Нуқта динамикасининг умумий теоремалари - Механика - Рефераты

Нуқта динамикасининг умумий теоремалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

199.3916015625 KB

Нуқта динамикасининг умумий теоремалари Режа: 1. Нуқтанинг ҳаракат миқдори. Куч импулси. 2. Моддий нуқта ҳаракат миқдорининг ўзгариш теоремаси. 3. Нуқта ҳаракат миқдори моментининг Узгариши ҳақидаги теорема

Нуқта динамикасининг умумий теоремалари Юқорида кўриб ўтганимиздек, динамика масалаларини ечиш учун, албатта, дифференциал тенгламаларни ечишга тўғри келар экан. Лекин тажрибалар шуни кўрсатдики, кўп масалаларни ечишда, айниқса система динамикасига оид масалаларни ечишда динамиканинг умумий теоремаларни қўллаш анча қулайликлар туғдирар экан. Динамиканинг умумий теоремаларининг аҳамияти шундаки, улар орқали моддий жисмларнинг ҳаракатидаги тегишли динамик характеристикалар орасидаги ўзаро боғланишларни яққол кўрсатиб беради, натижада амалий инженерлик ҳисоблаш ишларида механик система ҳаракатига оид масалаларни ечишда янги имкониятлар яратиб беради. Ундан ташқари, ҳар бир масалани ечишда олиб бориладиган кўп математик амалларни такрорий равишда қайтарилмаслигини олдини олади, чунки ушбу теоремаларни исбот қилинишида улар бир марта ва батамом бажарилиб қўйилади; шу сабабли масалаларни ечиш соддалашади. Қуйида динамиканинг умумий теоремаларини бирма-бир кўриб ўтамиз. Нуқтанинг ҳаракат миқдори. Куч импулси. Энг асосий динамик характеристикалардан бири, моддий нуқтанинг ҳаракат миқдори ҳисобланади 1 . Моддий нуқтанинг ҳаракат миқдори деб, нуқтанинг массасини унинг тезлик векторига кўпайтмасига тенг бўлган m¯v - вектор қийматга айтилади. Ушбу m ¯v - векторнинг йўналиши, нуқтанинг тезлик вектори каби траекторияга уринма ҳолда ҳаракат томонга йўналади. Ҳаракат миқдорининг ўлчов бирлиги СИ - системасида: 1 кг  м/с=1 Н  с, МКГСС - системасида: 1 кГ  с бўлади. К у ч и м п у л с и . Маълум вақт ичида кучнинг нуқтага бўлган таъсирини характерлаш учун куч импулси деган тушунча киритилади. Аввалига элементар импулс деган тушунча киритамиз, яъни кучнинг элементар dt -вақт ичидаги импулси. Кучнинг элементар импулси деб, ¯F -кучни элементар dt - 1 Бундан бошқа динамик характеристика - кинетик энергия - §89 да кщриб щтилади.

вақтга бўлган кўпайтмасидан иборат бўлган d¯S -вектор қийматга айтилади: d ¯S = ¯F  dt (29) Элементар импулс кучнинг йўналиши бўйича йўналади. Ихтиёрий ¯F -кучнинг тугал t 1 -вақт ичидаги таъсирининг импулси ¯S -шу кучнинг элементар вақт оралиқларидаги импулсларининг интеграл йиғиндисига айтилади, яъни ¯S = ∫ 0 t1 ¯Fdt (30) Демак, маълум t 1 - вақт оралиғида кучнинг импулси, элементар импулсларнинг 0 -дан t 1 - вақт оралиғидаги чегарада олинган аниқ интегралидан иборат қиймат экан. Хусусий ҳолда, агар ¯F -кучнинг модули ва йўналиши ўзгармас бўлса ( ¯F = c о nst ), у ҳолда ¯S = ¯F  t 1 бўлади. Тегишлича унинг модули S = F  t 1 бўлади. Умумий ҳолда, куч импулсининг модули унинг координата ўқларидаги проекциялари орқали аниқланади: S x = ∫ 0 t1 Fxdt S y = ∫ 0 t1 Fydt S z = ∫ 0 t1 Fzdt (31) Ҳаракат миқдорининг ўлчов бирлиги СИ - системасида: 1 кг  м/с=1 Н  с, МКГСС - системасида: 1 кГ  с бўлади. Моддий нуқта ҳаракат миқдорининг ўзгариш теоремаси. Нуқтанинг массаси ўзгармас қиймат эканлиги ва унинг тезланиши ¯a = d ¯v / dt бўлганлиги учун, динамиканинг асосий қонунини ифодаловчи (2) тенгламани қуйидагича ёзиш мумкин d(m¯v) dt =  ¯F k (32) (32) тенглама бир вақтнинг ўзида нуқта ҳаракат миқдорининг ўзгариши теоремасини дифференциал формасининг ифодасидан иборат бўлади: нуқтанинг ҳаракат миқдоридан вақт бўйича олинган биринчи

