Тезланишларнинг оний маркази - Механика - Рефераты

Тезланишларнинг оний маркази

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.0966796875 KB

Тезланишларнинг оний маркази Режа: 1. Каттик жисмнинг кузгалмас нукта атрофидаги ҳаракати 2.Бир нуқтаси қўзғалмас бўлган қаттиқ жисмнинг ҳаракати

Тезланишларнинг оний маркази Илгарилама бўлмаган ҳар қандай ясси ҳаракатдаги жисмда, исталган вақт учун шундай Q нуқта топиш мумкинки у нуқтанинг шу ондаги тезланиши нолга тенг бўлади. Ушбу нуқта оний тезланишлар маркази деб аталади. Оний тезланишлар маркази Q нуқтанинг ўрнини аниқлаш учун, жисмнинг бурчакли тезлиги -  ва бурчакли тезланиши -  , ҳамда ихтиёрий бирор А нуқтасининг a A -тезланиши маълум бўлиши шарт. Агарда улар маълум бўлса Q нуқтанинг ўрнини қуйидаги тартибда аниқланилади: 1) tg  =  /  2 формула орқали  - бурчакнинг қийматини аниқлаймиз; 2) А нуқтадан a A -векторга  - бурчак остида АЕ тўғри чизиқни ўтказамиз (168 шакл); агар жисм тезланувчан ҳаракатда бўлса, бу АЕ чизиқ a A - векторнинг айланиш томонида ётиши шарт, агар секинланувчан ҳаракатда бўлса жисмнинг айланишига тескари томонида ётиши шарт бўлади, яъни ҳар доим бурчакли тезланиш  -томонга йўналган бўлади. 3) АЕ чизиқдан А нуқтадан бошлаб AQ масофада Q -нуқтанинг ўрнини белгилаймиз, AQ = a A /  2 4  (64) Q -нуқтанинг шу ўрни жисмнинг оний тезланишлар маркази ҳисобланади. Ҳақиқатдан ҳам (59) ва (60) формулалар орқали, aQ = a A + aQA бу ерда, a QA = AQ   2 4  . Агарда AQ -нинг қийматини (64) тенгликдан келтириб қўйсак, a QA = a A бўлади. Ҳамда aQA -вектор AQ чизиғи билан  - бурчак ташкил этиши лозим, шу сабабли aQA -вектори a A -векторга параллел168 шакл 168 шакл.

равишда йўналган бўлади. Лекин улар қарама-қарши томонга йўналадилар. Демак, aQA =- a A ва aQ =0 бўлади. Энди Q нуқтани қутб деб танлаб олсак, aQ =0 бўлганлиги учун, ихтиёрий М нуқтанинг тезланиши (59) формулага асосан аниқланади aM = aQ + aMQ = aMQ (65) (60) тенгликка асосан, М нуқтанинг тезланишини модули, а М = MQ    2 4  (66) Демак, ясси ҳаракатдаги фигуранинг ихтиёрий нуқтасининг шу ондаги тезланиши, жисмни оний тезланишлар маркази Q атрофидаги айланишдан иборат бўлгандаги каби аниқланар экан . Ҳамда (66) формулага асосан, а М / MQ = a A /А Q =....=   2 4  (67) яъни, ясси фигура нуқталарининг тезланишлари оний тезланишлар марказигача бўлган масофага тўғри пропорционал равишда бўлар экан (ясси ҳаракатдаги жисм нуқталарининг тезланишлар майдони) 169 шаклда бу тезланишлар вектор кўринишда ифодаланган. 169 шакл 170 шакл. Шуни эслатиб ўтиш лозимки, ушбу масалада оний тезликлар маркази Р ва оний тезланишлар маркази Q бир нуқтада жойлашмас экан. Масалан, тўғри чизиқли релс устида думалаб ҳаракатланаётган (170 шакл) ғилдиракнинг маркази С нуқтасининг тезлиги ўзгармас (С= c о nst ) бўлгани учун ғилдиракнинг оний тезланишлар маркази шу С нуқтада бўлади, чунки а С =( v c )’=0 бўлади. Худди шу вақтда ғилдиракнинг оний тезликлар маркази Р нуқтада бўлади ( v Р =0). Яъни оний тезликлар маркази Р ва оний тезланишлар

