Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати - Механика - Рефераты

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

115.177734375 KB

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати Режа: 1. Илгарилама ҳаракатларни қўшиш. 2. Узаро параллел иккита ўқ атрофидаги айланма ҳаракатларни қўшиш. 3. Цилиндрсимон тишли узатмалар.

Илгарилама ҳаракатларни қўшиш. Агар жисм қўзғалувчи О xyz ўқларга нисбатан ҳаракат қилса (182 шакл) ва ўз навбатида шу ўқлар бошқа қўзғалмас О x 1 y 1 z 1 -ўқларга нисбатан ҳаракатда бўлса, жисмнинг натижавий (абсолют) ҳаракати мураккаб ҳаракат дейилади . Бундай ҳаракатларда кинематиканинг асосий масаласи нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракатлар орасидаги узвий боғланишларни аниқлашдан иборат бўлади. Жисмнинг ҳаракатидаги асосий кинематик характеристикалар, бу илгариланма ва айланма ҳаракатлардаги тезлик ва тезланишларни аниқлашдан иборат бўлади. Биз кейинги ҳисобларимизда жисмнинг фақат илгариланма ва айланма харакатларидаги чизиқли ва бурчакли тезликларини аниқлаш билангина чегараланамиз (§71 даги, хусусий ҳол бундан мустасно). Аввалига v1 -тезлик билан нисбий ҳаракат ва v 2 -тезлик билан кўчирма ҳаракат қилаётган жисм ҳаракатининг кинематикасини ўрганиб чиқамиз. Ыаттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракатида ҳамма нуқталариниинг тезликлари ўзаро тенг бўлишлигидан фойдаланиб, шуни аниқлаймизки бундай ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг ҳар бир нуқтаси v1 -нисбий тезлик ва v 2 - кўчирма тезлик билан ҳаракатланади. Шу сабабли тезликларни қўшиш теоремасига асосан бундай ҳаракатдаги жисмнинг барча нуқталарининг абсолют тезликлари vабс = v 1 + v 2 , яъни жисмнинг абсолют ҳаракати ҳам илгариланма ҳаракатдан иборат бўлади. Демак, тезликлари v1 ва v 2 дан иборат бўлган иккита илгариланма ҳаракатнинг йиғиндиси ҳам тезлиги v = v1 + v 2 га тенг бўлган илгариланма ҳаракатдан иборат бўлар экан. Бундай ҳаракатдаги қаттиқ жисмнинг тезликларини қўшиш нуқта кинематикасидаги каби ечилар экан (§65).

Узаро параллел иккита ўқ атрофидаги айланма ҳаракатларни қўшиш. Жисмнинг нисбий ҳаракати ba кривошипга маҳкамланган aa ’ -ўқ атрофидаги бурчакли тезлиги -1 бўлган айланма ҳаракатдан иборат бўлсин (198, а шакл). Кўчирма ҳаракат эса aa ’ ўққа параллел бўлган bb ’ -ўқ атрофидаги  2 -бурчакли тезлик билан айланаётган ba кривошипнинг ҳаракатидан иборат бўлсин. У ҳолда бу жисмнинг ҳаракати берилган ўқларга параллел бўлган текисликдаги ясси ҳаракатдан иборат бўлар экан. Бу ерда қуйидаги учта хусусий ҳол бўлиши мумкин. 198 шакл 1. И к к а л а ў қ а т р о ф и д а г и а й л а н и ш л а р б и р т о м о н г а й ў н а л г а н б ў л с и н . Щқларга перпендикуляр бўлган S кесма текислик оламиз (198, б шакл). Уқларнинг кесим юзасидаги изларини А ва В ҳарфлари билан белгилаймиз. Шаклдан кўриниб турибдики Aa ’ -ўқдаги А нуқта фақат Bb -ўқ атрофидаги айланиши орқали тезлик олади, шу сабабли v A =  2  AB . Худди шу каби v В =  1  AB . Ҳамда v A ва vB тезлик векторлари ўзаро параллел (иккаласи ҳам АВ -га перпендикуляр) бўлиб, қарама-қарши томонга йўналар экан. У ҳолда, (§56 даги 153, б шаклга қаранг) С нуқта оний тезликлар маркази ( v c =0) бўлади, шу сабабли Cc ’ -ўқи Aa ’ ва Bb ’ -ўқларга параллел бўлиб, жисмнинг оний айланиш ўқи деб аталади. Жисмнинг Cc ’ -ўқ атрофидаги айланишининг абсолют бурчак тезлиги ва шу ўқнинг ўрнини аниқлаш учун қуйидаги [§56 даги (57) формула] тенгламадан фойдаланамиз,  = v B / BC = v A / AC , бундан  = ( v B + v A )/ AB ,

