Муҳит (ҳаво) қаршилиги остидаги жисмнинг тушиши - Механика - Рефераты

Муҳит (ҳаво) қаршилиги остидаги жисмнинг тушиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112.58203125 KB

Муҳит (ҳаво) қаршилиги остидаги жисмнинг тушиши Режа: 1. Муҳит (ҳаво) қаршилиги остидаги жисмнинг тушиши 2. Жисмнинг Ер сатҳидан унча узоқ бўлмаган баландликдан муҳит қаршилиги таъсири

Жисмнинг Ер сатҳидан унча узоқ бўлмаган баландликдан муҳит қаршилиги таъсири остида пастга қараб эркин тушиш (йиқилиш)га оид масалани кўриб ўтамиз. Жисмга таъсир этаётган оғирлик кучи ¯P ва ҳавонинг зичлиги  -ларни ўзгармас қийматлар деб қабул қиламиз. Жисмнинг пастга тушишидаги ҳаракатини илгариланма деб қабул қилсак, у ҳолда ҳар қандай жисмни моддий нуқта деб ҳисоблаш мумкин бўлади. Жисмга таъсир қилаётган ҳавонинг қаршилик кучини §76 даги (8) формула орқали аниқлаймиз, R =0,5  c x   S  v 2 (18) бу ерда c x = c о nst 1 , (  ва S қийматлар ҳам ўзгармас). Координата ўқини вертикал пастга қараб йўналтирамиз (219 шакл) ва ҳаракат О нуқтадан бошланғич тезликсиз, яъни v 0 =0 деб ҳисоблаб, жисмнинг босиб ўтган масофасига боғлиқ равишда унинг тезлигини қандай қонун билан ўзгаришини аниқлаб чиқамиз, Пастга тушаётган жисмга ¯P ва ¯R кучлар таъсир этмоқда; у ҳолда  F kx = Р -R= Р -0,5  c x   S  v 2 . Тезлик билан масофа орасидаги боғланишни бевосита аниқлаш учун (14) кўринишдаги дифференциал тенгламани тузамиз ., v x =v эканлиги учун , P g v dv dx = Р -0,5  c x   S  v 2 қуйидаги белгилаш киритамиз , я ъ ни 2Р/ c x   S = a 2 (19) у ҳолда олдинги тенглама содда кўринишга келади, v dv dx = g (1- v2 a2 ) ўзгарувчиларни ажратамиз, 1 Ушбу масалада, агар тушиш тезлиги 300 м/ c дан ортиқ бщлмаса шундай қилиш мумкин.219 шакл

− vdv a2−v2=- g a2  dx Тенгламанинг иккала томонини интеграллаб, ln(a 2 -v 2 )=-2(g/a 2 )x+C 1 аниқлаймиз . Бошланғич шартларга асосан х=0 бўлганда v 0 = v =0 эди. Шунга асосан С 1 = lna 2 ва бу қийматни юқоридаги тенгламага қўямиз, натижада ln a2−v2 a2 =-2 g a2 x ёки a2−v2 a2 = e−2(g/a2)x бўлади. Бу тенгликни тезликка нисбатан ечсак v = a √1−e−2(g/a2)x (20) (20) формула, ҳавода пастга тушиб келаётган жисмнинг босиб ўтган масофасига боғлиқ ҳолдаги тезликни аниқлаш формуласидан иборат. Масофа х -катталашиб борган сари, e−2(g/a2)x -қиймат борган сари камайиб боради, ва х  да нолга тенг бўлади. Демак, жисмнинг тезлиги унинг босиб ўтган масофасига боғлиқ равишда (20) тенгламага кўра ортиб боради ва ўзгармас а - қийматга интилиб боради. Ушбу қиймат чегаравий тезлик v чег -деб аталади. (19) тенгликка асосан, v чег =а бўлгани учун, v чег = √2P/cxρS (21) Шу сабабли, v 0 =0 бўлганда жисм чегаравий v чег дан ортиқ тезликка эга бўла олмас экан. (21) формулага асосан чегаравий тезликнинг сон қиймати жисмнинг оғирлигига тўғри пропорционал бўлиб, c x ,  ва  S -ларга тескари пропорционал бўлар экан. Энди қанча масофадан кейин тезлик ўзининг чегаравий қийматига эришишлигини аниқлаймиз. Бунинг учун 2 жадвалдан фойдаланамиз, жадвалда (20) формула орқали ˙v / v чег қиймат билан ( g / vкщч 2 ) x -қиймат орасидаги боғланишлар келтирилган. Жадвалдан 2 жадвал A(M0M1) ∫0 x1 pSdx ¯F 3 ¯a 0 0 1,2 0,95

0,5 1,0 0,80 0,93 1,6 2,0 0,97 0,99(g/v кщч 2 )x=1,2 да¿} 0,95v кщч¿}(g/v кщч 2 )x=2,0 да¿}¿¿¿ (22) Агар c x ва S - қийматлар кичкина бўлса , чегаравий тезликка тезда эришилар экан (94 масалага қаранг ). Чегаравий тезлик мавжуд эканлигини оддий мулоҳазалар орқали ҳам аниқлаш мумкин . Жисм пастга тушиб келаётганда унинг тезлиги ортиб боради ; шу сабабли ўз ўзидан ҳавонинг қаршилиги ҳам ортиб боради . Агар ҳавонинг қаршилиги жисм оғирлигидан катта бўла олмас эканлигини эътиборга олсак (219 шакл ), у ҳолда R чег = Р бўлади . Бу тенгламага R - нинг қийматини (18) формуладан келтириб қўйсак 0,5  c x   S  v 2 = Р бўлади , бундан (21) формула орқали тезликнинг аниқланган чегаравий қийматини топамиз . Лекин келтирилган мулоҳазалар орқали шу чегаравий тезлик v чег - қайси масофада бўлиши мумкинлигини аниқлаб бўлмайди . Бундай муҳим натижани фақат (20) формула орқали аниқлаш мумкин холос. 94 масала . Парашют билан парашютчининг оғирлиги Р=800 Н бўлса, парашютчининг чегаравий тезлиги аниқлансин: а) парашютни очмасдан тушишидаги чегаравий тезлик, бу ҳолатда S =0,4 м 2 , c x =1,0; б) парашютни очиб тушишда, S =36 м 2 , c x =1,0; Иккала ҳолда ҳам парашютчининг тезлиги v 1 =0,95 v чег (яни чегаравийдан 5% фоиз фарқ қилганда) бўлгандаги Н 1 масофа ва v 2 =0,99 v чег бўлгандаги Н 2 масофа аниқлансин. Е ч и ш. Чегаравий тезлик (21) формула орқали аниқланади, ҳавонинг зичлигини  =1,29 кг/м 3 деб ҳисоблаймиз. Н 1 ва Н 2 масофаларни (22) формула орқали аниқлаймиз. ( g / v¸2 ) x =1,2 бўлганда v 1 =0,95 v чег жисмнинг босиб

ўтган масофаси Н 1 =1,2 vкщч 2 / g бўлади. Худди шу каби ( g / vкщч 2 ) x =1,2 бўлганда v 2 =0,99 v чег жисмнинг босиб ўтган масофаси Н 2 =2  vкщч 2 / g бўлади. Ҳисоблаш ишлар натижасида қуйидагиларни аниқлаймиз: а) парашютни очмасдан тушишда v чег =56 м/с; Н 1  380 м, Н 2  630 м. б) парашютни очиб тушишда v чег  5 м/с; Н 1  3 м, Н 2  5 м. Кўриниб турибдики, қаршилик катта бўлганда чегаравий тезликка тезда эришилар экан. Нуқтанинг эгри чизиқли ҳаракатида динамиканинг асосий масаласини ечиш. Нуқтанинг эгри чизиқли ҳаракатида динамиканинг асосий масаласи §77 да аниқланган дифференциал тенгламалар орқали ечилади. Агар масала тўғри бурчакли декарт координата ўқларида, яъни (10) формула орқали ечиладиган бўлса, нуқтанинг t=0 с даги бошланғич ҳолати ва бошланғич тезлиги қуйидаги кўринишда берилади: t=0 с бўлганда х=х 0 , y = y 0 , z = z 0, v x = v x 0 , v y = v y 0 , v z = v z 0 (23) Эгри чизиқли ҳаракатдаги нуқтанинг (10) кўринишдаги дифференциал тенгламаларни интеграллаб x , y , z координаталарни вақт t -нинг функцияси сифатида аниқлаймиз, яъни нуқтанинг ҳаракат қонунини аниқлаймиз. Интеграллаш натижасида С 1 , С 2 ,...,С 6 лардан иборат олтита интеграл доимийлари пайдо бўлади, уларнинг сон қийматлари бошланғич шартлар (23) орқали аниқланади. Масалалар ечишнинг муқим йўллари қуйидаги масалаларда кўрсатиб берилган. Г о р и з о н т г а б у р ч а к о с т и д а о т и б ю б о р и л г а н н у қ т а н и н г б и р ж и н с л и о ғ и р л и к к у ч и м а й д о н и д а г и ҳ а р а к а т и . Горизонтал текисликка  -бурчак остида ¯vO -бошланғич тезлик билан отиб юборилган m -массали моддий нуқтанинг ҳаракатини ўрганиб чиқамиз. Масалани ечишда ҳавонинг қаршилигини эътиборга олмаймиз, оғирлик майдонини бир жинсли ( ¯P = c о nst ) деб ҳисоблаймиз. Нуқтанинг парвозини ҳамда шу

парвоздаги масофани Ернинг радиусига нисбатан кичкина қиймат деб ҳисоблаймиз. Моддий нуқта ҳаракатининг бошланғич ҳолати сифатида, координата боши О нуқтани қабул қиламиз. Оу ўқини вертикал юқорига, Ох ўқини горизонтал текислик бўйича йўналтирамиз, О z ўқини эса Оху текислигига перпендикуляр ҳолда йўналтирамиз (220 шакл). Бошланғич тезлик вектори ¯vO , О нуқтага қўйилган бўлиб, унинг йўналиши Ох ўқи билан  бурчак ташкил этади. Ҳаракатланаётган М нуқтани ихтиёрий ҳолатда тасвирлаймиз. Унга фақат битта куч, оғирлик кучи ¯P таъсир этмоқда (§80 даги 93 масаланинг эслатмасига қаранг). Ушбу кучнинг координат ўқларига проекцияси қуйидагича бўлади: Р х =0, Р у =-Р=- mg , Р z =0 Бу қийматларни (10) тенгламага қўйсак ва d 2 x / dt 2 = dv x / dt ва ҳ.к., ҳосил бўлган тенгламалар системасини m -га қисқартириб юборсак, натижада: dv x dt =0, dv y dt =- g , dv z dt =0 Бу тенгламаларнинг иккала томонларини dt -га кўпайтириб, сўнгра интегралласак v x =C 1 , v y =-gt+C 2 , v z =C 3 Бошланғич шартларни (23) тенгламалар орқали аниқлаймиз , я ъ ни t=0 с бўлганда х =0, y=0, z=0 , v x = v 0  c о s  , v y = v 0  sin  , v z =0 Ушбу бошланғич шартлар орқали интеграл доимийларининг сон қийматларини аниқлаймиз С 1 = v 0  c о s  , С 2 = v 0  sin  , С 3 =0.

Аниқланган С 1 , С 2 , С 3 - қийматларни юқоридаги тенгламаларга қўйиб, ҳамда v x -ни ўрнига dx / dt ва ҳ.к., ларни қўйсак, қуйидаги дифференциал тенгламаларни ҳосил қиламиз, яъниdx dt = v 0  c о s  , dy dt = v 0  sin  -gt, dz dt =0 Бу тенгламаларни иккала томонларини dt -га кўпайтириб, интегралласак, х = v 0  t  c о s  +C 4 , y= v 0  t  sin  -gt 2 /2+C 5 , z=C 6 Бошланғич шартларни қўйиб , С 4 = С 5 = С 6 =0 эканлигини аниқлаймиз ва М нуқтанинг ҳаракат тенгламасини аниқлаймиз х = v 0  t  c о s  , y= v 0  t  sin  -gt 2 /2, z=0. (24) Охирги тенгламадан кўриниб турибдики , нуқта фақат Оху текислигида ҳаракат қилар экан . Нуқтанинг ҳаракат тенгламалари мавжуд бўлса , кинематика усуллари ёрдамида ҳаракатнинг барча характеристикаларини аниқлаш мумкин бўлади . 1. Н у қ т а н и н г т р а е к т о р и я с и . (24) тенгламанинг иккита биринчи тенгламасидан вақт t- ни йўқотиб юбориб , нуқтанинг траектория тенгламасини аниқлаймиз : y = xtg  - g 2v02cos 2α x 2 (25) Ушбу тенглама Оу ўқига параллел бўлган параболанинг тенгламасидан иборат. Шундай қилиб, горизонтал текисликка бурчак остида отиб юборилган оғир нуқта ҳавосиз фазода парабола бўйича ҳаракат қилар экан (Галилей). 2. Г о р и з о н т б ў й и ч а у з о қ қ а т у ш и ш л и к . Энди нуқтанинг горизонтал ўқ бўйича қанча узоққа тушганлигини аниқлаймиз, яъни Ох ўқи бўйлаб босиб ўтилган ОС=Х масофани аниқлаймиз. (25) тенгламада у=0 деб ҳисоблаб, нуқта траекториясининг Ох ўқи билан кесишган нуқталарини аниқлаш учун иккинчи даражали тенглама ҳосил қиламиз. Ушбу тенгламадан, яъни x [ tg  - gx /(2 v02 c о s 2  )]=0 бўлади, бундан

x 1 =0, x 2 =(2v02 c о s 2  tg  )/ g Биринчи ечим (илдиз) координата боши О нуқтани беради, иккинчи ечим эса С -нуқтани аниқлайди. Шу сабабли Х=х 2 бўлади ва Х=( v02 / g ) sin 2  (26) (26) формуладан кўриниб турибдики, худди шундай горизонтал узоқликдаги масофа  -бурчак остида отилганда ҳам мавжуд бўлиб, 2  =180  - 2  , яни  =90  -  га тенг бўлади. Демак, берилган ¯vO -бошланғич тезлик билан отилган нуқта горизонтнинг С нуқтасига иккита траектория орқали етиб бориши мумкин экан: пастки (  <45  ) ва юқориги (  >45  ). 3. Т р а е к т о р и я н и н г б а л а н д л и г и . Агар (25) тенгламада х=Х/2=( v02 / g )  sin  c о s  деб ҳисобласак, у ҳолда нуқта траекториясининг баландлиги Н аниқланади: Н=( v02 /2 g ) sin 2  (26’) 4. П а р в о з д а в р и . (24) тенгламалар системасининг биринчи тенгламасидан, нуқтанинг парвозида ўтган давр Т-аниқлаш мумкин. Бунинг учун Х= v 0 T c о s  . Бу ерга Х-нинг қийматини келтириб қўйсак, Т=( v 0 / g ) sin  (26’’) Энг узоқ горизонтал масофага бориб тушадиган бурчак  =45  бўлиб,  -нинг шу қийматида барча кинематик характеристикаларнинг қийматлари қуйидагича бўлади: Х*= v02 / g , H *= v02 /4 g = X */4, T *=( v 0 / g ) √2 . (27) Юқоридаги аниқланган натижалар, ташқи баллистикадаги айрим масалаларни, масалан  ва v 0 ларнинг қийматларини ўзгариши билан узоқлик масофани қанчалик ўзгариши, парвоз баландлигининг ўзгариши ёки шунга ўхшаш амалий масалаларни ечишда ўрнак (ориентир -мўлжал) сифатида булардан фойдаланилади.

