Вазнсизлик ҳақида тушунча - Механика - Рефераты

Вазнсизлик ҳақида тушунча

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.6416015625 KB

Вазнсизлик ҳақида тушунча Режа: 1. Ҳудудга (жойга) боғлиқ ҳолдаги ҳисоб системаси. 2. Тортилиш кучи майдонидаги, ихтиёрий жисмлар

Ҳудудга (жойга) боғлиқ ҳолдаги ҳисоб системаси. Тортилиш майдонидаги жисмларнинг ҳаракатларида, вазнсизлик дейиладиган муҳим ҳолат мавжуд бўлади. Қўзғалмас Оху ўқларга нисбатан ¯a -тезланиш билан вертикал пастга тушиб келаётган лифтнинг ичида нисбий мувозанатда бўлган m -массали юкнинг ҳолатини олиб кўрайлик (271, а шакл). У ҳолда юкка оғирлик кучи ¯P = m ¯g ва реакция кучи ¯N таъсир этади. Юк лифт билан биргаликда ҳаракатланаётганлиги учун, унинг тезланиши ҳам ¯a -га тенг бўлади. Юкнинг ҳаракат дифференциал тенгламасини тузамиз, ma = mg - N ва N = m ( g - a ) Бундан, агар a = g бўлса, яъни лифт эркин ҳолда пастга тушаётган бўлса, N =0 бўлади ва юк лифтнинг полига ҳечқандай босим кучини кўрсатмайди (яъни лифтнинг поли юк учун таянч эмас). шунинг учун юкни лифтнинг ихтиёрий жойига қўйсангиз ҳам у ўша жойда (осилган каби) тураверади. Лифтнинг кабинасидаги тарозига ҳам юк ҳеч қандай босим кучи кўрсатмайди, яъни бундай ҳолатда тортилган юкнинг «оғирлиги» нолга тенг бўлади. Худди шундай ҳолат, илгариланма ҳаракатдаги космосда учувчи аппаратларнинг кабиналарига жойлаштирилган юкларда ҳам мавжуд бўлади. Юклар (жисмлар)нинг бундай ҳолатини вазнсзлик деб аталади. Бунинг моҳияти қуйидагича: лифт ва унинг ичидаги юк, оғирлик кучи таъсирида қўзғалмас Оху ўқларга нисбатан бир хил ¯g - тезланиш билан ҳаракат қиладилар (271, б шакл); шу сабабли лифтга нисбатан юк ҳаракат қилмайди (лифтнинг ихтиёрий жойида нисбий мувозанатда бўлади) ва лифтнинг тубига босим кучи кўрсатмайди. Лекин юкнинг ҳаракати кабинанинг ҳаракатига боғлиқ эмас, яъни лифтсиз мустақил қандай ҳаракат қилса, лифт билан биргаликда ҳам шундай

ҳаракат қилади. Демак, оғирлик (тортилиш) кучи майдонидаги, эркин (марказга қараб, йиқилиб) ҳаракат қилаётган ихтиёрий жисм вазнсизлик ҳолтида бўлар экан. Бу қоидадан, вазнсизлик ҳолатидаги ҳаракат билан, оддий куч, масалан, тортилиш кучи таъсиридаги ёки Ернинг сиртида мувозанатда турган жисмнинг ҳолати орасидаги фарқларнинг физик моҳияти тушунарли эмас. Масалан, пастга тушаётган лифтнинг ёки космосда учаётган аппаратнинг кабинаси ичига деворларни намламайдиган суюқлик (масалан, симоб)ни солиб қўйсак, вазнсизликда у идишни (лифтнинг кабинасини, космик кеманинг кабинасини) тўлдирмайди, балки шарсимон шакл олиб, идишдан ҳоли равишда тураверади. Бунинг моҳияти шундаки, вазнсизликда ички кучланишларнинг (ҳозирги мисолда суюқликнинг) характери ўзгаради. Демак, вазнсизликнинг хоссаларини фарқлаб олиш учун, жисмларнинг ичларидаги кучланишларини текшириб ўрганиб чиқиш лозим экан. Ички кучланишларни иккита категорияга ажратамиз: ташқи таъсирларга боғлиқ бўлмаган (масалан, молекулаларнинг кучлари, температура таъсиридаги кучланишлар ёки иккита болтлар ёрдамида сиқилган темир парчасидан иборат жисмнинг ички) кучланишлар ва жисмга ташқаридан кўрсатилган таъсир остидаги кучланишлар , яъни ташқи кучларнинг таъсирлари. Ҳозирча фақат ташқи кучлар таъсиридаги кучланишларни кўриб чиқамиз (§20 га қаранг). Бу ерда масса (ёки ҳажмий) ва сирт кучларини бир бирларидан фарқлаб олиш лозим. Массага боғлиқ кучлар деб, жисмнинг ҳар бир заррачасига таъсир этувчи ва сон қиймати бўйича шу жисмнинг массасига пропорционал бўлган кучларга айтилади, массага боғлиқ кучларга Ернинг тортилиш кучи мисол бўлади; Сирт кучларига эса, жисмнинг сиртидаги нуқталарга таъсир этувчи кучлар киради; масалан, турли хил таянчларнинг реакция кучлари, тортилиш кучи, муҳитнинг қаршилик кучи ва ҳ.к.