ҳосила, шу нуқтага таъсир этувчи кучларнинг вектор йиғиндисига тенг 2 бўлади. Агар ҳаракатланаётган нуқтанинг t =0 вақтдаги тезлиги ¯vO , ва t 1 - вақтдаги тезлиги эса ¯v 1 бўлса, (32) тенгламанинг иккала томонини dt -га кўпайтириб юбориб, ундан аниқ интеграл олайлик. Тенгламанинг ўнг томонидаги интегралнинг чегараси 0 дан t 1 -гача ўзгаради, чап томонидаги интегралнинг чегараси эса ¯vO -дан ¯v 1 -гача ўзгаради., d ( m ¯v ) нинг интеграли m ¯v бўлгани учун, натижада m ¯v 1 - m ¯v 0 = ∫ 0 t1 ¯Fkdt Тенгликнинг ўнг томонидаги интеграллар, (30) формулага асосан нуқтага таъсир этувчи кучларнинг импулсларидан иборат бўлади. Шунинг учун, ушбу тенглама қуйидаги кўринишга келади, m ¯v 1 - m ¯v 0 =  ¯S k (33) (33) тенглама н у қ т а ҳ а р а к а т м и қ д о р и н и н г ў з г а р и ш т е о р е м а с и н и т у г а л ф о р м а с и деб аталади: нуқтанинг малум вақт оралиғи ичидаги ҳаракат миқдорининг ўзгариши шу вақт оралиғида нуқтага таъсир этаётган кучлар импулсларининг йиғиндисига тенг экан. Масалалар ечишда вектор кўринишдаги (33) тенгламанинг ўрнига унинг координата ўқларидаги проекцияларидан фойдаланилади. (33) тенгламани координата ўқларга проекциялаб, қуйидагиларни ёзамиз: mv 1 x - mv 0 x =  S kx mv 1 y - mv 0 y =  S ky (34) mv 1 z - mv 0 z =  S kz Агар нуқта фақат Ох ўқи бўйлаб тўғри чизиқли ҳаракат қилса, у ҳолда ушбу системанинг фақат биринчи тенгламаси кифоя қилади. М а с а л а л а р е ч и ш . (33) ва (34) формулалар орқали нуқтанинг ҳаракатида унинг тезликларини ўзгаришини билган ҳолда, кучларнинг 2 Мазмунан олганда, бу Н ь ютоннинг щзи яратган динамиканинг 2-қонунига яқин бщлган бошқача ифодадан иборат.

импулсларини аниқлаш мумкин ёки импулслар маълум бўлса нуқтанинг тезлиги қандай ўзгариши мумкинлигини (динамиканинг иккинчи қонуни) аниқлаш мумкин. Динамиканинг иккинчи масаласини ечишда берилган кучларнинг импулсларини аниқлаш керак бўлади, лекин (30) ва (31) тенгламалардан кўриниб турибдики, куч импулсларини фақат кучлар ўзгармас бўлганда ёки улар вақтга боғлиқ ҳолда ўзгаргандагина аниқлаш мумкин бўлар экан холос. Шундай қилиб, агар масаланинг шартида изланаётган ва берилган қийматлар: нуқтага қўйилган кучлар, нуқтанинг ҳаракатга сарфлаган вақти, бошланғич ва охирги тезликлар (яъни F , t , v 0 , v ) ўзгармас ёки вақтга боғлиқ ҳолда ўзгарувчан бўлса, бундай масалалар (33) ва (34) тенгламалар орқали ечилади. 95 масала. Массаси m =2 кг бўлган моддий нуқта, v =4 м/ c тезлик билан айлана бўйлаб ҳаракатланмоқда. Нуқта айлананинг тўртдан бир қисмини босиб ўтгунча кетган вақт ичидаги куч импулслари аниқлансин. Е ч и ш. Ҳаракат миқдорининг ўзгариш теоремасига асосан ¯S = m ¯v 1 - m ¯v 0 . Ҳаракат миқдорлари векторларининг геометрик айирмаси (222 шакл) ни қурилган тўғри бурчакли учбурчак орқали аниқлаймиз, S = m √v1 2+v0 2 Лекин масаланинг шартига кўра v 0 = v 1 = v бўлгани учун, S = m v √2 =11,3 кг  м/с Куч импулсини аналитик ҳисоблаш учун, (34) системанинг биринчи иккита тенгламасидан фойдаланишимиз мумкин, масалан S x = mv 0 , S y =- mv 1 , булардан яна S = m √v1 2+v0 2 бўлади. 222 шакл 223 шакл

