Нуқтанинг эркинмас ва нисбий ҳаракати - Механика - Рефераты

Нуқтанинг эркинмас ва нисбий ҳаракати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

284.0986328125 KB

Нуқтанинг эркинмас ва нисбий ҳаракати Режа: 1. Нуқтанинг эркинмас ҳаракати. 2. Нуқтанинг нисбий ҳаракати.

Нуқтанинг эркинмас ҳаракати Агар моддий нуқта, унга қўйилган боғланишлар таъсирида берилган юзалар ёки эгри чизиқлар бўйича ҳаракатланишга мажбур бўлса, бундай нуқта эркинмас нуқта деб аталади . Биз фақат иккинчи ҳолатнигина кўриб чиқамиз. Н у қ т а н и н г б е р и л г а н қ ў з ғ а л м а с э г р и ч и з и қ б ў й л а б ҳ а р а к а т и . Моддий нуқта унга қўйилган ¯F1a , ¯F2a ,.., ¯Fna актив кучлар ва боғланиш реакция кучи ¯N таъсирида силлиқ эгри чизиқ бўйлаб ҳаракатланмоқда (241 шакл). Ушбу эгри чизиқда О’ нуқтани ҳисоб системасининг боши қилиб танлаб оламиз ва М нуқтанинг ҳолати s = О‘М -ни шу нуқтадан бошлаб аниқлаймиз (§37 га қаранг). М нуқтадан М  nb -ўқларини ўтказамиз (§42 га қаранг), яъни уринма М  -(ўқни ҳаракатнинг мусбат s - томонига), бош нормал М n (ўқни траекториянинг ботиқ томонига) ва бинормал М b , ва §77 даги (11) формуладан фойдаланамиз. Эгри чизиқ силлиқ бўлганлиги сабабли, реакция кучи ¯N -эгри чизиққа перпендикуляр, яъни М nb -текислигида ётади, шу сабабли N  =0 бўлади. Натижада, берилган эгри чизиқ бўйлаб ҳаракатланувчи нуқтанинг дифференциал тенгламаси қуйидагича бўлади, m dv dt = ∑ Fkt a ёки m d2s dt2 = ∑ Fkt a (53) mv 2 /  = ∑ Fkn a +N n , 0= ∑ Fkb a +N b (54) (53) тенгламада нома ъ лум реакция кучи N қатнашмайди ва шу сабабли нуқтанинг эгри чизиқ бўйлаб ҳаракат қонунини бевосита , яни s=f(t) - ни аниқлаш мумкин . Агар эгри чизиқ ғадир - будир бўлса ҳам ушбу тенгликдан фойдаланиш мумкин , бунинг учун актив кучлар қаторига ишқаланиш кучи ¯F ишқ - ни ҳам қўшиш лозим бўлади . Лекин F ишқ = f N эканлиги сабабли , (53) тенгламага ишқаланиш кучи орқали нома ъ лум реакция кучи N - иштирок эта бошлайди .

(54) формула боғланиш реакция кучи N -ни аниқлаш учун хизмат қилади. Ушбу тенгламадан кўриниб турибдики, нуқтанинг эгри чизиқли ҳаракатида статик реакция кучларидан ташқари динамик реакция кучлари ҳам пайдо бўлар экан, ва улар нуқтанинг тезлигига боғлиқ экан. Ушбу тезликни (агар у берилган бўлмаса) (53) тенгламани интеграллаш орқали ёки соддароқ ҳолда кинетик энергиянинг ўзгариши ҳақидаги теорема орқали аниқлаш мумкин; бу теорема (52’) тенгламада ишқалиш кучи йўқ боғланишлар учун ёзилган, шу сабабли у ерда N реакция кучи йўқ. 241 шакл 242 шакл 105 масала. Горизонтал текисликда жойлашган силлиқ айланадан иборат симга оғир ҳалқа кийдирилган бўлиб, ҳалқага айланага уринма йўналишда ¯v 0 - бошланғич тезлик берилган. Ҳалқанинг ҳаракатида унга қаршилик кучи F = km √v таъсир этади. Бу ердаги m - ҳалқанинг массаси, v - ҳалқанинг тезлиги, k - ўзгармас коэффициент. Ҳалқанинг неча секунддан кейин тўхташи аниқлансин. Е ч и ш. Ҳисоб боши О нуқтани ҳалқанинг бошланғич ҳолатига жойлаштирамиз (242 шакл). Ҳалқани ихтиёрий ҳолатда тасвирлаймиз ва М  , М n ва М b -ўқларни йўналтирамиз. Ҳалқага оғирлик кучи ¯P , боғланиш реакцияси ¯N ва қаршилик кучи - ¯F таъсир этмоқда. Р  = N  =0 ва F  =- F =- km √v эканлигини эътиборга олиб, (53) формулага асосан, дифференциал тенглама тузамиз, m dv dt =- km √v Щзгарувчиларни ажратиб ва t =0 да v = v 0 эканлигини эътиборга олиб, тегишли чегараларда интегралласак,