Ҳаракат қонунини (ёки мувозанат ҳолатини) аниқлашда, жисмга қўйилган кучларнинг физик моҳиятлари ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. Фақат бу кучларнинг сон қийматлари ва йўналишларини билиш кифоя қилади. Аммо, жисмнинг ички кучланишларини пайдо бўлишида, уларнинг физик моҳиятлари катта аҳамиятга эга бўлади, буни қуйида кўриб ўтамиз. Бунинг сабаби шундаки, массавий кучлар, жисмнинг ҳар бир заррачасига алоҳида ва бевосита таъсир этади. Сирт кучлари эса, жисмнинг ҳар бир заррачасига фақат қўшни заррачалар орқали таъсир қилади. Ернинг тортилиш майдонида жойлашган m -массали жисмнинг ихтиёрий ҳаракатини олиб кўрайлик. Бу жисмнинг геометрик ўлчамлари, Ернинг ўлчамларига нисбатан жуда кичкина бўлганлиги, ҳамда жисмнинг ихтиёрий заррачалари орасидаги масофаларни Ернинг марказигача бўлган масофаларига нисбатан ўта кичик қиймат бўлганлиги учун, ҳар бир заррачаларнинг Ернинг марказигача бўлган масофаларини ўзаро тенг деб фараз қиламиз. Яъни заррачалар орасидаги масофани эътиборга олмаймиз, у ҳолда тортилиш кучи ҳар бир заррачага бир хил ¯g -тезланиш беради ва жисмга қўйилган тортилиш кучининг тенг таъсир этувчиси, ¯F  = m ¯g (123) Жисмга оғирлик кучидан ташқари, унинг АВ юзачаси орқали таъсир этувчи кучлар қўйилган бўлиб, уларнинг тенг таъсир этувчиси ¯Q бўлсин (272, а шакл). ¯Q -кучи, лифтнинг тубини (ёки, самолётнинг бортини, космосда учувчи аппарат кабинасининг) жисмга нисбатан реакция кучи бўлиши мумкин ёки тортилиш кучи ёки муҳит қаршилиги бўлиши мумкин. §73 да қоидага асосан, ҳар қандай илгариланма ҳаракат қилувчи жисмни моддий нуқта деб қабул қилиш мумкин. Шунга асосан, бу жисмнинг ҳаракат дифференциал тенгламасини вектор кўринишда ёзамиз m ¯a = ¯F  + ¯Q (124) Бундан (123) тенгламага асосан, жисмнинг тезланишини аниқлаймиз, ¯a = ¯g + ¯Q / m (125)