маркази Q турли нуқталарда жойлашадилар. Каттиқ жисм қўзғалмас ўқ атрофида айланма ҳаракат қилган ҳолдагина улар бир нуқтада, яъни айланиш ўқида жойлашадилар. Айрим масалаларни ечишда оний тезланишлар марказидан фойдаланиш бир қанча қулайликларга олиб келади. 70 масала. Тўғри чизиқли релс устида думалаб ҳаракатланаётган ғилдиракнинг маркази С нуқтанинг тезлиги ўзгармасдан қолса, шу ғилдирак гардишидаги нуқтанинг тезланиши топилсин (170 шакл). Е ч и ш. Масаланинг шартига кўра v C = c о nst бўлгани учун а С =0 бўлади, шу сабабли С нуқта ғилдиракнинг оний тезланишлар маркази ҳисобланади. Оний тезликлар маркази ғилдиракнинг релс билан туташган Р нуқтасида бўлади. Демак, ғилдирак учун:  = v C /РС= v C / R = c о nst ,  = d  / dt =0, tg  =  /  2 =0,  =0, натижада (66) формулага асосан, а М =МС  2 =( v C ) 2 / R , Шундай қилиб, ғилдиракнинг гардишида жойлашган ихтиёрий (шу жумладан оний тезликлар маркази Р ) нуқтанинг тезланиши vC2 / R -га тенг бўлиб, ўша нуқтадан бошланиб ғилдиракнинг марказига қараб йўналади, чунки  =0 га тенг. Шуни эслатиб ўтиш лозимки бу тезланиш М нуқтанинг нормал тезланиши бўлмайди. Ҳақиқатдан ҳам, М нуқтанинг тезлиги РМ чизиққа перпендикуляр равишда йўналган бўлади (61 масалага қаранг). У ҳолда М нуқтанинг траекториясига ўтказилган уринма - М  , MD чизиқ бўйлаб йўналган бўлади, ва бош нормал - Mn ўқ эса МР -чизиқ бўйлаб йўналган бўлади. Шунинг учун aMn =а М  c о s  , ва aM =а М  sin  бўлади. 71 масала. Кривошип ОА қўзғалмас О ўқ атрофида ўзгармас  ОА - бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат қилмоқда (171 шакл). Агар ОА= r ва АВ= l бўлса шу механизмнинг  ВОА=90  171 шакл.

бўлган ҳолатидаги ползуннинг тезланиши ва АВ шатуннинг бурчакли тезланиши аниқлансин. Е ч и ш. Шаклдаги ҳолатда шатуннинг барча нуқталарининг тезликлари бир хил бўлиб, v A -га тенг бўлади (63 масаладаги 159, б шакл). Шу сабабли оний тезликлар маркази чексизликда ётади ва  АВ =0 бўлади. У ҳолда tg  =  AB / (  AB ) 2 =  ва  =90  (  АВ  0) бўлади. [Акс ҳолда (60) ва (59) формулалар орқалиaBA =0 ва a B = a A бўлади, бу эса мумкин эмас чунки бу векторлар ўзаро перпендикуляр йўналганлар]. А нуқтанинг тезланиши а А = aAn = r  (  ОА) 2 га тенг бўлиб, АО чизиқ бўйлаб йўналади. В нуқта тўғри чизиқ бўйлаб ҳаракат қилгани учун, унинг тезланиши ОВ чизиқ бўйлаб йўналади. 169 шаклдан кўриниб турибдики, АВ шатундаги ихтиёрий М нуқтанинг тезланиши М Q чизиғига  бурчак остида йўналади. Ҳозирги ҳолда  =90  ; Демак, AQ ва BQ чизиқлар a A ва aB - векторларга перпендикуляр бўлади. А ва В нуқталардан шу перпендикуляр чизиқларни ўтказиб Q нуқтанинг ўрнини аниқлаймиз. Сўнгра (67) формулага асосан пропорциялар тузамиз, яъни a B / BQ = a A / AQ , бу ерда BQ = r , AQ = l r 2 2  натижада, а В = r l r2 2 2   OA2 АВ шатуннинг ихтиёрий бошқа М нуқтасининг тезланиш вектори - aM , MQ чизиққа перпендикуляр йўналган бўлади (  =90  ). Модул а М - эса (67) формуладан аниқланади. Шатуннинг  АВ -бурчакли тезланиши эса, а В = BQ   АВ формула орқали аниқланади, у эса (66) формулага  АВ =0 ни қўйиш орқали аниқланади. Натижада,  АВ = a BQ B = r l r2 2 2   OA2 Бир нуқтаси қўзғалмас бўлган қаттиқ жисмнинг ҳаракати.