∫ v0 vdv √v=- k ∫ 0 t dt бундан 2( √v0 - √v )= kt t = t 1 вақтда ҳалқа тўхтайди, яъни v =0 бўлади. Демак охирги тенгликдаги тезликни нолга алмаштириб, вақтни аниқласак t 1 =2 √v0 / k Ушбу қонуният бўйича содир бўладиган қаршилик кучи малум бўлса, ҳалқанинг тўхтагунича ўтган вақтни аниқлаш мумкин экан (§80 даги 93 масалага қаранг). 106 масала. Олдинги масаладаги шарт бўйича, лекин қаршилик кучини ўрнига ишқаланиш кучи F = f N таъсир этса, ҳалқа тўхтагунча қанча s 1 - йўл босиб ўтиши аниқлансин. Ҳалқанинг радиуси R =0,3 м, бошланғич тезлик v 0 =2 м/с, ҳалқанинг айланага ишқаланиш коэффициенти f =0,3. Е ч и ш. Ҳисоб системасининг боши О’ нуқтани танлаб оламиз ва М нуқтадан М  , М n ва М b -ўқларни йўналтирамиз (242 шакл). Ҳалқага оғирлик кучи ¯P , боғланиш реакцияси ¯N ва қаршилик кучи - ¯F таъсир этмоқда, лекин қаршилик кучи ишқалиш кучидан иборат бўлади. (53) ва (54) тенгламалар системасини тузамиз, m dv dt =-F, mv 2 /R=N n ,, N b - Р =0 Модули бўйича F= f N= f √N b 2+N n 2 ( ишқаланиш кучларини алгебраик йиғиндисини , яни fN n + fN  деб ҳисоблаш хато бўлади ). N b = Р =mg бўлгани учун , F= f m √g2+v4/R2 . Бундан кўриниб турибдики , ишқаланиш кучи F, N орқали ҳалқанинг тезлиги билан боғланишда бўлар экан . Йўл -s билан тезлик -v орасидаги боғланишни аниқлаш учун , dv dt = dv ds  ds dt =v  dv ds

эканлигидан фойдаланиб , ҳалқанинг ҳаракатини йўл орқали ифодаловчи тенглама ҳосил қиламиз , v dv ds =- f R √g2R2+v4 Щзгарувчиларни ажратиб, тенгламанинг иккала томонидан тегишли чегараларда аниқ интеграл оламиз, ∫ v0 v d(v2) √g2R2+v4 =- f R ∫ 0 s ds бундан, -2 fs / R = ln ( v 2 + √g2R2+v4 ) - ln ( v02 + √g2R2+v0 4 ) олинган натижани соддалаштирамиз, s = R 2f ln v0 2+√g2R2+v0 2 v2+√g2R2+v2 Ҳалқа тўхтаганда v =0 бўлади. Тақрибий ҳисоблашлар учун g  10 м/с 2 , деб ҳисоблаб, ҳалқа тўхтагунча босиб ўтган йўлни аниқлаймиз, s 1 = R 2f ln v0 2+√g2R2+v0 2 gR  0,5ln3  0,55 м . 107 масала . Оғирлиги Р бўлган юк узунлиги l - бўлган ипга осиб қўйилган ва уни  бурчакка оғдириб , шу М 0 ҳолатдан бошланғич тезликсиз қўйиб юборилди . Юк энг пастдаги ҳолатдан ўтаётган вақтдаги ипнинг тортилиши аниқлансин . Е ч и ш. Юкни энг пастдаги М 1 ҳолатида тасвирлаймиз (243 шакл). Юкка оғирлик кучи - ¯P ва ипнинг тортилиш кучи - ¯T таъсир этади. М 1 нуқтадан нормал М 1 n ўқни траекториянинг ботиқ томонига йўналтирамиз ва (54) тенгламага асосан қуйидагиларни ёзамиз, m v12 / l = T -Р бундан Т=Р+ m v12 / l бу ерда, v 1 -юкнинг М 1 ҳолатдаги тезлиги, l =  -ипнинг узунлиги (эгрилик радиуси). v 1 -ни аниқлаш учун (52’) тенгламадан фойдаланамиз,

