрофида айланишдаги бурчакли тезлик ҳам, А нуқта атрофидаги айланишдагига тенг бўлади, чунки  -нинг қиймати қутбга боғлиқ эмас. Ундан ташқари, 119 масалада (§103 га қ.) кўрсатиб ўтилгандек J C = Ml 2 /12 га тенг бўлади. Ушбу қийматларни юқоридаги формулага қўйсак, Т=М( u 2 +  2 l 2 /4+ u  lc о s  )/2+ Ml 2  2 /24= Mu 2 /2+ Ml 2  2 /6+( Ml  u c о s  )/2. Эoтибор берган бўлсангиз, ушбу масалада Т=Т илг +Т айл =М u 2 /2+ J A  2 /2= М u 2 /2+ Ml 2  2 /6, бўлади, деб ҳисоблаш мумкин эмас экан. Бу жавоб нотўғри, чунки юқоридаги теоремага асосан исбот қилинган Т=Т илг +Т айл формула, фақат масса марказидан ўтувчи ўқ учунгина ўринли холос, ушбу масалада эса А ўқ, масса марказидан ўтади. Ишни ҳисоблашнинг айрим ҳоллари. Кучларнинг бажарган ишлари §87 ва §88 ларда келтириб чиқарилган формулалар орқали ҳисобланади. Қуйидаги айрим қўшимча ҳолларни кўриб ўтамиз. 1. С и с т е м а г а т а o с и р э т у в ч и о ғ и р л и к к у ч л а р и н и н г б а ж а р г а н и ш л а р и н и ҳ и с о б л а ш . Оғирлиги р k бўлган заррачанинг оғирлик кучини бажарган иши р k ( z k 0 - z k 1 ) бўлади, бу ердаги z k 0 ва z k 1 -лар,

заррачанинг бошланғич ва охирги ҳолатининг координаталари (§88 га қ.). У ҳолда,  р k z k =Р z C -ни эoтиборга олиб (§32 га қ.), системага таoсир этувчи барча оғирлик кучларининг бажарган ишларини аниқлаймиз, A=  р k z k0 -  р k z k1 = Р (z C0 -z C1 ). Ушбу натижани бошқача тарзда ҳам ифодалаш мумкин , яҳни A =  Р h C бу ердаги Р -системанинг умумий оғирлиги, h C -масса маркази (ёки оғирлик маркази)ни вертикал кўчиши. Демак, системага таoсир этувчи оғирлик кучларининг бажарган ишлари, шу кучларнинг бош вектори (қаттиқ жисм учун, тенг таoсир этувчи куч вектори)P -нинг, масса маркази (ёки оғирлик маркази)ни кўчишида бажарган ишига тенг бўлар экан. 2 . А й л а н а ё т г а н ж и с м г а қ ў й и л г а н к у ч л а р н и н г б а ж а р г а н и ш л а р и н и ҳ и с о б л а ш . Айланаётган жисмга қўйилган F -кучининг (307 шакл) элементар (§87 га қ.) иши, dA = F  ds = F  hd  , чунки ds = hd  , бу ердаги d  -жисмнинг элементар бурилиш бурчаги. Лекин, кўриниб тургандек 2 , F  h = m z ( F ). M z = m z ( F ) қийматни буровчи момент деб аталади. У ҳолда, dA = M z d  (46) Демак, ушбу масалада: элементар иш, кучнинг бош моментини элементар бурилиш бурчагига бўлган кўпайтмасига тенг экан . (46) формула, жисмга бирваракайига бир нечта кучлар таoсир этганда ҳам ўринли бўлади, чунки М z =  m z ( F k ). Агар жисм маoлум  1 бурчакка бурилса, ундаги бажарилган иш А= M dz  0 1  (47) агар буровчи момент ўзгармас бўлса, A = M z   1 (47’) 2 Агар F -кучни В  , ВС ва Bz ’ (307 шаклга қ.) йўналишлари бўйича ташкил этувчиларга ажратиб юборсак, у ҳолда m z ( F )= m z ( F  ) бўлади, чунки қолган иккита ташкил этувчиларнинг моментлари нолга тенг бўлади.

Агар, жисмга О z ўқига перпендикуляр бўлган текисликда жойлашган жуфт куч та o сир этса, у ҳолда (46) -(47’) формулалардаги M z , шу жуфтнинг моменти эканлигини билдиради. Бундай ҳолларда, қувватни қандай аниқланишлигини кўрсатиб ўтамиз (§87 га қ.). (46) тенгликдан фойдаланиб, қувватни аниқлаш формуласини ёзамиз, N = dA / dt = M z  d  / dt = M z  . Демак, айланаётган жисмга та o сир этувчи кучнинг қуввати, буровчи моментнинг бурчакли тезликка бўлган кўпайтмасига тенг экан. Қувват ўзгармаган ҳолда, бурчакли тезлик қанча камайтирилса, буровчи момент тегишлича ортади. 307 шакл 308 шакл 3. Д у м а л а б к е т а ё т г а н ж и с м г а т а o с и р э т у в ч и и ш қ а л а н а и ш к у ч и н и н г б а ж а р г а н и ш и н и ҳ и с о б л а ш . Бирор текислик (сирт) устида сирпанмасдан думалаб кетаётган (308 шакл) R радиусли ғилдиракка, унинг В нуқтасида ғилдиракнинг текислик устида сирпанишига қаршилик кўрсатувчи F ишы кучи таoсир этмоқда. Бу кучнинг бажарган элементар иши dA =Fишы  ds B бўлади. Лекин, ушбу ҳолда, В нуқта оний тезликлар маркази билан бир нуқтада жойлашган (§56 га қ.), шу сабабли v B =0. Ва ds B = v B  dt бўлгани учун, ҳар бир элементар кўчишдаги бажарилган элементар иш нолга тенг бўлади, яҳни dA =0. Демак, сирпанмай думалаётган жисмнинг ихтиёрий кўчишида, сирпанишга қаршилик кўрсатаётган ишқаланиш кучининг бажарган иши нолга тенг экан. Шу сабабли, агар жисм унинг В нуқтасига қўйилган нормал

N реакция кучи таoсирида деформацияланмаса (308, а шаклдаги каби), у ҳолда бу N кучнинг бажарган иши ҳам нолга тенг бўлади. Думалашдаги қаршилик кучини, моменти M  k  N га тенг бўлган, ва ғилдирак билан текислик орасидаги деформацияланиш (308, б шакл) натижасида пайдо бўладиган N , P кучлардан иборат жуфт кучлар вужудга келтиради, бу ердаги k -думалашдаги ишқаланиш коэффициенти (§27 га қ.). У ҳолда, ғилдиракнинг думалашидаги бурилиш бурчаги d  = ds c / R формула орқали ифодаланишлигини эoтиборга олиб, (46) формулага асосан dA дум =- kNd  =- k R Nds c , (48) бу ердаги ds c - ғилдиракнинг С марказини элементар кўчиши. Агар, N = c о nst бўлса, думалашдаги қаршилик кучларининг бажарган ишлари, A дум =- kN  1 =- k R Ns c . (48’) Лекин, h / R қиймат кичкина бўлганлиги сабабли, бошқа қаршиликлар мавжуд бўлган ҳолларда, думалашдаги қаршиликни э o тиборга олмаса ҳам бўлади.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380c. 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема

Система динамикасига кириш

Кучнинг бажарган иши

Системанинг харакат миқдорини ўзгариши