96 масала. Горизонтал текисликдаги массаси m -га тенг бўлган юкни туртиб юбориш натижасида, унга ¯v 0 -бошланғич тезлик берилди. Юкнинг кейинги ҳаракати тормозловчи ўзгармас ¯F -куч таъсирида содир бўлади. Юк тўхтагунча қанча вақт ўтиши аниқлансин. Е ч и ш. Масаланинг шартига кўра, юк тўхтагунча ўтган вақтни аниқлаш учун юқоридаги теоремани қўллаш мумкин экан. Юкни ихтиёрий ҳолатда тасвирлаймиз (223 шакл). Юкка оғирлик кучи ¯P , текисликнинг реакцияси ¯N ва тормозловчи ¯F кучлар таъсир этади. Ох ўқини юкнинг ҳаракати томонга йўналтирамиз ва (34) тенгламалар системасининг биринчи тенгламасини тузамиз: mv 1 x - mv 0 x =  S kx (а) Ушбу масалада v 0 x = v 0 эди ва юк тўхтаганда эса v 1 x =0 бўлади. Нуқтага таъсир этувчи кучлардан фақат ¯F кучигина Ох ўққа проекция беради. Бу куч ўзгармас бўлгани учун S x = F x t 1 =- F  t 1 бўлади, бу ерда t 1 - тормозланиш даври. Ушбу қийматларни (а) тенгламага қўйсак, - mv 0 =- F  t 1 , бундан t 1 -ни аниқлаймиз, яъни t 1 = mv 0 / F (б) Шундай қилиб, тормозланиш вақти тезликка пропорционал равишда ўзгарар экан. Энди шу масалани, бошқача шартларда, яъни тормозловчи куч Q ўзгарувчан бўлиб тормозлаш бошлангандан ондан бошлаб вақтга пропорционал равишда, яъни Q = kt кўринишда ўзгарсин, k -ўзгармас коэффициент бўлиб, юк тўхтаганда унинг қиймати F -га тенг бўлади. Куч вақтга боғлиқ ўзгарганлиги учун, S x -ни (31) формула орқали аниқлаб, тормозлаш вақтини ушбу (а) формуладан фойдаланиб топишимиз мумкин бўлади. Q x =- Q =- kt эканлиги учун, S x =- ∫ 0 t1 ktdt =- k t12 /2

У ҳолда (а) тенгламадан mv 0 = kt12 /2 бўлади. k -нинг қийматини t = t 1 бўлганда Q = F бўлади, бундан kt 1 = F аниқлаймиз, натижада t 1 =2 mv 0 / F (в) Демак, бундай куч таъсирида тормозланиш вақти икки марта ортиб кетар экан. Нуқта ҳаракат миқдори моментининг Узгариши ҳақидаги теорема (моментлар теоремаси). БаЪзи (айланма ҳаракат қилувчи жисмларнинг ҳарактларига доир- тарж)масалаларда ҳаракатнинг динамик характеристикаси сифатида, ҳаракат миқдори вектори m ¯v -ни ўрнига, унинг бирор марказга ёки ўққа нисбатан олинган моментидан фойдаланилади. Ушбу моментлар, кучнинг моменти каби аниқланади (§8, §14 ва §28 ларга қаралсин). Шундай қилиб, нуқта ҳаракат миқдорининг бирор О марказга нисбатан моменти деб ¯m О ( m ¯v ) - иборат ¯m О ( m ¯v )= ¯r  m ¯v (35) вектор қийматга айтилади. Бу ерда ¯r - О марказдан ҳаракатланаётган нуқтага ўтказилган радиус-вектор. ¯m О ( m ¯v ) - вектор, m ¯v ва О марказдан ўтган текисликка перпендикуляр равишда йўналади ва  ¯m О ( m ¯v )  = mv  h (224 шакл); солиштириш мақсадида шаклда ¯m О ( ¯F )= ¯r  ¯F вектор ҳам тасвирланган. Нуқтанинг ҳаракат миқдори моментининг О марказдан ўтувчи бирорта О z -ўққа нисбатан моменти, ¯m О ( m ¯v ) - векторнинг шу ўққа бўлган проекциясидан иборат бўлади: m z ( m ¯v )=  ¯m О ( m ¯v )  z =  ¯m О ( m ¯v )  c о s  (36) бу ерда  - О z ўқи билан ¯m О ( m ¯v ) - вектор орасидаги бурчак. Моментлар теоремаси ёрдамида ¯m О ( m ¯v ) - векторнинг вақтга боғлиқ равишда қандай ўзгаришини аниқлаш мумкин бўлади. Буни исбот қилиш учун (35) тенгламадан вақт бўйича бир марта ҳосила оламиз,