mv 12 2- mv 02 2 = ∑ A(M0M1)) a (а) М 0 М 1 -участкада ишни фақат ¯P -кучи бажаради, шу сабабли А а =Р h =Р  l  (1- c о s  ) бўлади. Бошланғич тезлик v 0 =0 бўлгани учун, ишнинг аниқланган қийматини (а) -га қўйиб, m v12 =2Р l (1- c о s  ) -ни ҳосил қиламиз ва охирги натижани оламиз Т=Р(3-2 c о s  ). Хусусий ҳолда, масалан  =90  бўлса, юкнинг энг пастдаги нуқтадаги ҳолатида ипнинг тортилиш кучи 3Р -га тенг бўлади, яъни юкнинг оғирлигидан уч марта катта бўлар экан. 243 шакл 244 шакл 108 масала. Радиуслари R -га тенг АВ ва BD ёйлардан ташкил топган тарнов, вертикал текисликда жойлашган бўлиб, унинг В нуқтасидан ўтказилган ВЕ уринма горзонтал ҳолатда бўлади (244 шакл). Ишқаланиш кучини эътиборга олмаган ҳолда, шу тарновда ҳаракатланаётган оғир шарчани тарновнинг М 1 нуқтасида тарновдан ажраб кетиши учун, уни ВЕ чизиқдан қанча баландликдан қўйиб юбориш лозимлиги аниқлансин. М 1 нуқтаси ВЕ чизиғидан h масофада пастда жойлашган. Е ч и ш. Шарча М 1 нуқтада тарновдан ажралиб кетиши учун, уни тарновга бўлган босими (ёки тарновнинг реакцияси) нолга тенг бўлиши лозим. Шу сабабли, ушбу масала N реакцияни аниқлаш билан боғлиқ бўлади. Шарчани М 1 нуқтада тасвирлаймиз. Унга шарчанинг оғирлик кучи ¯P ва тарновнинг реакцияси ¯N таъсир этади. (54) тенгламани ички нормал М 1 С - га проекцияласак,

mv12 / R =Рсо s  - N , М 1 нуқтада N =0 бўлгани учун, ва R со s  =КС= R - h эканлигидан фойдаланиб, қуйидагини ёзамиз, m v12 =Р( R - h ) m v12 -нинг сон қийматини, кинетик энергиянинг ўзгариши теоремасидан фойдаланиб аниқлаймиз. Бошланғич тезлик v 0 =0 бўлгани учун, (52’) тенгламадан m v12 /2= ∑ A(M0M1)) a Бу масалада ишни фақат оғирлик кучи Р бажаради, ва бу иш А( ¯P )=2Р h . Шу сабабли m v12 =4Р h бўлади. m v12 -нинг ушбу қийматини (а) тенгламага қўйсак, 4 h = R - h бундан h =0,2 R бўлар экан. 109 масала. Узунлиги l бўлган ипга М юк осиб қўйилган (245 шакл). Юк вертикал текисликда тўла айланиши учун, унга берилиши зарур бўлган энг кичик ¯v 0 -бошланғич тезликнинг қиймати аниқлансин. Е ч и ш. Агар юкнинг вертикал текисликда бутун айлана бўйлаб ҳаракатида ипнинг тортилиш кучи (энг юқориги М’ нуқтадан ташқари) нолга тенг бўлмаса, яни ип эзилмаса юк тўла айлана бўйлаб ҳаракат қилади, Агар бирор М 1 нуқтада, ипнинг тортилиш кучи нолга тенг бўлса, v 1  0 бўлгани сабабли, нуқта (парабола бўйича) эркин ҳаракат қила бошлайди. Ушбу масалани ечиш учун, юкни ихтиёрий М 1 ҳолатидаги ипнинг тортилиш кучи Т -ни  -бурчакка боғлиқ равишда аниқлаймиз, сўнгра   180  дан бошқа барча бурчакларда Т>0 бўлиши шарт эканлигини таҳминлаймиз. Юкнинг М ҳолатида унга юкниинг оғирлик кучи ¯P ва ипнинг тортилиш кучи ¯T таъсир этади. (54) формулага асосан дифференциал тенгламани ички нормал М n -га проекциялаб, қуйидаги тенгламани оламиз, m v12 / l = T -Р со s  (а)245 шакл

