Эйлернинг кинематик тенгламалари - Механика - Рефераты

Эйлернинг кинематик тенгламалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

191.9169921875 KB

Эйлернинг кинематик тенгламалари Режа: 1. Жисм нуқталарининг тезлик ва тезланишлари. 2. Эркин қаттиқ жисмнинг умумий ҳолдаги ҳаракати.

Эйлернинг кинематик тенгламалари Бурчакли тезлик вектори  -ни аниқлаш учун, унинг қўзғалувчи О xyz - ўқлардаги проекцияларини аниқлаймиз (175 шакл). бурчакли тезлик векторини қуйидагича ифодалаймиз,  =  1 +  2 +  3 (70) сон қийматлари,  1 =  ,  2 =  ,  3 =  (71) (70) тенгламанинг иккала тарафини x , y , z -ўқларга проекциялаб,  x =  1x +  2x +  3x ,  y =  1y +  2y +  3y ,  z =  1z +  2z +  3z (72)  1 ва  2 - векторларнинг проекцияларини ҳозироқ аниқлаш мумкин [175 шаклга қ ., (71) формуладаги белгилашдан фойдаланилади ]:  1х =  1у =0,  1 z =  ,  3 z =   c о s  ,  3у =-   sin  ,  3 z =0  2 -векторнинг проекциясини аниқлаш учун О z 1 ва О z ўқлардан ўтувчи текислик билан Оху текислигининг кесишган чизиғида ётувчи О L ўқни ўтказамиз. ОК чизиғи z О z 1 -текислигига перпендикуляр бўлганлиги учун, у О L чизиғига ҳам перпендикуляр бўлади (  КО L =90  ва  L О y =  ). У ҳолда,  2 -векторни О L чизиғига проекциялаб, ва шу проекцияъни ўз навбатида Ох ва Оу ўқларга проекцияласак:  2x =   sin  sin  ,  2y =   sin  c о s  ,  2z =   c о s  Ушбу аниқланган қийматларни (72) формулага қўйсак ,  x =   sin  sin  +   c о s   y =   sin  c о s  -   sin  (73)  z =  +   c о s  (73) тенгламалар системасини Эйлернинг кинематик тенгламалари деб аталади.175 шакл.

Бу тенгламалар системаси  -векторнинг Эйлер бурчаклари орқали ифодаланган қўзғалувчи О xyz ўқлардаги проекциялари ҳисобланади; булар орқали  -вектори аниқланади. Шунга ўхшаб  -векторнинг қўзғалмас О x 1 y 1 z 1 -ўқлардаги проекцияларини ҳам аниқлаш мумкин бўлади. Улар қуйидагилардан иборат бўлади:  x1 =   sin  sin  +   c о s   y1 =-   sin  c о s  +   sin  (74)  z1 =   c о s  +  (74) формулалардан фойдаланиб , бурчакли тезланиш вектори  - нинг қўзғалмас О x 1 y 1 z 1 - ўқлардаги проекцияларини ҳам аниқлаш мумкин бўлади .  -нинг қийматлари (69) формулалар орқали аниқланишини эътиборга олсак 1 :  x 1 =  x 1 ,  y 1 =  y 1 ,  z 1 =  z 1 (75) Ушбу проекциялар орқали бурчакли тезланиш вектори  аниқланади. Шундай қилиб, жисмнинг ҳаракат тенгламалари (68) -ни билган ҳолда, юқоридаги формулалар орқали  ва  ларни ҳисоблаш мумкин экан. Жисм нуқталарининг тезлик ва тезланишлари. Юқорида аниқландики, агар жисм қўзғалмас нуқта атрофида ҳаракатланса, у ҳар бир дақиқада янги-янги оний айланиш ОР -ўқлари атрофида оний бурчакли тезлик билан айланма ҳаракатда бўлар экан (176 шакл). Демак, бундай ҳаракатдаги жисмнинг ихтиёрий нуқтасининг тезлиги §51 даги (48) формула орқали аниқланади, яъни v =   r (76) бу ерда r - қўзғалмас О нуқтадан М нуқтага ўтказилаган радиус вектор. Нуқтанинг тезлик вектори М нуқта ва ОР ўқни кесиб ўтувчи МОР текисликка перпендикуляр бўлиб, жисмнинг айланаётган томонига йўналган бўлади. Сон қиймати (модули) бўйича, 1 (73) тенгламани дифференциаллаш орыали ,  - нинг x, y, z - щылардаги проекцияларини аниылаш мумкин эмас , чунки §40 даги (11) формулалар фаыат ыщзьалмас щылар учунгина щринли ъисобланади .

