Системанинг харакат миқдорини ўзгариши - Механика - Рефераты

Системанинг харакат миқдорини ўзгариши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.42578125 KB

Системанинг харакат миқдорини ўзгариши хақидаги теорема Режа: 1. Системанинг ҳаракат миқдори. 2. Харакат миқдорининг ўзгариши ҳақидаги теорема. 3. Харакат миқдорининг сақланиш қонуни.

Системанинг ҳаракат миқдори. Системанинг ҳаракат миқдори деб, система нуқталари ҳаракат миқдорларининг геометрик йиғиндиси (бош вектори)га тенг бўлган, Q - векторга айтилади (288 шакл): Q = m vk k  (18) Ушбу ифодадан фойдаланган ҳолда, Q -нинг қийматини бир мунча осон йўл билан аниқлайдиган формулани келтириб чиқарамиз, ва унинг мазмунини ёритиб берамиз. (1’) тенгликдан, m rkk  =М r С Бу тенгликнинг иккала томонидан вақт бўйича ҳосила олсак,  m k dr dt k  = M dr dt C  ёки m vk k  = М v С Бундан, охирги натижани оламиз, яҳни Q = М v С (19) яҳни, системанинг ҳаракат миқдори, системанинг бутун массасини унинг массаси марказининг тезлик векторига кўпайтмасига тенг экан. Бу формула, қаттиқ жисмларнинг ҳаракат миқдорларини аниқлашда жуда қўл келади. (19) формуладан кўриниб турибдики, агар жисм (ёки система)нинг ҳаракатида, унинг массасини маркази қўзғалмас бўлса, у ҳолда жисмнинг (системанинг) ҳаракат миқдори нолга тенг бўлар экан. Масалан, масса марказидан ўтувчи қўзғалмас ўқ атрофида айланма ҳаракат қилаётган жисмнинг ҳаракат миқдори нолга тенг бўлар экан. Агар ҳаракат мураккаб бўлса, системанинг ҳаракат миқдори Q , унинг айланма ҳаракатига боғлиқ бўлмас экан. Масалан, думалаб кетаётган ғилдиракнинг ҳаракат миқдори Q = М v С -га тенг бўлиб, ғилдиракнинг масса288 шакл.

маркази С атрофидаги ҳаракатига (масалан, ғилдиракнинг сирпанишига ҳам, сирпанмай соф думалаётганлигига ҳам- тарж ) боғлиқ бўлмас экан. Шундай қилиб, ҳаракат миқдорини система (жисм)нинг фақат илгариланма ҳаракатининг характеристикаси деб қараш лозим экан. Мураккаб ҳаракатда эса, унинг масса маркази билан биргаликдаги илгариланма ҳаракатининг характеристикасидан иборат экан холос. Харакат миқдорининг ўзгариши ҳақидаги теорема. N -та моддий нуқталардан ташкил топган механик системани олиб кўрайлик. Бундай системанинг ҳаракатини (13) дифференциал тенгламаларини тузайлик ва уларни ҳадма-ҳад қўшайлик. Натижада,  m ka k =  Fke +  F k i Ички кучларнинг хоссасига биноан охирги йиғинди нолга тенг бўлади. Ундан ташқари  m k a k = d dt m vk k  = d Q dt бундан охирги натижани оламиз, dQ dt =  Fke (20) (20) формула, с и с т е м а ҳ а р а к а т м и қ д о р и н и н г ў з г а р и ш и ҳ а қ и д а г и т е о р е м а н и н г д и ф ф е р е н ц и а л ф о р м а с и н и и ф о д а л а й д и : системанинг ҳаракат миқдоридан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила, системага таoсир этувчи барча ташқи кучларнинг геометрик йиғиндисига тенг экан . Координата ўқларидаги проекциялари қуйидагича бўлади: dQ dt x = Fkxe  , dQ dt y = Fkye  , dQ dt z = Fkze  . (20’) Теореманинг бошқача ифодасини аниқлаймиз. Фараз қилайлик, t =0 да системанинг ҳаракат миқдори Q 0 бўлсин, t = t 1 да Q 1 бўлсин. У ҳолда (20) тенгламанинг иккала томонини dt -га кўпайтириб, сўнгра интегралласак, Q 1 - Q 0 = F dtke t 0 