бу ердаги v - юкнинг М ҳолатдаги тезлиги. Ушбу тезликни аниқлаш учун кинетик энергиянинг ўзгариш теоремасини қўллаймиз: mv 12 2 - mv 02 2 =А а . Ушбу масалада А а =-Р h =-Р l (1- со s  ), шу сабабли Т=Р( m v02 / l -2+3 со s  ). Энг кичик тортилиш  =180  да бўлиши шарт, шунга асосан, Т min =Р( m v02 / l -5). Агар Т min  0 бўлса, ипнинг таранглиги (М’ ҳолатдан бошқа) нуқталарда нолга тенг бўлмайди. Шунга асосан охирги тенгликдан, қуйидагини ёзамиз m v02 / l  5 ва v 0  √5gl Юқоридагиларга асосан юк вертикал текисликда тўла айлана чизиб ҳаракатланиши учун зарур бўлган минимал тезликнинг миқдори, v 0 min = √5gl га тенг бўлиши шарт экан. Фараз қилайлик юк ипга эмас балки узунлиги l -га тенг бўлган вазнсиз стерженга маҳкамланган бўлсин. У ҳолда (стерженни сиқилмаслигини эътиборга олсак) юкнинг ихтиёрий нуқтадаги (М’ ҳолатдан бошқа) тезлиги нолдан катта бўлиши шарт. (52’) тенгламани М 0 М’ кўчишдаги ҳаракатга қўллаб, М’ ҳолатда тезликни қиймати v =0 бўлади деб ҳисобласак, - m v02 /2=- mg  2 l бўлади. Бундан v 0 min = √4gl бўлиши шарт эканлигини аниқлаймиз. Нуқтанинг нисбий ҳаракати. Динамиканинг иккинчи қонуни ва юқорида келтириб чиқарилган тенгламалар ва теоремалар нуқтаннг фақат абсолют ҳаракати учунгина, яъни инерциал («қўзғалмас») ўқларга нисбатангина ўринлидир, Энди нуқтанинг нисбий ҳаракатини ўрганамиз, яни унинг инерциал системаларга нисбатан ихтиёрий ҳолда ҳаракатланувчи ноинерциал ҳисоб системаларга нисбатан ўрганамиз.

Моддий М нуқта унга бошқа моддий жисмларнинг таъсирларидан иборат бўлган ¯F1 , ¯F2 , ¯F3 ,..., ¯Fn кучлар таъсирида ҳаракат қилаётган бўлсин. Нуқтанинг бундай ҳаракатини О x 1 y 1 z 1 инерциал ўқлар («қўзғалмас ўқлар»)га нисбатан ихтиёрий ҳаракатда бўлган О xyz қўзғалувчи ўқларга нисбатан ўрганиб чиқамиз. Нуқтага таъсир этаётган кучлар билан нуқтанинг нисбий тезланиши- ¯a орасидаги боғланишни аниқлаймиз. Абсолют ҳаракатдаги нуқта учун динамиканинг асосий қонуни, m ¯a   = ∑ ¯Fk (55) Кинематикадан маълумки (§66 га қ.) ¯a   = ¯a + ¯a¸ + ¯að ; бу ердаги ¯a , ¯a¸ , ¯að - нуқтанинг нисбий, кўчирма ва Кориолис тезланишлари. Абсолют тезланишнинг ушбу қийматини (55) тенгламага қўямиз ва кейинчалик фойдаланиш учун ¯a = ¯a деб белгилаймиз, Чунки бу қиймат биз ўрганаётган нисбий ҳаракатнинг тезланишидан иборат, натижада m ¯a = ∑ ¯Fk +(- m ¯aкщч )+(- m ¯að ). Қуйидаги белгилашларни киритамиз: ¯Fкщч и =- m ¯aкщч ¯Fð  =- m ¯að ¯Fкщч и ва ¯Fð  қийматлар кучнинг ўлчов бирлиги билан ўлчанади. Уларни тегишлича кўчирма ва кориолис инерция кучлари деб атаймиз. У ҳолда юқоридаги тенглама қуйидаги кўринишга келади, m ¯a = ∑ ¯Fk + ¯Fкщч и + ¯Fð  (56) (56) тенглама нуқтанинг нисбий ҳаракати учун динамиканинг асосий қонуни ҳисобланади. (55) ва (56) тенгламаларни солиштириб қуйидаги хулосага келамиз: нуқтанинг нисбий ҳаракатида механиканинг барча тенгламалари ва теоремалари, худди нуқтанинг абсолют ҳаракатидаги каби тузилади, лекин нуқтага бошқа жисмларнинг таъсирларидан иборат