Охирги натижа пропорцияларнинг хусусиятидан келиб чиқади. Ушбу тенгликларга v A =  2  AB ва v В =  1  AB ларнинг қийматларини келтириб қўйсак,  =  1 +  2 (97)  1 / BC =  2 / AC =  / AB (98) Шундай қилиб, агар жисм бир вақтнинг ўзида иккита параллел ўқлар атрофида бир томонга айланаётган ҳаракатда иштирок этса, натижавий ҳаракат ҳам оний айланиш ўқи атрофидаги бурчакли тезлиги  =  1 +  2 га тенг бўлган айланма ҳаракатдан иборат бўлар экан; оний айланиш ўқининг ўрни эса (98) формуладан аниқланар экан. Вақт мобайнида оний айланиш ўқи ўзининг ўрнини цилиндрик сиртдан иборат бўлган юза бўйлаб ўзгартириб туради. 2. А й л а н и ш л а р қ а р а м а - қ а р ш и т о м о н г а б ў л г а н д а . Бу ҳолда ҳам жисмда ўқларга перпендикуляр бўлган S кесим юза оламиз (199 шакл). Аниқроқ бўлиши учун  1 >  2 деб қабул қиламиз. У ҳолда юқоридаги каби мулоҳазалар юритиб, А ва В нуқталарнинг тезликлари v A =  2  AB ва v В =  1  AB -ни аниқлаймиз; бу ҳолда v A ва vB векторлари ўзаро параллел бўлиб, бир томонга йўналадилар ва оний айланиш ўқи С нуқтадан ўтади (199 шакл), ҳамда  = v В /BC= v A /AC ва  =  = (v B -v A )/AB, Охирги натижа ҳам пропорциянинг хусусиятларидан келиб чиқади. Охирги тенгликларга v A =  2  AB ва v В =  1  AB -ни келтириб қўйсак, натижада  =  1 -  2 (99)  1 / BC =  2 / AC =  / AB (100) Шундай қилиб, бундай ҳаракатда ҳам натижавий ҳаракат бурчакли тезлиги  =  1 -  2 га тенг бўлган ва оний айланишлар ўқи Cc ’ атрофидаги айланма ҳаракатдан иборат бўлар экан; оний айланишлар ўқининг ўрни (100) формуладан аниқланади.

199 шакл. 200 шакл. 3. А й л а н и ш л а р ж у ф т и . Энди айланишлар параллел ўқлар атрофида қарама-қарши томонга бўлиб (200 шакл), бурчакли тезликларнинг модуллари ўзаро тенг бўлсин, яъни  1 =  2 бўлсин. Бундай айланишларнинг йиғиндисини айланиш жуфти деб аталади, ва 1 ва  2 векторларни бурчакли тезликлар жуфти деб аталади. Бундай ҳаракатда v A =  2  AB ва v В =  1  AB бўлади ва  1 =  2 бўлгани учун v A = v В бўлади. У ҳолда (§56 153, а шакл) оний айланишлар маркази чексизликда жойлашади, натижада жисмнинг барча нуқталарининг тезликлари ўзаро тенг бўлади, яъни v =  1  AB бўлади. Демак, натижавий ҳаракат модули  1  AB -га тенг бўлган илгариланма (ёки оний илгариланма) ҳаракатдан иборат бўлиб, тезлик векторларининг йўналишлари 1 ва  2 векторлар жойлашган текисликка перпендикуляр йўналган бўлади; v -векторнинг йўналишини, статика қисмидаги жуфт кучларнинг вектор моментлари m -ни аниқлаш (§9 га қаранг) қоидасига биноан аниқланади. Демак, айланиш жуфти бурчакли тезликлар жуфтининг моменти v -га тенг бўлган тезлик билан ҳаракатланувчи илгариланма (ёки оний илгариланма) ҳаракатга эквивалент экан. Бундай ҳаракатга, велосипеднинг DE педали (тепкиси)ни велосипеднинг рамасига нисбатан ҳаракати мисол бўла олади (201 шакл). Бу ерда ВА кривошипга ўрнатилган А ўқ атрофидаги нисбий айланиш ва ВА кривошипнинг В ўқи атрофидаги кўчирма айланишдан иборат экан. Бу ҳаракатдаги бурчакли  1 ва  2 тезликлар сон қиймати бўйича ўзаро тенг бўлиб, йўналишлари эса қарама-қарши. Яъни ихтиёрий вақт учун педалнинг ВА кривошипга нисбатан  1 бурилишига мос равишда кривошип ҳам тескари томонга  2201 шакл.