d dt( ¯r  m ¯v )=( d¯r dt  m ¯v ) + ( ¯r  m d¯v dt )=( ¯v  m ¯v ) + ( ¯r  m ¯a ). Лекин, ¯v  m ¯v =0, чунки бу кўпайтма бир тўғри чизиқда ётган иккита векторнинг вектор кўпайтмасидан иборат. Ҳамда m ¯a = ¯F эканлигини эътиборга олган ҳолда, бир вақтни ўзида бир нечта кучлар таъсир этса ¯F =  ¯F k бўлади. Шу сабабли d dt ( ¯r  m ¯v )= ¯r  ¯F ёки d dt [ ¯m О ( m ¯v )]= ¯m О ( ¯F ) (37) Натижада биз и х т и ё р и й м а р к а з г а н и с б а т а н м о м е н т л а р т е о р е м а с и н и исбот қилдик: нуқтанинг бирорта қўзғалмас марказга нисбатан ҳаракат миқдори моментидан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила, шу моддий нуқтага таъсир этувчи кучларнинг ушбу марказга нисбатан олинган моментига тенг экан. (37) ва (32) тенгламаларни солиштириб, шуни аниқлаймизки, m ¯v ва ¯F векторларнинг моментлари орасидаги боғланиш, m ¯v ва ¯F векторларнинг ўзаро боғланиши каби экан. (37) тенгликнинг иккала томонини қўзғалмас О марказдан ўтувчи бирорта О z -ўққа проекцияласак, ва (36) тенгликни эътиборга олсак, d dt [ m z ( m ¯v )]= m z ( ¯F ) (38) Ушбу тенглама ўққа нисбатан моментлар теоремаси ни ифодалайди. (37) тенгламадан аниқландики, агар ¯m О ( ¯F )=0 бўлса, у ҳолда ¯m О ( m ¯v )= c о nst бўлар экан, яъни: агар нуқтага таъсир этувчи кучнинг бирорта марказга нисбатан моменти нолга тенг бўлса, ҳаракат миқдорининг шу марказга нисбатан олинган моменти ўзгармас бўлар экан. Бундай натижа нуқтанинг марказий куч таъсиридаги ҳаракатидан иборат амалий муҳим бўлган ҳоллар учун ўринлидир (§86 га қаранг).

224 шакл 225 шакл 97 масала. ВА қисми вертикал трубканинг ичидан ўтказилган МВА ипга М шарча боғланган (225 шакл). Шарчани трубканинг ўқидан h 0 - масофада ушлаб туриб унга МВА текислигига перпендикуляр бўлган ¯vO -бошланғич тезлик берилди. Шу вақтдан бошлаб ипни аста секин трубканинг ичига торта бошланди. Шарчанинг z -ўқидан h 1 -масофадаги ҳолатида унинг v 1 - тезлигининг қиймати аниқлансин. Е ч и ш. Шарчага унинг оғирлик кучи ¯P ва ипнинг таранглик кучи ¯T таъсир этади. Иккала кучларнинг ҳам О z -ўқига нисбатан моментлари нолга тенг бўлади, чунки ¯P -кучи z -ўқига параллел, ¯T -кучи эса шу ўқни кесиб ўтади. Шу сабабли (38) тенгламадан d dt [ m z ( m ¯v )]=0, бундан m z ( m ¯v )= m  v  h = c о nst бўлади. Масса ўзгармас бўлгани учун ҳаракат давомида v 0 h 0 = v 1 h 1 бўлади. Демак, v 1 = v 0 h 0 / h 1 бўлади. Шарча айланиш ўқига яқинлашган сари унинг тезлиги ортиб борар экан. Марказий куч таoсиридаги ҳаракат. Юзалар қонуни. Агар кучнинг таъсир чизиғи ҳар доим О марказни кесиб ўтса, бундай куч марказий деб аталади. Бундай кучларга планеталарнинг Қуёшга тортилиш кучлари ёки Ер йўлдошининг Ерга тортилиш кучи мисол бўлади.