бўлган кучлар қаторига кўчирма ва кориолис инерция кучларини ҳам қўшиш лозим. ¯Fкщч и ва ¯Fð  -кучларнинг қўшилиши қўзғалувчи ўқларнинг ҳаракатини нуқтанинг нисбий ҳаракатига бўлган таъсирини белгилайди. 246 шакл 247 шакл Бундай таъсирнинг харакатерини тушуниш учун, мисол тариқасида В нуқтанинг инерциал ҳисоб системасидаги қўзғалмас О x 1 y 1 z 1 ўқларга нисбатан (247 шакл) ва шу О x 1 y 1 z 1 ўқларга нисбатан ¯a 0 -тезланиш билан илгариланма ҳаракатда бўлган О xyz ўқларга нисбатан ҳаракатини ўрганиб чиқамиз. Бу ҳолда В нуқтанинг О xyz ўқларга нисбатан тезланиши ¯a В =- ¯a 0 бўлади ва бундай тезланишнинг пайдо бўлишига кинематик сабаб, яъни қўзғалувчан ҳисоб системасининг ҳаракати сабабчи бўлди. Шундай қилиб, (55) формуладан кўриниб турганидек, ноинерциал ҳисоб системасидаги моддий нуқта, нафақат унга таъсир этувчи ¯F k -кучлар таъсиридангина тезланиш олиб қолмасдан, балки тезланишга эга бўлган қўзғалувчи ҳисоб системасининг ҳаракати оқибатида ҳам тезланиш олар экан. Умумий ҳолда, агар (55) тенглик орқали ¯a   = ∑ ¯Fk / m аниқлаб ва ¯a   = ¯a + ¯aкщч + ¯að эканлигини эътиборга олиб, ҳамда ¯a = ¯a белгилашдан фойдалансак, нисбий ҳаракатнинг тезланиши учун қуйидаги формулани келтириб чиқарамиз, ¯a = 1 m ∑ ¯Fk +(- ¯aкщч )+(- ¯að ). (56’) Бу тенглама, нуқтанинг нисбий ҳаракат қонунининг бошқача ифодаси бўлиб, масалалар ечишда, ундан бевосита фойдаланиш мумкин. Бу тенгламанинг ўнг томонидаги биринчи йиғинди, нуқтага бевосита таъсир

этувчи ¯F k -кучларнинг таъсиридан оладиган тезланиш бўлса, қолган иккита йиғинди қўзғалувчи ҳисоб системасининг ҳаракатидан оладиган тезланишлардан иборат. (56’) тенгламадан кўриниб турибдики, нуқтага таъсир этувчи ¯F k - кучлар системаси таъсирида оладиган тезланиш ∑ ¯Fk / m -дан иборат бўлиб, у ихтиёрий ҳисоб системаси да ҳам бир хил бўлади, лекин инерциал ҳисоб системасида бу тезланиш нуқтанинг тўлиқ тезланишидан иборат бўлса, ноинерциал ҳисоб системасида эса бу нуқта тезланишининг бир қисмини ташкил этади холос. Математик нуқтаи назардан қаралганда (56’) ва (56) тенгламалар эквивалент. Лекин тадбиқий масалаларда (56) формула қулайроқ, чунки унинг кўриниши (55) формулага ўхшаб кетади. Натижада нисбий ҳаракатга оид масалаларни ечишда, инерциал ҳисоб системаси учун исбот қилинган барча натижалардан фойдаланиш учун йўл очиб беради (масалан, динамиканинг умумий теоремалари). Б а ъ з и б и р х у с у с и й ҳ о л л а р н и к ў р и б ў т а м и з . 1) Агар қўзғалувчи ўқлар илгариланма ҳаракатда бўлса, у ҳолда ¯Fð  =0 бўлади, чунки илгариланма ҳаракатда ¯w =0 ( ¯w -қўзғалувчан ҳисоб системасининг бурчакли тезлиги), ва нисбий ҳаракат қонуни, қуйидагича бўлади, m ¯a = ∑ ¯Fk + ¯F¸  2) Агар қўзғалувчи ўқларнинг ҳаракати илгариланма бўлиб, тўғри чизиқли текис ҳаракатдан иборат бўлса, у ҳолда ¯Fкщч и = ¯Fð  =0 бўлади ва нисбий ҳаракатнинг қонуни, худди қўзғалмас ўқларга нисбатан ҳаракат қонунига ўхшаш бўлар экан. Шу сабабли, бундай ҳисоб системаси ҳам инерциал ҳисоб системаси деб аталади. Юқоридаги натижаларга асосланиб, шуни таҳкидлаш мумкинки инерциал ҳисоб системасини қўзғалмас эканлигини ёки тўғри чизиқли текис