ёкиQ 1 - Q 0 = Ske  (21) чунки, юқоридаги тенгламанинг ўнг томонидаги интеграллар, ташқи кучларнинг импулсларидан иборат. (21) вектор тенглама, с и с т е м а ҳ а р а к а т м и қ д о р и н и н г ў з г а р и ш и ҳ а қ и д а г и т е о р е м а н и н г и н т е г р а л ф о р м а с и н и и ф о д а л а й д и : системаг ҳаракат миқдорининг маoлум вақт оралиғидаги ўзгариши, шу вақт оралиғида системага таoсир этган ташқи кучларнинг импулсларини геометрик йиғииндисига тенг экан. Координата ўқларидаги проекциялари қуйидагича бўлади: Q 1 x - Q 0 x = Skxe  , Q 1 y - Q 0 y = Skye  , Q 1 z - Q 0 z = Skze  (21’) Ушбу теорема билан массалар марказининг ҳаракати ҳақидаги теореманинг орасидаги боғлиқликни кўрсатиб ўтамиз. Q = М v С бўлгани учун, бу қийматни (20) тенгламага қўйсак ва d v С / dt = a C -эканлигини эoтиборга олсак, М a C =  Fke бўлади, яҳни (16) формула келиб чиқади. Демак, массалар марказининг ҳаракати ҳақидаги теорема ва ҳаракат миқдорининг ўзгариши ҳақидаги теорема, аслида битта теореманинг турли кўринишларини ифода этар экан. Қаттиқ жисмнинг (ёки жисмлар системасининг) ҳаракатини ўрганиш ҳолларида, ушбу теоремаларнинг ихтиёрий кўринишларидан фойдаланиш мумкин бўлади, лекин (16) формуладан фойдаланиш қулайроқ ҳисобланади. Узлуксиз муҳит (суюқлик, газ) учун, амалда ҳаракат миқдорининг ўзгариш теоремасидан фойдаланилади. Ушбу теорема, зарба назариясига оид ( XXXI Боб) ва реактив ҳаракатларга оид (§114 га қаранг)масалаларни ечишда муҳим аҳамиятга эга. Теореманинг амалий муҳим аҳамияти шундаки, унинг ёрдамида олдиндан номаoлум бўлган ички кучларни (масалан, суюқлик заррачаларининг ўзаро босим кучларини) тенгламалардан чиқариб юборишга ёрдам беради.

Харакат миқдорининг сақланиш қонуни. Харакат миқдорининг сақланиш қонунидан қуйидаги муҳим хулосаларни чиқариш мумкин. 1.Системага таoсир этувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндиси нолга тенг бўлсин: Fke =0 У ҳолда, (20) тенгламага асосан Q = c о nst эканлиги келиб чиқади. Шундай қилиб, агар, системага таoсир этувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндиси нолга тенг бўлса, системанинг ҳаракат миқдори вектори, ҳам модули бўйича, ҳам йўналиши бўйича ўзгармас бўлар экан. 2. Системага таoсир этувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндисининг бирор (масалан Ох) ўқдаги проекцияси нолга тенг бўлсин: Fkxe  =0 У ҳолда, (20) тенгламага асосан Q x = c о nst эканлиги келиб чиқади. Шундай қилиб, агар, системага таoсир этувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндисининг бирор ўқдаги проекцияси нолга тенг бўлса, системанинг ҳаракат миқдори векторининг шу ўқдаги проекцияси ўзгармас бўлар экан. Ушбу натижалар, системанинг ҳаракат миқдорини сақланиш қонунини ифодалайди. Булардан кўриниб турибдики, системанинг ички кучлари, унинг ҳаракат миқдорини бевосита ўзгартира олмас экан. Баҳзи бир мисолларни кўриб ўтамиз. С и л т а ш в а т и с т а р и ш ( о т к а т , о р қ а г а т е п и ш ) ҳ о д и с а с и . Агар милтиқ ва ўқни бир механик система деб фараз қилсак, порох отилганда пайдо бўладиган газларнинг босим кучи ички куч ҳисобланади. Шу сабабли, бу куч системанинг бошланғич ҳолатда нолга тенг бўлган ҳаракат миқдорини ўзгартира олмайди. Лекин, порох газларининг босим кучи ўққа таoсир этиб, унга малум миқдорда олдинга йўналган ҳаракат миқдори беради. Натижада,