v =  h (76’) бу ердаги h =МС М нуқтадан оний ўйланиш ўқигача бўлган масофа. Жисм М нуқтасининг шу ондаги тезлигини геометрик усулда аниқлаш учун, унинг бошқа бирорта А нуқтасининг тезлик вектори v A - ни ва ихтиёрий В нуқтасининг тезлигини йўналиши маълум бўлиши шарт (§56). Айтайлик, жисмнинг тезлик вектори - v A ва В нуқтаси тезлигининг йўналиши маълум бўлсин. У ҳолда, А нуқтадан v A -векторга перпендикуляр бўлган 1 - текислик ўтказамиз (177 шакл). 176 шакл. 177 шакл. Юқорида таъкидланганидек (176 шакл), ОР -оний айланиш ўқи шу текисликда ётади. Лекин оний айланиш ўқи - ОР бир вақтни ўзида В нуқтадан vB векторга перпендикуляр бўлган 2-текисликда ҳам ётиши шарт. Демак, шу 1 ва 2 текисликларнинг ўзаро кесишган чизиғи оний айланиш ўқи ОР дан иборат бўлади. А нуқтадан ОР ўққача бўлган қисқа масофа h -ни ҳисоблаб олиб, (76’) формула орқали шу жисмнинг оний бурчакли тезлиги  -ни аниқлаймиз:  = v A / h . Сўнгра, жисмнинг ихтиёрий М нуқтаси тезлигининг сон қиймати - v M (76’) формула орқали ҳисобланади, унинг йўналиши эса ОМР текислигига перпендикуляр бўлади. Хусусий ҳолда, масалан жисмнинг бирорта нуқтасининг шу ондаги тезлиги нолга тенг бўлса, у ҳолда шу нуқта ва қўзғалмас О нуқтадан ўтувчи чизиқ, оний айланишлар ўқи ҳисобланади, натижада масалаларни ечиш анча соддалашади (72 масалага қаранг).

Тезликларни аналитик усулда ҳисоблашда v - тезликнинг координата ўқларидаги проекциялари орқали аниқланади. Ихтиёрий нуқтанинг тезлиги v -ни жисм билан биргаликда ҳаракат қилаётган О xyz ўқлардаги проекцияларини аниқлайлик (176 шакл); бу ўқларнинг афзаллик томони шундаки, ихтиёрий нуқтанинг бу ўқлардаги координаталари ўзгармас қийматлардан иборат бўлади. Масалан, r x = x , r y = y , r z = z бўлганлиги учун, векторлар алгебрасидаги қоидага асосан v =   r = i j k x y zx y z   Аниқловчиларни биринчи қатор элементлари бўйича ёйиб чиқсак, ва v = v x i + v y j + v z k эканлигини этиборга олсак, i , j ва k бирлик ортларнинг олдидаги коэффициентлар тегишлича v x , v y , v z бўлса, уларнинг ҳар бири учун қуйидагиларни ёзамиз, v x =  y z -  z y , v y =  z x -  x z , v z =  x y -  y z (77) Ушбу формулаларни (76) формула каби Эйлер формулалари деб аталади. Ҳар-бир тенгликни олиш учун ўзидан олдинги тенгликдаги x , y , z - ҳарфларни айлантириб қўйиш орқали олиш мумкин бўлади (§29 даги 47 формулага қ., 90 шакл). (77) формула хусусий ҳолда, қаттиқ жисмнинг қўзғалмас z -ўқи атрофидаги айланма ҳаракатида ҳам ўринли бўлади. У ҳолда  x =  y =0 ва  z =  бўлади, ҳамда v x =-  y v y =  x v z =0 (77’) М нуқтанинг тезланишини аниқлаймиз. (76) тенгламанинг иккала тарафидан вақт бўйича бир марта ҳосила олсак, a =  v =(   r )+(   r ) ҳамда  =  ва r = v эканлигини эътиборга олсак юқоридаги тенглик, a = v =(   r )+(   v ) (78)