Бирорта О нуқтаси қўзғалмас қилиб маҳкамланган қаттиқ жисмнинг О x 1 y 1 z 1 -ўқларга нисбатан ҳаракатини кўриб чиқамиз. Бундай ҳаракатга, пилдирак (волчок) ва шунга ўхшаш ҳаракат қилувчи бошқа жисмлар мисол бўла олиши мумкин, чунки уларнинг ҳар бири ўзининг битта нуқтаси билан таяъниб турадилар ва шу нуқта атрофида ҳаракат қиладилар. Ҳ а р а к а т т е н г л а м а с и . Бир нуқтаси қўзғалмас бўлган жисмнинг ҳолатини аниқловчи параметрларни кўриб ўтайлик. Бунинг учун жисм билан биргаликда ҳаракат қилувчи ва унга маҳкам боғланган, қўзғалувчи О xyz - ўқларни ўтказайлик. У ҳолда жисмнинг ҳолати шу ўқнинг ҳолати орқали ўрганилади (172 шакл). О xy текислиги билан О x 1 y 1 -текилигининг кесишган чизиғи тугунлар чизиғи деб аталади. У ҳолда жисмнинг ёки унга маҳкам боғланган О xyz -ўқларнинг О x 1 y 1 z 1 -ўқлардаги ўрнини қуйидаги бурчаклар орқали аниқлаш мумкин:  =  Кох,  =  х 1 ОК,  =  z 1 О z . Ушбу бурчаклар, Э й л е р б у р ч а к л а р и деб аталадилар, ва Осмон механикасида тегишлича қуйидаги номлар билан аталадилар:  - хусусий айланиш бурчаги ,  - прецессия бурчаги ,  - нутациия бурчаги . Ушбу бурчакларнинг мусбат йўналишлари 172 шаклдаги стрелкалар орқали тасвирланган. Жисмнинг ҳаракатини аниқлаш учун, ихтиёрий вақт учун О x 1 y 1 z 1 - ўқлардаги ҳолатини билиш зарур, ёки қуйидаги тенгламалар аниқ бўлиши зарур:  = f 1 ( t ),  = f 2 ( t ),  = f 3 ( t ) (68) Ушбу (68) тенгламалар орқали жисмнинг ҳаракатини аниқлаш мумкин. Шу сабабли бу тенгламаларни бир нуқтаси қўзғалмас жисмнинг ҳаракат тенгламалари деб аталади. Ж и с м н и н г б у р ч а к л и т е з л и г и . Агарда жисм фақат О z -ўқи атрофида (хусусий айланиш)  -бурчакка бурилиб ҳаракат қилса, унинг бурчакли тезлиги  1 = бўлади; агар жисм фақат О z 1 -ўқи атрофида  (прецессия) бурчакка бурилса, унинг бурчакли тезлиги  2 =  бўлади; агар