Жисмнинг ихтиёрий олинган bb 1 кесимида, ¯F  ва ¯Q кучлар таъсирида пайдо бўладиган ва ¯Q -кучнинг йўналишига перпендикуляр бўлган ички кучланишларни, яъни кесимнинг турли қисмларидаги заррачаларни ўзаро таъсир кучларини кўриб чиқайлик. Бунинг учун жисмнинг бирор қисмини, масалан, массаси m 1 -га тенг бўлган юқориги қисмининг ҳаракатини олиб кўрамиз. Бу қисмга , (123) тенгликка асосан , унинг массасига пропорционал бўлган ¯F 1  =m 1 ¯g оғирлик кучи ва тенг та ъ сир этувчиси ¯S 1 - дан иборат бўлган ташлаб юборилган қисмининг босим кучи та ъ сир этади (272, б шакл ). Жисм илгариланма ҳаракатда бўлгани учун , унинг ҳаракатини текширилаётган қисми ҳам илгариланма ҳаракатда ва ўшандай тезланиш билан ҳаракат қилади . Шу қисмининг ҳаракатини дифференциал тенгламаси m 1 ¯a = ¯F 1  + ¯S 1 ёки m 1 ¯a = m 1 ¯g + ¯S 1 бўлади, бундан ¯S 1 = m 1 ( ¯a - ¯g ). Бу ердаги ¯a -нинг (125) даги қийматини келтириб қўйсак, ¯S 1 = ( m 1 / m ) ¯Q (126) Демак, жисмнинг ички кучланишларининг пайдо бўлиши, фақат унга таъсир этувчи сирт кучларга боғлиқ экан холос. Ундан ташқари (126) формулада ҳаракатланаётган нуқтанинг тезланиши қатнашмаётганлиги сабабли, бундай ҳолат мувозанатдаги жисм учун ҳам ўринли экан. Ернинг сиртида мувозанат ҳолатда жойлашган жисмни олиб кўрайлик. Бу жисмнинг сиртига таъсир этувчи куч, фақат қиймат жиҳатидан оғирлик кучи Р-га тенг бўлган, яъни Ернинг сиртини реакцияси бўлади холос. Демак, Q =Р бўлганда, (126) формула Ернинг сиртида мувозанат ҳолатда бўлган жисмнинг ички кучларини ифодалаб берар экан. Шундай ички кучланишларга эга бўлган жисмларнинг ҳолати, вазнлик деб аталади. Ернинг устида турган одамнинг «вазнлик» ҳолати, унинг танасида шундай ички 272 шакл

кучланишларнинг мавжуд эканлигининг оқибати холос (танасининг ҳар бир горизонтал кесимларининг ўзаро таъсирларининг оқибати холос). Агар мувозанатдаги ёки ҳаракатланувчи жисмга таъсир этувчи сирт кучи Q <Р бўлса, у ҳолда жисмнинг ихтиёрий горизонтал кесимидаги ички кучланишлар, унинг тинч ҳолатидаги ички кучланишлардан кичик ( чала юкланган ҳолат) бўлади; агар ҳаракатланувчи жисмга таъсир этувчи сирт кучи Q >Р бўлса, у ҳолда жисмнинг ихтиёрий горизонтал кесимидаги ички кучланишлар, унинг тинч ҳолатидаги ички кучланишлардан катта ( ортиқ юкланган ҳолат) бўлади; агар ҳаракатланувчи жисмга таъсир этувчи сирт кучи Q =Р бўлса, у ҳолда жисмнинг ихтиёрий горизонтал кесимидаги ички кучланишлар нолга тенг бўлади, яъни жисм вазнсизлик ҳолатида бўлади. Жисмга фақат массавий (тортилиш) кучлари таъсир этади холос; Натижада, қуйидаги хулосаларга келамиз: 1) Ернинг тортилиш кучи (яъни, фақат тортилиш кучи таъсирида) майдонида илгариланма эркин ҳаракат қилаётган ва ҳажмий ўлчовлари Ернинг марказигача бўлган масофага нисбатан жуда кичик бўлган жисмлар, вазнсизлик ҳолатида бўлар эканлар . 2) Вазнсизлик ҳолатининг моҳияти шундан иборат эканки, бундай ҳолатдаги жисмларга қўйилган ташқи кучларнинг таъсирлари натижасида ички кучланишлар пайдо бўлмас экан. Тортилиш кучи майдонидаги, ихтиёрий жисмларнинг ҳаракатларида ҳам, худди шундай ҳолат ўринли бўлади. Шундай қилиб, агар ҳавонинг қаршилиги кам бўлса, Ерга тушиб келаётган ҳар қандай жисм, ёки Ер сатҳидан отиб юборилган ихтиёрий жисмларнинг илгариланма ҳаракатларида, улар вазнсизлик ҳолатида бўлар эканлар. Хусусий ҳолда, Ернинг атмосферасидан ташқарида ҳаракатланаётган сунҳий йўлдошлар ва космосда парвоз қилаётган аппаратлар, ҳамда уларнинг кабиналаридаги ҳар бир жисм вазнсизлик ҳолатида бўлар эканлар. Космик парвозларда, вазнсизликни ҳисобга олишлик, жуда муҳим аҳамиятга эга бўлади, чунки бундай ҳолатда қатор физик асбобларнинг ва