(37) тенгламадан фойдаланиб марказий ¯F куч таъсиридаги М нуқтанинг ҳаракатини ўрганиб чиқамиз (226 шакл). Бундай кучларнинг О марказга нисбатан моменти нолга тенг бўлгани учун, яъни ¯m О ( ¯F )=0 бўлгани учун, ¯m О ( m ¯v )= ¯r  m ¯v = c о nst бўлади. Ҳамда масса m - ўзгармас бўлгани учун, ¯m О ( ¯v )= ¯r  ¯v = c о nst бўлади, яъни ¯m О ( ¯v )- вектор ҳам модули, ҳам йўналиши бўйича ўзгармас бўлар экан. Шуни эслатиб ўтиш лозимки ¯m О ( ¯v )= ¯r  ¯v вектори, ҳар доим ¯r ва ¯v векторлар жойлашган текисликка перпендикуляр равишда йўналган бўлади. Шу сабабли, агар ¯r  ¯v векторининг йўналиши ҳар доим ўзгармас бўлса, М нуқтанинг радиус вектори ¯r = OM ва унинг тезлиги ¯v ҳар доим фақат бир текисликда ётишлари шарт. Бундан хулоса қилиб шуни аниқлаймизки, М нуқтанинг траекторияси бир текисликда жойлашар экан, яъни: ясси эгри чизиқ дан иборат экан. Ундан ташқари, ўз навбатида  ¯m О ( ¯v )  = v  h = c о nst бўлади. Охирги натижа бундай ҳаракат ҳақида тасвирий геометрик тафсилот беради. Юқоридагиларга асосан vh = h  ds / dt , ва h  ds =2 d  , бу ерда d  - О MM ’ элементар учбурчакнинг юзаси, шу сабабли vh =2 d  / dt . Ушбу d  / dt қиймат, М нуқтанинг ҳаракатида ОМ радиус - вектор томонидан ҳосил бўлаётган О MM ’ элементар учбурчакнинг юзасини ўсишини кўрсатади ва шу сабабли уни нуқтанинг сектор тезлиги деб аталади. Ушбу масалада унинг қиймати ўзгармас бўлади: ds dt = 1 2  ¯m О ( m ¯v )  = c о nst (39) Шундай қилиб, фақат марказий куч таъсир этган нуқта бир текисликда ётувчи эгри чизиқли ҳаракатда бўлиб, унинг сектор тезлиги ўзгармас бўлар экан, яни нуқтанинг радиус - вектори бир хил вақт давомида, сон қиймати тенг бўлган юзалар ҳосил қилади (юзалар қонуни). Ушбу қонун, планеталарнинг ва «Ер йўлдошлари (спутник)»ларнинг харакатлари учун асосий қонуният ҳисобланиб, у Кеплер қонунлари дан бири ҳисобланади.

226 шакл 227 шакл Мисол. Қуёшнинг тортилиш кучи таъсирида ҳаракат қилаётган планетанинг орбитаси эллипсдан иборат бўлиб, Қуёш шу эллипснинг битта фокусида жойлашган бўлади (227 шакл). Тортилиш кучи марказий куч бўлганлиги сабабли, планетанинг ҳаракатида юзалар қонуни ўринли бўлади. Шунинг учун орбитанинг Қуёшга энг яқин бўлган П нуқтасида (перигелий) планетанинг тезлиги v П - энг катта қийматга эга бўлади. ва орбитанинг Қуёшдан энг узоқ жойлашган А нуқтаси (афелий)да планетанинг тезлиги v A - энг кичкина қийматга эга бўлади. Ушбу натижа (39) тенгламадан келиб чиқиб, А ва П нуқталар учун v A  AC = v П  ПС тенглик ҳосил бўлади. Бундай хулосага 227 шаклда кўрсатилган пунктир орқали штрихланган секторнинг юзаси бир хил вақт давомида бир хил миқдордаги юзаларни эгаллайди (юзаларнинг шакли эмас, балки уларнинг сон қйматлари бир хил бўлади, яни шаклан тенг эмас, балки сон қиймати бўйича тенг юзалардан иборат бўлади); Демак, бир хил вақт оралиғида нуқта Қуёшга энг яқин П жойда, Қуёшга энг узоқ А жойдагига нисбатан кўпроқ йўл босар экан. Худди шундай натижаларни Ер йўлдош («спутник»)ларнинг ҳаракатларида ҳам кўриш мумкин экан.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема

Нуқта ҳаракати координаталар усулида берилганда унинг тезланишини аниқлаш

Нуқтанинг эркинмас ва нисбий ҳаракати

ТЕЗОҚАРЛАР ТЎҒРИСИДА УМУМИЙ МАЪЛУМОТЛАР