178 шакл 179 шакл a1 =   r -тезланиш, айланма тезланиш деб ҳам айтилади, a2 =   v - тезланиш эса М нуқтанинг ўққа интилма тезланиши деб аталади. a1 - тезланишнинг йўналиши М нуқта ва  -векторидан ўтувчи текисликка перпендикуляр равишда йўналган бўлади (178 шакл), унинг модули эса а 1 =  r  sin  =  h 1 , бу ерда h 1 - М нуқтадан  -векторининг таъсир чизиғигача бўлган масофа. a2 -вектор эса  ва v -векторлари ётган текисликка перпендикуляр равишда МС чизиқ бўйлаб йўналади (176 шакл), модули эса а 2 =  v  sin 90  =  2  h , чунки v =  h . Шуни такидлаб ўтиш лозимки бу ердаги a1 =   r -тезланиш вектори §51 даги каби М нуқтанинг уринма тезланиши (уринма ўқ бўйлаб тезлик вектори v =   r йўналади,   r -векторнинг йўналиши эса мутлоқ бошқача) бўлмайди; шу сабабли   v тезланиш ҳам М нуқтаниинг нормал тезланиши бўлмайди. 72 масала. А маркази ОА радиусли айлана бўйлаб v A -тезлик билан ҳаракатланаётган конуссимон катокнинг В ва С нуқталарининг тезликлари аниқлансин (179 шакл). Каток конуссимон юзали қўзғалмас К сирт устида сирпанмасдан думалаб ҳаракат қилмоқда. Е ч и ш. Каток қўзғалмас О нуқта атрофида ҳаракат қилмоқда. Каток К сирт устидаги сирпанмасдан думалаб ҳаракатланганида, унинг ОВ чизиғида ётувчи нуқталарининг шу оний тезликлари нолга тенг бўлади, шу сабабли ОВ оний айланишлар ўқи деб аталади. У ҳолда, v A =  h 1 , бу ерда  - катокнинг ОВ ўқ атрофидаги айланма ҳаракатидаги бурчакли тезлик, h 1 - А нуқтадан айланиш ўқигача бўлган масофа (шаклга қаранг). Бундан  = v A / h 1 бўлади.

С нуқтанинг тезлиги v C =  h 2 бўлади, бу ерда h 2 - С нуқтадан айланиш ўқигача бўлган масофа. Шаклдан кўриниб турганидек, h 2 =2 h 1 бўлганлиги учун v C =2 v A . В нуқта оний айланиш ўқида ётганлиги учун унинг шу ондаги тезлиги v B =0 бўлади. Эркин қаттиқ жисмнинг умумий ҳолдаги ҳаракати. Каттиқ жисмнинг умумий ҳолдаги эркин ҳаракатини кўриб чиқайлик, яъни у қўзғалмас О x 1 y 1 z 1 -ўқларда ихтиёрий томонга ҳоҳлаган ҳаракатини бажариши мумкин бўлсин (180 шакл). Содир бўлаётган ҳаракатнинг қонуниятларини ифодаловчи тенгламаларнинг кўринишларини текшириб чиқамиз. Каттиқ жисмнинг бирорта А нуқтасини қутб деб танлаб оламиз ва у нуқтадан жисм билан бирга илгариланма ҳаракатланувчи О x ’ 1 y ’ 1 z ’ 1 координата ўқларни ўтказамиз. Агарда А қутбнинг x 1А , y 1А , z 1А -координаталари ва жисмнинг О x 1 y 1 z 1 - координата ўқлардаги ҳолати маҳлум бўлса, жисмнинг қўзғалмас О x 1 y 1 z 1 - ўқлардаги ҳолати, §60 даги каби  ,  ,  Эйлер бурчаклари орқали аниқланади. Демак қаттиқ жисмнинг ихтиёрий вақтда О x 1 y 1 z 1 -ўқларидаги эркин ҳаракатининг тенгламалари, қуйидагича бўлар экан: x 1А = f 1 ( t ); y 1А = f 2 ( t ); z 1А = f 3 ( t )  = f 4 ( t );  = f 5 ( t );  = f 6 ( t ) (79) Энди, содир бўлаётган ҳаракатнинг геометрик кўринишини ўрганамиз. (79) тенгламалар системасининг биринчи учта формуласи орқали  ,  ,  - бурчаклар ўзгармас бўлган ҳолдаги ҳаракат, яъни жисмнинг қутб билан биргаликдаги илгариланма ҳаракатини аниқловчи тенгламалардан иборат экан. Кейинги учтаси эса, қутб А фазода қўзғалмас ҳолда бўлганда(қўзғалмас А нуқта атрофидаги) унинг атрофидаги ҳаракатидан, яъни x 1А , y 1А , z 1А - координаталар ўзгармас бўлгандаги ҳаракатидан иборат экан. Юқорида §60 да кўриб ўтганимиздек, жисмнинг қўзғалмас нуқта атрофидаги ҳаракати оний айланиш ўқлари атрофидаги элементар бурилишлардан иборат бўлар экан.