приборларнинг ишлаш принциплари ўзгариб кетади. Масалан, физик маятникларнинг ишлаши, суюқликларнинг эркин оқишларига асосланган приборлар ва шунга ўхшаш асбоблар ишламай қоладилар. Вазнсизлик ҳолатида ташқи таъсирга боғлиқ бўлмаган кучлар ва вазнсизлик ҳолатида ўз хоссаларини йўқотмайдиган молекуляр (Ер шароитида бу кучлар Ернинг тортилиш кучига нисбатан жуда кичкина бўлгани учун ҳисобга олинмайдиган) кучлари рўёбга чиқа бошлайди, натижада ҳаракатларнинг қоидалари ўзгариб кетади. Масалан, вазнлик ҳолатида берк идишга қуйилган намловчи суюқлик (сув, мой)лар,молекуляр кучлар таъсирида, идишнинг деворлари бўйича тенг тарқаладилар. Деворни намламайдиган суюқликлар (симоб) эса, шар формасини олиб, муаллақ сузиб юраверади, бу ҳақда юқорида айтиб ўтган эдик 1 . Ҳ у д у д и й ҳ и с о б с и с т е м а л а р и . Ернинг тортилиш майдонида ¯g - тезланиш билан эркин ва илгариланма ҳаракатланаётган , я ъ ни вазнсизлик ҳолатда бўлган А жисмни олиб курайлик . А жисм билан биргаликда илгариланма ҳаракатда бўлган ва унга қаттиқ маҳкамланган О xyz ҳисоб системасини ўрнатайлик (273 шакл ) ва шу ҳисоб системасига нисбатан ҳаракатланаётган массаси -m тенг бўлган , моддий М нуқтанинг ҳаракатини текширайлик . Ҳамда А ва М нуқталарнинг орасидаги масофа , Ернинг марказигача бўлган масофага нисбатан , жуда кичкина эканлигини э ъ тиборга олсак , шу ҳудуд учун ¯g =c о nst бўлади . М нуқта А жисм каби Ернинг тортилиш майдонида 1 Вазнсизлик ҳолати инсоннинг қатор органларини (масалан, мувозанат ҳолатни таминловчи вестибуляр аппаратини) ишлашига та ҳ сир кщрсатади; шу сабабли, вазнсизлик ҳолатига мосланиш учун, махсус тренировка қилиш талаб этилади. Космонавтларни космосда учишларидаги вазнсизликни ма ҳ лум миқдорда иммитация қилиш учун, инсон танасига тегишли («вертикал») кучланишлар берувчи махсус костюмлар кийдирилади.