жисм фақат ОК -тугунлар чизиғи (нутация) атрофида  -бурчакка айланса, унинг бурчакли тезлиги  3 = бўлади;  1 ,  2 ,  3 -бурчакли тезликлар тегишли равишда О z , О z 1 , ва ОК ўқлар (173 шакл) бўйича йўналадилар. Умуман олганда қаттиқ жисмнинг ҳаракатида ҳамма бурчаклар бўйича ҳам бурилиш мумкин эканлигини ҳисобга олсак, жисмнинг умумий бурчакли тезлиги  , учала бурчакли тезликларнинг геометрик йиғиндисидан иборат бўлади (бунинг исботини §71-да кўриб ўтилади). Шундай қилиб,  =  1 +  2 +  3 -га тенг бўлади. Лекин  1 ,  2 ,  3 -бурчакли тезликларнинг қийматлари жисмнинг ҳаракатига боғлиқ равишда, ҳам сон қийматлари бўйича, ҳам йўналишлари бўйича узлуксиз ўзгариб туришлари мумкин. Шу сабабли  - оний бурчакли тезлик деб аталади. Ж и с м ҳ а р а к а т и н и н г г е о м е т р и к к ў р и н и ш и . Агар жисм шу дақиқада  - бурчакли тезлик билан ҳаракат қилаётган бўлса, у ҳолда элементар dt -вақт ичида  -вектори бўйлаб йўналган ОР ўқ атрофида элементар d  =  dt бурчакка бурилади (173 шакл). Бу ўқ оний айланиш ўқи деб аталади. Демак, оний айланиш ўқи, шундай ўқ эканки жисм шу ўқ атрофида ҳозирги ҳолатидан чексиз кичкина бўлган қўшни ҳолатга ўтар экан. Кўзғалмас ўқ билан оний айланиш ўқининг фарқи шундаки, оний айланиш ўқи ўзининг фазодаги ҳолатини мунтазам ўзгартириб боради. 172 шакл. 173 шакл. Жисм ОР оний ўқ атрофида чексиз кичкина бурчакка бурилгандан сўнг, у янги ОР 1 -оний айланиш ўқи бўйлаб ундан кейинги элементар бурчакка бурилади ва ҳ. К.. Шундай қилиб, жисмнинг қўзғалмас нуқта атрофидаги ҳаракати, қўзғалмас нуқтадан ўтувчи чексиз сонли оний айланиш

ўқлари атрофидаги қатор элементар бурилишлардан иборат бўлар экан (174 шакл). 4. Ж и с м н и н г б у р ч а к л и т е з л а н и ш и . Элементар вақт мобайнида бурчакли тезликнинг сон қиймати ва йўналишини ўзгаришини белгиловчи, = d  /dt (69) вектор қиймат, жисмнинг шу ондаги бурчакли тезланиш и, ёки оний бурчакли тезланиш деб аталади. Жисмнинг бурчакли тезлик вектори  -нинг учи, вақт мобайнидаги йўналиши ва модулининг ўзгаришига боғлиқ равишда фазода қандайдир эгри чизиқли AD из қолдиради, ушбу изни  -векторнинг годографи деб аталади (174 шакл). У ҳолда (69) тенгликни v = d r / dt формула билан солиштириб, шуни аниқлаймизки, жисмнинг бурчакли тезланиш вектори -  , бурчакли тезлик вектори  -нинг учини AD эгри чизиқ бўйлаб қилган ҳаракатидаги тезлик векторидан иборат экан. Кўриниб турибдики, хусусий ҳолдаги каби, яъни жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракатидагига ўхшаб,  ва  векторлари бир тўғри чизиқ бўйлаб йўналмас эканлар. Бир нуқтаси қўзғалмас бўлган жисмнинг ҳаракатида  ва  векторлар асосий кинематик характеристикалар бўлиб хизмат қиладилар. Агар, 61п- даги (68) дан иборат ҳаракат тенгламалари берилган бўлса,  ва  ларни ҳисоблаб чиқариш мумкин бўлади. Бурчакли тезлик  векторини геометрик усул билан ҳам ҳисоблаш мумкин. 174 шакл.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Огирлик маркази

Жисмнинг икки нуқтаси тезлигининг проекцияси ҳақидаги теорема

Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати

Нуктанинг мураккаб ҳаракати