180 шакл 181 шакл Демак, умумий ҳолда қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракати иккита ҳаракатларнинг йиғиндисидан: улардан бири қутб сифатида танлаб олинган ихтиёрий А нуқта билан биргаликдаги v A -тезлик билан илгариланма ҳаракатдан, иккинчиси эса  -бурчакли тезлик билан шу А қутбни кесиб ўтувчи оний айланиш ўқлари атрофидаги элементар айланма ҳаракатларнинг йиғиндисидан иборат экан (181 шакл) . Масалан, осмонга отилган тошнинг, олий пилотажлик (учувчилик- тарж) маҳоратини намоён қилаётган самолётнинг, артилерия снарядининг ва бошқа шунга ўхшаш ҳаракатлар бунга мисол бўлади. Ва ниҳоят, малум боғланишлар билан боғланган эркинмас жисмнинг (§72 даги, 207 шаклдаги жисм) ҳаракатлари ҳам шунга ўхшаш бўлиши мумкин. Бундай ҳаракатларнинг асосий кинематик характеристикалари жисмнинг қутб билан биргаликдаги илгариланма ҳаракат тезлиги v A ва тезланиши a A , ҳамда жисмнинг қутб нуқтасидан ўтувчи оний айланиш ўқлар атрофидаги айланма ҳаракатларининг бурчак тезлиги -  ва бурчак тезланиши -  лар ҳисобланади. Ихтиёрий вақт учун, бу қийматларни (79) формулалар орқали ҳисоблаш мумкин. Мабодо қутбни бошқа В нуқтада танлаб олсак, у ҳолда vB ва aB ларнинг қийматлари, аввалги қутб А нинг тезлиги v A ва тезланиши a A лардан албатта фарқ қилади. Лекин жисм билан биргаликда ҳаракат қилаётган қўзғалувчи ўқларни А нуқтадан В нуқтага параллел ҳолда кўчириб қўйсак,  ,  ,  -дан иборат бўлган Эйлер бурчакларининг қийматлари ўзгармасдан қолади. Демак, қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракатида унинг айланма

ҳаракатидаги кинематик ҳарактеристикалари, яъни  ва  ларнинг ўзгариши қутбга боғлиқ эмас экан. Ҳар қандай текисликка параллел ҳаракат, қаттиқ жисмнинг эркин ҳаракатини хусусий ҳолидан иборат бўлиб,  ва  -векторлар ҳар доим ҳаракат текислигига перпендикуляр равишда йўналган бўлар экан. Ж и с м н у қ т а л а р и н и н г т е з л и к в а т е з л а н и ш л а р и . Эркин ҳаракатдаги жисм М нуқтасининг тезлиги vM (§54 даги, 147 шаклга қаранг) ясси ҳаракатдаги каби иккита йиғиндидан, яъни қутб А билан биргаликдаги илгариланма ҳаракат тезлиги v A ва нуқтанинг жисм билан биргаликда қутб А атрофидаги айланма ҳаракатдан оладиган vMA -тезликларнинг геометрик йиғиндисидан иборат бўлар экан. Ясси ҳаракатда қутб атрофида содир бўладиган айланма ҳаракат каби, А қутб нуқта атрофида ҳам худди шу каби ҳаракатлар содир бўлади. Шу сабабли vMA -тезлик вектори (76) формула орқали ҳисобланади, яъни vMA =   AM (80) бу ерда r = AM . Шундай қилиб, vM = v A + vMA ёки vM = v A +(   AM ) (81) Ушбу тенгламаларнинг исботи §54 га ўхшаб аниқланади. Худди шу каби қаттиқ жисмнинг ихтиёрий М нуқтасининг тезланиши (§58 га қ.). aM = a A + aMA (82) бу ердаги aMA - вектори М нуқтанинг жисм билан биргаликда А қутб атрофидаги ҳаракатидан оладиган тезланишидан иборат бўлиб, у (78) формула орқали аниқланади, фақат r = AM , v = vMA =   AM бўлади.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380c. 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

НАЗАРИЙ МЕХАНИКА МАСАЛАЛАРИ

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати

Тезланишларнинг оний маркази

Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари

Нуқтанинг эркинмас ва нисбий ҳаракати