Мисол. Иккинчи жаҳон урушида немисларнинг 2 ФАУ-2 реактив снаряди вертикал йўналишда юқорига учирилиб, у Н=20 км баландликка кўтарилгандан кейин, горизонтга нисбатан  =45  бурчак остида (ракетанинг бурилиши махсус қурилмалар орқали автоматик равишда амалга оширилар эди) v 0  1700 м/ c бошланғич тезлик билан парвоз қилар эди. Снаряднинг кейинги ҳаракати ҳавосиз фазода отиб юборилган нуқтанинг траекторияси бўйича содир бўлади ва бу баландликда қўполроқ қилиб ҳисоблаганда оғирлик кучи ўзгармас бўлади, яъни ¯P = c о nst . У ҳолда (27) формула орқали қуйидаги қийматларни ҳисоблаш мумкин : Х*  300 км, H *  75 км, T *=245 с. Ушбу натижалар, ҳақиқатдан ҳам учирилган реактив снарядларнинг тегишли характеристикаларига жуда яқин қийматларга эга бўлган. Б и р и н ч и к о с м и к т е з л и к . Ер атрофига отиб юборилган, яна бир жисмнинг ҳаракатига оид масалани кўриб чиқамиз. Ернинг атрофида унинг марказидан R масофада жойлашган айланадан иборат орбита бўйлаб ҳаракатда бўлиши учун, жисм Ернинг марказидан R масофадаги бошланғич тезлиги қанча бўлиши кераклиги аниқлансин (221 шакл). Жисмни моддий нуқта деб ҳиисоблаб, ҳавонинг қаршилиги эътиборга олинмасин. Жисмнинг траекторияси айланадан иборат бўлгани учун, унинг тезлик вектори ҳар доим шу траекторияга уринма бўйлаб йўналади, шу сабабли унинг тезлиги ¯vO СМ о радиусга перпендикуляр равишда йўналади, бу ерда М о -жисмнинг орбитадаги бошланғич ҳолати. Масалани ечишни давом этдириш учун (11) формуладан фойдаланамиз. Нуқтани траекториянинг ихтиёрий М нуқтасида тасвирлаймиз ва шу М нуқтадан М  ва М n ўқларни ўтказамиз. Нуқтага таъсир этувчи Ернинг тортилиш кучи ¯F -ни вектор шаклида ифодалаймиз; унинг сон қиймати F = mg 0 , бу ерда m - 2 Ыаралсин: Коой И., Ютенбогарт И., Ракеталар динамикаси, Оборонгиз, 1950 й. 221 шакл.

жисмнинг массаси, g 0 - М пунктдаги тортилиш кучининг тезланиши; F  =0 ва F n = F бўлгани учун, (11) тенглама қуйидаги кўринишда бўлади: mdv dt =0, m v2 R = F ёки m v2 R = mg 0 Биринчи тенгламадан v = c о nst , бўлгани учун v = v 0 бўлади. Иккинчи тенгламадан (агар R = R 0 =6378 км -Ер экваторининг радиуси бўлса, у ҳолда g 0 =9,82 м/с 2 ) v 0 = √g0R0 =7914 м/ c  7,9 км/с (28) Тезликнинг ушбу қиймати, Ернинг атрофига отиб юборилган жисмни Ерга қайтиб тушмаслиги учун зарур бўлган энг минимал тезлик бўлиб, уни айланавий ёки биринчи космик тезлик деб аталади (§97 ва §98 ларга қ.).

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати

Ернинг тортилиш майдонидаги жисмнинг ҳаракати

Вазнсизлик ҳақида тушунча

Динамикага кириш динамиканинг конунлари