милтиқ ҳам худди шундай миқдорда, лекин орқа томонга йўналган ҳаракат миқдори олади. Бу эса милтиқни орқа томонга қараб ҳаракат қилишга олиб келади, яҳни силтанишга олиб келади. Агар, оғир артилериядан тўп отилса, орқа томонга қараб силтаниш кучли бўлади, ва уни тисарилиш (откат) деб аталади. Э ш к а к в и н т ( п р о п е л л е р ) н и н г и ш и . Винт (сув кемасини ёки самолётни ҳаракатга келтирувчи паррак-тарж), малум массага эга бўлган ҳаво (суюқлик)ни ўзидан орқа томонга олиб ташлаб, унга винтнинг ўқи бўйлаб йўналган тезлик беради. Агар, отиб ташланаётган ҳаво (сув)ни ва самолёт (кема)ни бир система деб ҳисобласак, винт ва муҳит(ҳаво, сув)нинг ўзаро таoсир кучлари ички кучлар бўлганлиги учун, системанинг ҳаракат миқдорини ўзгартира олмайди. Шу сабабли, ҳаво (сув)ни орқага итариб (отиб) юбориш натижасида самолёт (кема) олдинга йўналган тезлик олади. Натижада, орқага отиб юборилган ҳаво(сув)нинг ҳаракат миқдори билан, самолёт (кема)нинг олдинга қараб ҳаракатдаги ҳаракат миқдорларини йиғиндиси ҳар доим нолга тенг бўлади, чунки ҳаракат бошлангунча системанинг умумий ҳаракат миқдори нолга тенг бўлган эди. Худди шундай ҳолат, қайиқни эшкак билан ёки сузувчи ғилдирак билан ҳаракатлантиришда ҳам содир бўлади. Р е а к т и в ҳ а р а к а т. Реактив снаряд (ракета)ларда ёнилғининг ёнишида ҳосил бўладиган газсимон маoсулотлар, ракетанинг думидаги тешик (ракета двигателининг соплоси)орқали, жуда катта тезлик билан чиқариб юборилади. Ракета ва газсимон маoсулотларнинг ўзаро босим кучлари ички кучлар бўлган учун, системанинг умумий ҳаракат миқдори ўзгармайди. Лекин, соплодан чиқариб юборилаётган газсимон маoсулотлар орқа томонга йўналган ҳаракат миқдорлари олганликлари учун, ракета ҳам худди шунча миқдорда олдинга қараб йўналган ҳаракат миқдори олади. Ракетанинг оладиган тезлигининг миқдори §114 да алоҳида кўриб ўтилади. Шуни эoтиборга олиш лозимки, винтли двигателда (олдинги мисолда), винтнинг ҳаракати натижасида, винт ўзи жойлашган муҳит (ҳаво, сув)нинг

бир қисмини ўз олдидан орқасига олиб ташлаш эвазига, обҳектга, масалан, самолёт(кема)га ҳаракат беради. Хавосиз фазода, бундай ҳодиса рўй бермайди (яҳни йўқ ҳавони суриб бўлмайди). Реактив двигател эса, двигателнинг ичидаги ёнилғини ёқиш ҳисобига ҳосил бўладиган газларни орқага отиб туради ва шунинг эвазига ракетага ҳаракат беради. Шу сабабли, ракетани ҳаво бор жойда ҳам, ҳавосиз жойда ҳам ҳаракатга келтириш мумкин экан. Масалаларни ечишда, бу теоремани қўллаш натижасида, ички кучларни тенгламалардан чиқариб юборишга ёрдам беради. Шу сабабли, кўрилаётган системани шундай танлаб олиш лозимки, олдиндан номаoлум бўлган кучларнинг барчасини (ёки бир қисмини) ички кучлар қаторига ўтказиш лозим. Агар, системанинг бирор қисмини илгариланма ҳаракатдаги тезлигини ўзгариши бўйича, унинг иккинчи қисмининг тезлигини аниқлаш зарур бўлган ҳолларда, ҳаракат миқдорини ўзгариш теоремасидан фойдаланиш яхши натижалар беради. 126 масала. Горизонтал йўналишда u -тезлик билан учиб кетаётган m - массали ўқ, аравачага ўрнатилган қум солинган яшикка бориб тегади (289 шакл). Агар, аравача билан қум солинган яшикнинг массаси М-га тенг бўлса, аравачанинг ўқ теккандан кейинги тезлиги аниқлансин. Е ч и ш. Аравача ва ўқни бир система деб ҳисоблаймиз. Шу сабабли, ўқни яшикка бориб урилгандаги бизга номаoлум бўлган кучни тенгламадан чиқариб юборишга йўл очилади. Системага қўйилган ташқи кучларнинг горизонтал йўналган Ох ўқидаги проекцияларининг йиғиндиси нолга тенг бўлади. Демак, Q x = c о nst ёки Q 1 x = Q 0 x , бу ерда Q 0 -системанинг ўқ урилгунча бўлгандаги ҳаракат миқдори; Q 1 - ўқ теккандан кейинги ҳаракат миқдори. Ўқ келиб урилгунча аравача қўзғалмас бўлгани учун, Q 0 x = mu бўлади. Ўқ теккандан кейин, ўқ билан аравача бир хил умумий v -тезлик билан ҳаракат қилади. У ҳолда Q 1 x = (М+ m ) u бўлади.

Q 1 x ва Q 0 x -ларнинг ўнг томонларини тенглаб, аравачанинг тезлигини аниқлаймиз, v =mu m M ( )  127 масала. Агар, замбаракнинг оғирлиги Р, тўпнинг оғирлиги р, ва тўпни замбаракнинг стволидан учиб чиқиб кетаётган вақтдаги тезлиги u бўлса, замбаракнинг тисарилиш (откатланиш)даги тезлиги аниқлансин. 289 шакл 290 шакл Е ч и ш. Бизга номаoлум бўлган порох газларининг босим кучини тенгламалардан чиқариб ташлаш учун, тўп ва замбаракни битта система деб қабул қиламиз. Тўпни замбаракнинг стволи бўйича ҳаракатидаги тистарилишга бўлган қаршиликни ва порохнинг ёнишидаги газларнинг кучига нисбатан жуда кичкина бўлган P , p ва N кучларни эoтиборга олмасдан, системага қўйилган ташқи кучларнинг йиғиндисини нолга тенглаймиз (290 шакл, замбаракнинг орқага қараб тисарилаётган қисми тасвирда кўрсатилмаган). У ҳолда, Q = c о nst ва Q x = c о nst . Замбарак отилгунча, у қўзғалмас бўлганлиги учун ( Q 0 =0), кейинги ихтиёрий вақтда ҳам Q x =0 бўлади. Замбаракнинг тистарилишдаги тезлигини v деб белгиласак, снаряд (тўп)нинг абсолют тезлиги u + v бўлади. Демак, Q x =Р v x / g + р( u x + v x )/ g =0 (а) Бундан, v x -ни аниқлаймиз, v x =- pu P p x ( )  Агар, снаряднинг учишдаги абсолют тезлиги u абс -маoлум бўлса, (а) тенгламадаги u x + v x -ларни ўрнига u абс -ни қўяр эдик, натижада

v x =-pu P x абс Манфий ишора, тисарилишдаги тезлик v , тўпнинг u -тезлигига қарама- қарши йўналишда эканлигини кўрсатиб турибди. Таъкидлаб ўтиш лозимки, системанинг тўлиқ ҳаракат миқдорини аниқлашда, унинг ҳар бир қисмларининг фақат абсолют тезликларини қўйилиши шарт ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380c. 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема

Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема

Моментлар теоремасини суюқлик (газ)ларнинг ҳаракатига тадбиқи

Нуқтанинг уринма ва нормал тезланиши

Теореманинг суюқлик(газ)ларнинг ҳаркатига тадбиқи