бурчакка бурилади ва  1 =  2 бўлади. Педалнинг илгариланма ҳаракатининг тезлиги v =  2  В A бўлади. Айланиш жуфти илгариланма ҳаракатга эквивалент бўлганлиги учун, бундан тескари хулоса чиқариш мумкин: қаттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракати айланиш жуфтига эквивалент бўлиб, уларнинг бурчакли тезликлари векторларининг моменти жисмнинг илгариланма ҳаракат тезлигига тенг бўлар экан. Цилиндрсимон тишли узатмалар. Юқоридаги параграфда олинган натижалар цилиндрсимон тишли ғилдираклар (шестернялар) дан иборат узатмаларнинг кинематик ҳисобларини аниқлашда кенг қўлланилади. Ыуйида шундай узатмаларнинг асосий турларини кўриб ўтамиз. Оддий узатма . Бундай узатмада қатнашувчи ғилдиракларнинг барча ўқлари қўзғалмас бўлади. Ҳамда шу ғилдираклардан биттаси (масалан, 202 шаклдаги 1-ғилдирак) етакловчи бўлади, қолганлари эса етакланувчи ҳисобланади. Иккита ғилдиракнинг ташқи (202, а шакл) илашишларида ёки ички (202, б шакл) илашишларида, илашиш нуқтаси А -нинг тезликларини ўзаро тенглигидан фойдаланиб  1  r 1 =   2  r 2 эканлигини аниқлаймиз. Тишлар сони ғилдиракларнинг радиусларига пропорционал эканлигидан фойдаланиб, ҳамда ички илашишда ғилдираклар бир томонга, ташқи илашишда эса қарама-қарши томонга айланишларини ҳисобга олиб, узатмалар сонини аниқлаймиз 1 , (  1 /  2 ) ташқи =- r 2 / r 1 =- z 2 / z 1 ; (  1 /  2 ) ички = r 2 / r 1 = z 2 / z 1 Учта ғилдиракларнинг ташқи илашишларида (202, в шакл) узатмалар сонини аниқлаймиз,  1 /  2 =- r 2 / r 1 ;  2 /  3 =- r 3 / r 2 ; ва  1 /  3 = r 3 / r 1 = z 3 / z 1 Шундай қилиб, чеккадаги ғилдиракларнинг бурчакли тезликларининг нисбатлари, уларнинг радиусларининг (тишлар сониинг) нисбатига тескари 1 Барча формулаларда  - нинг ишорасини э ъ тиборга олиш керак (  >0 бщлса , жисм соат стрелкасига тескари ва  <0 бщлса соат стрелкаси бщйича айланади ).

пропорционал экан ва оралиқ (паразит) ғилдиракларнинг радиусларига боғлиқ эмас экан. 202 шакл. Олинган натижаларга асосан, ғилдиракларнинг оддий илашишларида,  1 /  n =(-1) k  rn / r 1 = (-1) k  z n / z 1 (101) бу ерда k - ташқи илашишлар сони (202, а шаклда битта илашиш тасвирланган; 202, в шаклда иккита ташқи илашиш тасвирланган; 202, б шаклда ташқи илашиш йўқ). Узатишлар сони . Тишли узатмаларнинг узатишлар сони деб, етакловчи ғилдиракнинг бурчакли тезлигини етакланувчи ғилдиракнинг бурчакли тезлигига бўлган нисбатига айтилади, ва in1 -ҳарфи билан белгиланади, яъни in1 =  1 /  n (102) Оддий узатмалар учун in1 -нинг қиймати (101) формула орқали аниқланади. Планетар узатма (203 шакл). Планетар узатмаларда 1 ғилдирак қўзғалмас бўлади. Ыолган ғилдиракларнинг ўқлари биринчи ғилдиракнинг А ўқи атрофида айланувчи АВ кривошипга ўрнатилган бўлади. Дифференциал узатма . Дифференциал узатманинг планетар узатмадан фарқи шуки, 1 ғилдирак А ўқ атрофида АВ кривошипнинг ҳаракатига боғлиқ бўлмаган ҳолда бевосита айланма ҳаракат қила олади. Планетар ва дифференциал узатмаларни ҳисоблаш учун, қўзғалмас А x 1 y 1 ўқларни А ўқ атрофида АВ кривошипнинг бурчакли тезлигига тенг бўлган, лекин тескари йўналишда, яъни -  АВ бурчакли тезлик билан хаёлан айлантирилади. Бу усулни тўхтатиш усули ёки203 шакл.

Виллис усули деб аталади. У ҳолда, §69 да олинган натижаларга асосан бундай мураккаб ҳаракатда кривошип қўзғалмас бўлиб қолади ва ихтиёрий олинган r k -радиусли тишли ғилдиракнинг бурчакли тезлиги қуйидаги формула орқали аниқланади,~k =  k -  AB бу ерда  k -ғилдиракнинг қўзғалмас А x 1 y 1 ўқларга нисбатан абсолют бурчакли тезлиги (203 шакл). Бу ҳолда ҳамма тишли ғилдиракларнинг ўқлари қўзғалмас бўлади, ва ~k билан бўлган боғлиқликни аниқлаш учун, тишларнинг илашган нуқталардаги тезликларини тенг эканлигидан ёки бўлмаса (101) формула орқали бевосита аниқланилиши мумкин. Планетар ва дифференциал узатмаларни ҳисоблаш ишларини оний тезликлар маркази орқали ҳам олиб бориш мумкин (§56 га қаранг). 82 масала. Планетар механизмнинг (203 шакл) радиуси r 1 -га тенг бўлган 1 ғилдираги қўзғалмас бўлиб, АВ кривошип  АВ бурчакли тезлик билан айланмоқда. Радиуси r 3 -га тенг бўлган 3 ғилдиракнинг бурчакли тезлиги аниқлансин. Е ч и ш. Гилдиракларнинг қўзғалмас А x 1 y 1 ўқларга нисбатан абсолют бурчакли тезликларини  1 (  1 =0),  2 ва  3 лар орқали белгилаймиз. А x 1 y 1 ўқлар текислигини А нуқта атрофида -  АВ бурчакли тезлик билан хаёлан айлантирамиз, натижада қуйидаги ифодаларни оламиз, ~ 1 =0 -  АВ , ~ 2 =  2 -  АВ , ва ~ 3 =  3 -  АВ , ~ АВ =0 Юқоридаги натижаларда ғилдиракларнинг ўқлари қўзғалмас, ва ташқи илашишлар сони k =2 га тенг. У ҳолда (101) формула орқали, ~ 1 / ~ 3 =r 3 /r 1 ёки -  AB /(  3 -  AB )=r 3 /r 1 , Бундан 3 ғилдиракнинг абсолют бурчакли тезлигини аниқлаймиз,  3 =(1- r 1 / r 3 )  AB Агар r 3 > r 1 бўлса, у ҳолда 3 ғилдирак кривошипнинг айланиши томонига ҳаракатланади, агар r 3 < r 1 бўлса кривошипнинг айланишига тескари бўлади. Агар r 3 = r 1 бўлса  3 =0 бўлади. Бундай ҳолда 3 ғилдирак илгариланма ҳаракатда бўлади.

3-ғилдиракнинг нисбий бурчакли (АВ кривошипга нисбатан) тезлигини (97) формула орқали аниқланади. Абсолют бурчакли тезлик  3 =(  3 ) нис +  АВ (кривошипнинг бурчакли тезлиги 3 ғилдирак учун кўчирма ҳаракат ҳисобланади) бўлгани учун, (  3 ) нис =  3 -  АВ =-( r 1 / r 3 )  AB r 3 = r 1 бўлганда (  3 ) нис =  AB бўлади. Шу сабабли нисбий -(  3 ) нис ва кўчирма -  AB бурчакли тезликлар айланиш жуфтини ташкил этадилар. Шу сабабли 3 ғилдирак v =  AB  AB тезлик билан илгариланма ҳаракат қилади, яъни юқоридаги натижани бошқа усул билан аниқладик. 83 масала. Тезликлар редуктори (204 шакл): а) қўзғалмас шестерня 1 дан; б) 2 ва 3 жуфт ғилдираклар ўрнатилган кривошипдан ташкил топиб, улар етакловчи АС вал билан тишлашиб турибдилар (2 ва 1 ғилдираклар ички илашишда қатнашмоқда); в) етакланувчи BD валга ўрнатилган тишли ғилдирак -4 дан иборат. Гилдиракларнинг тишлари сони: z 1 =120, z 2 =40, z 3 =30, z 4 =50. Етакловчи валнинг айланишлар сони n A =1500 айл/мин. Етакланувчи В валнинг бир минутдаги айланишлар сонини аниқлансин. Е ч и ш. Бурчакли тезликларнинг абсолют қийматларини: АС вал билан кривошипнинг  А , BD вал билан 4 ғилдиракнинг  В , 2 ва 3 (улар бир бирларига маҳкамланган) ғилдиракларнинг  23 , ҳарфлар билан белгилаймиз. 1 тишли ғилдирак қўзғалмайди, шунинг учун  1 =0 бўлади. Механизмни ўзининг текислигида А x 1 y 1 ўқлар биилан биргаликда -  А бурчакли тезлик билан айлантирамиз. Бундай ҳаракатда кривошип қўзғалмас бўлади (  А =0), ва тишли ғилдиракларнинг бурчакли тезликлари Виллис формуласига асосан қуйидагича ёзилади,~ 1 =0-  А , ~ 23 =  23 -  А , ~ 4 =  В -  А 1 ва 2 ҳамда 3 ва 4 ғилдираклар учун (101) формулага асосан тенгламалар тузамиз, ~ 1 / ~ 23 = z 2 / z 1 ; ~ 23 / ~ 4 =- z 4 / z 3 . Ушбу тенгламаларни бир бирларига кўпайтирамиз, натижада204 шакл.

~1 / ~ 4 =-z 2  z 4 /z 1  z 3 ёки  A /(  B -  A )=z 2  z 4 /z 1  z 3 Айланишлар сони n -айл/мин бурчакли тезлик  -га пропорционал эканлигига асосланиб, n B =(1+ z 1 z 3 / z 2 z 4 ) n A =4200 айл/мин бўлар экан. 84 масала. Юқоридаги масалада, 1 ғилдирак n 1 =1100 айл/мин тезлик билан етакловчи АС вал томонга қараб айланаётган бўлса (дифференциал узатмали редуктор), етакланувчи вал В нинг айланишлар сони аниқлансин. Е ч и ш. Масалани ечиш тартиби худди юқоридаги каби бўлиб, унинг фарқи шундаки  1  0 (масаланинг шартига кўра  1 билан  А нинг ишоралари бир хил), шу сабабли ~ 1 =  1 -  А . Натижада 83 масаладаги ~ 1 / ~ 4 =- z 2  z 4 / z 1  z 3 пропорциядан, (  1 -  А )/(  B -  A )= - z 2  z 4 / z 1  z 3 ушбу тенгламадаги бурчакли тезликларни айланишлар сони билан тегишлича алмаштирсак, n B = n A +( z 2  z 4 / z 1  z 3 )( n A - n 1 )=2220 айл/мин. Агар 1 ғилдрак қарама-қарши томонга айланаётган бўлса, олинган натижадаги n 1 -нинг ишорасини тескарига алмаштириш лозим бўлади.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати

Нуктанинг мураккаб ҳаракати

Ернинг тортилиш майдонидаги жисмнинг ҳаракати

МУРАККАБ СИСТЕМАЛАРНИ ПУХТАЛИГИ

Муҳит (ҳаво) қаршилиги остидаги жисмнинг тушиши