бўлгани учун , унга Ернинг тортилиш кучи ¯F  =m ¯g , ҳамда бошқа ¯F1 , ¯F2 , ¯F3 .. .. ¯Fn кучлар та ъ сир этаётган бўлсин . Нуқтанинг О xyz ўқларга нисбатан ҳаракатининг дифференциал тенгламасини тузамиз , я ъ ни 91 п даги (56) тенгламани тузамиз . О xyz ўқлар илгариланма ҳаракатда бўлгани учун , ¯Fð  =0 бўлади , натижада m ¯a = ∑ ¯Fk + ¯F  + ¯F¸  (127) бу ерда ∑ ¯Fk - ¯F  - дан ташқари барча кучларнинг бош вектори . О xyz ўқлар А жисм билан биргаликда ¯g - тезланиш билан илгариланма ҳаракатда бўлгани учун , ҳаракатдаги нуқта учун ¯a¸ = ¯g ва ¯F¸  =-m ¯g бўлади . Ҳамда ¯F  =m ¯g бўлгани учун , (127) тенгламадан қуйидагини ёзамиз , m ¯a = ∑ ¯Fk (128) Шундай қилиб , О xyz ҳисоб системаси инерциал бўлмаса ҳам (91 п га қаранг ), чунки у ¯g - тезланиш билан илгариланма ҳаракат қилмоқда , лекин шунга қарамай , бу ўқларга нисбатан ҳаракатдаги дифференциал тенгламалар , худди инерциал системалар учун тузилган диффернциал тенгламалардан фарқ қилмас экан ; аммо , шу нуқтага та ъ сир этувчи кучлар қаторига тортилиш кучи ¯F  - ни [ я ъ ни , тортилиш кучи майдонида жойлашган А жисм ва у билан боғланган ҳисоб системасининг Ерга ( самовий жисмга ) тортилиш кучини ] қўшмаслик лозим экан . Бундай ҳисоб системасини ҳудудий ҳисоб системаси деб аталади . Бундай ҳисоб системасини , қанчалик ҳаракат қилиш ҳудуди кичкина бўлса , инерциал ҳисоб системаси деб қабул қилиш шунчалик тўғрироқ бўлар экан . Масалан , Ернинг атрофида илгариланма ҳаракат қилаётган космик аппаратга нисбатан унинг кабинасида жойлашган моддий нуқтанинг дифференциал тенгламаси (128) кўринишда ёзилади , я ъ ни инерциал системадаги ҳаракат каби тузилади , лекин бу нуқтага та ъ сир этувчи кучлар

қаторида Ернинг тортилиш кучи қатнашмаслиги керак . Бошқача қилиб айтганда , барча механик ҳодисалар Ернинг тортилиш кучи йўқ бўлган ҳолдаги каби содир бўлади . Ҳудудий ҳисоб системасининг , кўринишларидан яна бири , бу Ерга маҳкамланган ва у билан бирга ҳаракатланувчи ўқлардан иборат бўлиб , уларнинг йўналиши учта юлдузларга қаратиб йўналтирилган ўқлардан иборат бўлади , я ъ ни улар ( ҳудудий ҳисоб системаси ) Ер билан биргаликда Қуёш атрофидаги илгариланма ҳаракатда қатнашади , лекин унинг ўз ўқи атрофидаги айланишида иштирок этмайди . Ернинг ҳудудида ҳаракатланувчи , я ъ ни Ернинг Қуёшгача бўлган масофасига нисбатан жуда кичкина бўлган масофада ҳаракатланувчи жисмлар учун , бундай ҳудудий ҳисоб системасини инерциал ҳисоб системаси деб қабул қилиш мумкин экан . Лекин бундай ҳисоб системасида ҳаракатланувчи жисмга та ъ сир этувчи кучлар қаторига Қуёшнинг ( яқин атрофидаги самовий жисмларнинг ) тортилиш кучини ҳисобга олмаслик лозим экан . Шу сабабли , Ер билан маҳкамланган ҳисоб системасида ҳаракат қилувчи жисмларнинг диффернциал тенгламаларини тузилганда , Ернинг ўз ўқи атрофидаги айланиши э ъ тиборга олинмайди , бу хақда §92 да айтиб ўтилган . Қуёшнинг тортилиш кучи жуда кичкина қийматни ташкил этганлиги учун эмас , балки юқорида айтилган қоидаларга асосан уни ҳисобга олинмас эканлигини тушуниб олиш лозим бўлади .

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

ТА КИНЕМАТИКАСИ ҲАҚИДА ТУШУНЧА

МГАЛАРНИНГ АХАМИЯТИ

Жисмнинг икки нуқтаси тезлигининг проекцияси ҳақидаги теорема

Нуқта динамикасининг умумий теоремалари

Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари