Нуқтанинг уринма ва нормал тезланиши - Механика - Рефераты

Нуқтанинг уринма ва нормал тезланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119.212890625 KB

Нуқтанинг уринма ва нормал тезланиши Режа: 1. Нуқтанинг уринма ва нормал тезланиши 2. Нуқтанинг баъзи бир хусусий холлардаги харакати.

§39-да тахкидлангандек, нуқтанинг тезланиш вектори - a , табиий ўқларнинг ёндошувчи текислигида ётади, яхни M n - текисликда жойлашади. Демак тезланиш вектори - a -нинг бинормал Mb -ўқдаги проекцияси нолга тенг бўлади ( ab =0). Энди тезланишнинг бошқа иккита ўқдаги проекциясини аниқлаймиз. (10) тенгликнинг иккала томонини M  ва Mb -ўқларга проекциялаймиз, ва уларни тегишлича ( ) dv  ва ( ) dv n -белгилар билан ифодалаймиз. У холда тезлик векторининг элементар ўзгариши dv -ни M  ва Mb -ўқлардаги проекциялари: a = ( ) dv  / dt ва an = ( ) dv n / dt (18) бўлади. dv -вектори ёнма ён жойлашган М ва М’ нуқталардаги тезлик векторларнинг айирмасидан иборат, яхни d v = v' - v бўлади. Умумий нуқта М- дан v = MA ва v' = M B' (123, б шакл) векторларни қўяйлик; у холда dv = AB бўлади, ва чексиз кичкина d  - бурчакда ACBD юзачани тўғри тўрт бурчак деб хисоблаш мумкин. Шу сабабли ( ) dv  = AC = DB = MB - MA = v ’- v = dv бўлади, бу ерда dv -тезлик векторининг элементар орттирмаси. 123 шакл Чексиз кичкина марказий бурчак учун ёйнинг нисбатини шу ёйни тортиб турувчи ватарга нисбати бирга тенг бўлганлиги учун, AD -ни MA радиусли ёй деб қабул қилиш мумкин. У холда шу AD ёйнинг узунлиги AD = ( ) dv  = MA  d  = v  d  бўлади. Аниқланган ( ) dv  ва ( ) dv n қийматларни (18) тенгламага қўйсак, a = dv / dt , an = v  d  / dt (19) бўлади. Эгри чизиқнинг ёнма-ён икки нуқтасидаги уринмалар орасидаги бурчак қўшни бурчаклар деб аталади; у холда d  -элементар қўшни бурчак

бўлади; Шуни эслатиб ўтиш лозимки, d  -нинг ds =ММ’ -га нисбати, М нуқтадаги эгрилик деб аталади ва k - қиймат нуқтанинг шу жойдаги эгрилик радиусининг тескари нисбатига тенг бўлади, яхни d  / ds = k =1/  (20) бўлади. Бу қийматни (19) тенгламаларнинг иккинчисига қўямиз ва (17) ни эхтиборга олган холда ўзгартириш киритамиз, a vd ds ds dt v v v n         1 2 Юқоридагиларга асосан, тезланишнинг табиий ўқлардаги проекцияларини аниқлаш учун қуйидаги формулаларни келтириб чиқардик, яхни a dv dt d s dt   2 2 ; a v n  2  ; ab 0 ; (21) Шундай қилиб, нуқтанинг тезланишини уринма ўққа проекцияси тезликнинг сон қиймати (модули)дан вақт бўйича олинган биринчи хосилага ёки масофа (эгри чизиқли координата) s -дан вақт бўйича олинган иккинчи хосилага тенг экан. Нуқта тезланишининг нормал ўқдаги проекцияси эса тезликнинг сон қийматини квадратини, шу нуқтадаги эгрилик радиуси  -га нисбатига тенг экан;. Тезланишнинг бинормал ўқдаги проекцияси хар доим нолга тенг бўлар экан. Булар кинематиканинг энг асосий теоремаларидан бири хисобланади. a ва an -катталиклар нуқтанинг уринма ва нормал тезланишлари деб аталади. Агар М нуқта битта текисликда ётувчи эгри чизиқ бўйлаб харакатланса M  -уринма ўқ, бинормал Mb - ўқ атрофида  = d  / dt бурчакли тезлик билан айланма харакат қилади. Шу сабабли (19) системанинг иккинчи формуласи орқали инженерлик хисобларида кўп фойдаланиладиган нормал тезланишнинг қийматини аниқловчи тенгликни келтириб чиқарамиз, яхни a n = v  (21’) Бундан кўриниб турибдики, нуқтанинг нормал 124 шакл.

тезланиши унинг тезлигини, траекторияга уринма бўлган ўқнинг шу нуқта атрофида айланишидаги бурчакли тезликка алгебраик кўпайтмасига тенг бўлар экан. Тўлиқ тезланишнинг траекторияга уринма - M бўйлаб уринма ташкил этувчи вектори a - ни ва Mn -нормал ўқ бўйлаб нормал ташкил этувчи вектори an - ни шаклга келтириб қўямиз (124 шакл). Тезланишнинг нормал ташкил этувчисининг модули хеч қачон манфий бўлмайди, яхни хар доим a n >0 бўлади, шунинг учун унинг йўналиши траекториянинг фақат ботиқ томонига йўналган бўлади. Уринма тезланиш a -векторнинг сон қиймати хам манфий, хам мусбат ишоралар қабули қилиши мумкин, шу сабабли у a -нинг ишорасига боғлиқ равишда йўналиши M  ўқининг тегишлича мусбат ёки манфий томонига йўналган бўлади (124, а, б шакллар). Тўлиқ тезланиш вектори a , уринма - a ва нормал - a n тезланиш векторларига қурилган параллелограммнинг диагоналига тенг бўлар экан. a ва an - векторлар ўзаро перпендикуляр йўналган бўлганликлари учун, a - векторнинг модули ва унинг нормал Mn -ўқ билан ташкил қилган  -бурчаги қуйидаги формулалар орқали аниқланади: a a a dv dt v n             2 2 2 2 2 tg a a n   (22) бу ерда -  /2     /2;  >0 бўлганда тўлиқ тезланиш вектори - a , Mn - ўқидан M  ўқи томонга оғади (124, а шакл), агар  <0 бўлса тескари томонга оғади (124, б шакл). Шундай қилиб, агар нуқтанинг харакати табиий ўқларда берилган бўлса, у холда траектория (ва ўз навбатида ихтиёрий нуқтанинг радиус вектори махлум бўлади) ва харакат қонуни s = f ( t ) махлум эканлигидан фойдаланиб, (17) , (21) ва (22) формулалар орқали нуқтанинг ихтиёрий

олинган вақтидаги тезлик ва тезланишларининг қийматларини аниқлаш мукин экан. Нуқтанинг бахзи бир хусусий холлардаги харакати. Юқорида аниқланган натижалардан фойдаланиб, нуқта харакатининг бахзи бир хусусий холларини кўриб чиқамиз. 1. Т ў ғ р и ч и з и қ л и х а р а к а т . Агар нуқтанинг траекторияси тўғри чизиқдан иборат бўлса, у холда  =  бўлади. Шу сабабли a v n  2  =0 бўлади ва нуқтанинг тўлиқ тезланиши фақат уринма тезланишдан иборат бўлади, яхни a dv dt d s dt   2 2 (23) Бундай харакатда тезлик вектори фақат модули бўйича ўзгаришини эхтиборга олсак, уринма тезланиш фақат тезликнинг сон қийматини ўзгаришини белгилар экан холос. Э г р и ч и з и қ л и т е к и с х а р а к а т . Агар нуқтанинг эгри чизиқли харакатида, унинг тезлигини сон қиймати (модули) ўзгармас бўлса, бундай харакат эгри чизиқли текис харакат деб аталади; яхни v = c о nst бўлса, у холда a = dv / dt бўлади, ва тўлиқ тезланиш фақат нормал тезланишдан иборат бўлади, яхни a = a v n  2  , (24) Нуқтанинг тезланиш вектори хар доим траекториянинг нормали бўйлаб йўналган бўлади. Бундай харакатда тезланиш вектори фақат тезлик векторининг йўналишини ўзгариши хисобига пайдо бўлар экан, шу сабабли нормал тезланиш тезлик векторининг йўналишини характерлар экан. Эгри чизиқли текис харакат қонунини аниқлайлик. (17) формуладан махлумки ds = vdt . Харакатни кузатишни бошлаган пайтимизда (яхни t =0 c ) хисоб системасининг марказидан s 0 - масофада жойлашган бўлсин. У холда

охирги тенгликнинг ўнг ва чап томонларидан тегишли чегараларда аниқ интеграллар олиб, қуйидагини хосил қиламиз,∫ s0 s ds =∫ 0 t vdt ёки s−s0=vt чунки v = c о nst . У холда якуний натижа, яхни нуқтанинг эгри чизиқли текис харакатининг қонуни қуйидагича бўлади, s s vt  0 (25) Агар (25) тенгликда s 0 =0 бўлса, s -нинг қиймати, t - вақт ичида босиб ўтилган йўлни аниқлаб беради. Демак, эгри чизиқли текис харакатда, нуқтанинг босиб ўтган йўли вақтга пропорционал равишда ўзгарар экан, нуқтанинг тезлиги босиб ўтилган йўлни вақтга нисбатига тенг экан: s=vt бундан v=s/t (25’) 3. Т ў ғ р и ч и з и қ л и т е к и с х а р а к а т . Бундай харакатда нуқтанинг уринма ва нормал тезланишлари a = an =0 бўлади , демак a=0 бўлади . Шунга э х тибор бериш лозимки бундай холат , я х ни нуқтанинг тўлиқ тезланиш нолга тенг бўлиши , фақат тўғри чизиқли текис харакатдагина нолга тенг бўлар экан холос . 4. Э г р и ч и з и қ л и т е к и с ў з г а р у в ч а н х а р а к а т . Агар нуқтанинг эгри чизиқли харакатида уринма тезланишнинг сон қиймати ўзгармас (яхни a = c о nst ) бўлса, бундай харакат эгри чизиқли текис ўзгарувчан харакат деб аталади. Харакатни кузатишни бошлаганимизда, яхни t =0 c -да нуқта траекториянинг s = s 0 холатида v = v0 тезлик билан харакатланаётган бўлса, шу нуқтанинг харакат қонунини аниқлайлик. (21) тенгламаларнинг биринчисидан dv = a dt эканлигини аниқлаймиз. Сўнгра ушбу тенгликнинг иккала томонидан тегишли чегараларда аниқ интеграл олсак, a = c о nst эканлиги сабабли v = v 0 + a t (26) аниқлаймиз. (26) тенгламани, қуйидагича ёзиб оламиз,

яхни ds/dt=v0 + a t ёки ds= v0 dt+ a t  dt бу тенгламани тегишли чегараларда яна бир марта интегралласак , эгри чизиқли текис ўзгарувчан харакатнинг қонунини аниқлайиз , яхни s s v t a t     0 0 2 2  (27) бундай харакатдаги нуқтанинг тезлиги (26) формула орқали аниқланади. Агар нуқтанинг эгри чизиқли харакатида унинг тезлик модули ортиб борса, бундай харакат тезланувчан харакат деб аталади, агар тезликнинг модули камая борса секинланувчан харакат деб аталади. 125 шакл 126 шакл Тезликнинг модулини ўзгариши, фақат уринма тезланиш орқали характерланганлиги сабабли, агар v ва a -лар бир хил ишорали ( v -билан a - векторлар орасидаги бурчак ўткир, 125, а шакл ) бўлса харакат тезланувчан бўлади, акс холда ( v -билан a -векторлар орасидаги бурчак ўтмас, 125, б шакл ) секинланувчан бўлади. Текис ўзгарувчан харакатда (26) формуладаги v ва a ларнинг ишоралари бир хил бўлса, харакат тезланувчан, акс холда секинланувчан бўлади. (25) ва (27) формулаларда s = x деб қабул қилсак, улар нуқтанинг тўғри чизиқли текис харакати ва тўғри чизиқли текис ўзгарувчан харакатининг қонуниятлари хам бўлади. Хамда (26) ва (27) тенгламаларда a =а бўлади, а - харакатланаётган нуқта тезланишининг сон қиймати (23 формулага қаранг). 5. Г а р м о н и к т е б р а н м а х а р а к а т . Ыуйида, нуқтанинг координата боши О нуқтагача бўлган х -масофаси, x = Ac о skt (28) қонун бўйича ўзгарувчи тўғри чизиқли харакатни кўриб чиқамиз.

М нуқта (126 шакл) М 0 (+А) ва М 1 (-А) нуқталар орасида тўғри чизиқли тебранма харакат қилмоқда. (28) формула бўйича содир бўлаётган тебранма харакат техникада жуда катта ахамиятга эга. Бундай харакат оддий гармоник тебранма харакат деб аталади. О марказдан бирор томонга энг катта оғиши (узоқлашиши) тебраниш амплитудаси деб аталади. Шаклдан кўриниб турибдики, нуқта t =0 вақтда М 0 холатдан тебранма харакатни бошлаб, яна шу М 0 холатга қайтиб келиши учун t 1 с вақт сарфлайди, у холда c о skt 1=1 бўлади, бундан kt 1 =2  бўлади. Нуқтанинг бир марта тўлиқ тебранишга кетган вақт оралиғи T = t 1 =2  / k , нуқтанинг тебраниш даври деб аталади. Нуқтанинг тебранма харакат қонуни (28)дан вақт бўйича олинган биринчи хосила унинг тезлиги, иккинчи мартадаги хосиласи эса унинг тезланишини аниқлайди, яхниv v Ak kt x    cos ва a a Ak kt x    2cos , (29) Бундан кўриниб турибдики, нуқтанинг гармоник тебранма харакатида, унинг тезлиги ва тезланиши хам гармоник қонуният билан ўзгарар экан. Тезлик v ва тезланиш а -ларнинг ишораларига боғлиқ равишда шуни аниқлаш мумкинки, нуқта марказга томон харакатланганда унинг харакати тезланувчан, марказдан узоқлашаётган даврда секинланувчан бўлар экан. Худди шундай тебранма харакат, x = Asinkt қонуният билан харакатланганда хам содир бўлади, лекин бундай қонуниятда нуқта фақат координата бошидан бошлаб харакатланади. s = Ac о skt (ёки s = Asinkt ) қонуният билан нафақат тўғри чизиқли, хатто эгри чизиқли траектория билан хам харакат қилиш мумкин (масалан, §6- даги 51 масала). Эгри чизиқли гармоник тебранма харакатда хам, юқоридаги жахми қоидалар сақланиб қолиб, шундан фарқланадики (29) формула орқали уринма тезланиш аниқланади; хамда хар доим (24) формула орқали аниқланадиган нормал тезланиш хам пайдо бўлади, яхни a n = v 2 /  .

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Айланма ҳаракатдаги қаттиқ жисм нуқталарининг тезлиги ва тезланиши

Нуқта ҳаракати координаталар усулида берилганда унинг тезланишини аниқлаш

Нуқтанинг эркинмас ва нисбий ҳаракати

Тезланишларнинг оний маркази

Эйлернинг кинематик тенгламалари