ҳаракат қилаётган эканлигини ҳеч қандай механик тажрибалар орқали аниқлаб бўлмайди. Г.Галилей томонидан очилган классик механиканинг нисбийлик принципи мана шунга асосланади. 3) Агар нуқта қўзғалувчи ўқларга нисбатан мувозанатда бўлса (нисбий ҳаракатда бўлмаса), у ҳолда нуқтанинг ¯a =0 ва ¯v = ¯v =0 бўлади, демак ¯Fð  =0, чунки кориолис тезланиши ¯að =2( ¯w  ¯r ) . У ҳолда (56) тенглик, қуйидаги кўринишга келади: ∑ ¯Fk + ¯Fкщч и =0 (57) (57) тенглама нуқтанинг нисбий мувозанат тенгламасидан иборат. Бундан, нисбий мувозанатлик тенгламаси ҳам, худди қўзғалмас ўқлардаги мувозанат тенгламалари каби тузилар экан, лекин бошқа жисмларнинг таъсир кучлари қаторига кўчирма инерция кучларини ҳам қўшиш лозим экан -лиги келиб чиқади . Агар ¯Fð   0 бўлса, нуқтанинг нисбий ҳаракатининг тенгламаси тузилганда, ¯Fð  =- m ¯að =-2 m ( ¯w  ¯r ) эканлигини ҳисобга олиш керак. Шу сабабли, ¯Fð  кучи ¯v = ¯v -нисбий тезлик векторига перпендикуляр бўлади, демак у нисбий ҳаракатнинг траекториясига ҳам уринма бўлар экан. Шунинг учун: а)кориолис инерция кучининг нисбий ҳаракат траекториясининг уринмаси M  -га бўлган проекцияси нолга тенг бўлар экан [( ¯Fð  )  =0], ва (11) тенгламалар системасининг нисбий ҳаракатдаги биринчи тенгламаси қуйидагича бўлади, m dv dt =  F k  + ¯Fð   (58) б) нуқтанинг ихтиёрий нисбий ҳаракатида кориолис инерция кучининг бажарган иши нолга тенг бўлади [§87 даги (44) га қ.], ва нисбий ҳаракатдаги кинетик энергиянинг ўзгариш теоремаси қуйидаги кўринишда бўлади ( v 1 ва v 0 -лар нисбий тезликлар, А- нисбий кўчиш даги бажарилган иш):

mv 12 2- mv 02 2 =  А k + A ( ¯Fкщч и ) (59) (58) ва (59) даги охирги йиғиндилар, қўзғалувчи ўқларнинг нисбий тезлик v -га бўлган таъсирини белгилайди. Умуман олганда нисбий ҳаракатнинг қолган барча тенгламаларида кўчирма ва кориолис инерция кучлари иштирок этади. 110 масала. В ва D шарларнинг массасига нисбатан марказдан қочма регуляторнинг барча массаларини ҳисобга олмаган ҳолда (248 шакл), АВ стерженнинг нисбий мувозанат ҳолатини белгиловчи  -бурчакнинг қиймати аниқлансин. Регулятор ўзгармас  -бурчак тезлиги билан айланма ҳаракат қилмоқда, АВ= l га тенг. Е ч и ш. Нисбий (регулятор билан биргаликда айланаётган ўқларга нисбатан) мувозанат ҳолатни аниқлаш учун (57) тенгликка асосан, В шарга таъсир этаётган оғирлик кучи ¯P ва реакция кучи ¯N -ларга қўшимча равишда кўчирма инерция кучи ¯Fкщч и -ни ҳам қўйиш лозим.  = c о nst бўлгани сабабли а кўч = aкщч n =ВС  2 = l  2 sin  . У ҳолда Fкщч и = ml  2 sin  . Кўчирма инерция кучининг йўналиши, ¯a¸ n -нинг йўналишига қарама-қарши бўлади, яни айланиш ўқидан тескарига (СВ чизиқ бўйлаб) йўналади; бу кучни марказдан қочма инерция кучи деб ҳам аталади. Кучларнинг АВ -га перпендикуляр бўлган В  -ўқ бўйича мувозанат тенгламасини ёзамиз : -Р sin  + Fкщч и со s  =0 Fкщч и -кучнинг ўрнига унинг сон қийматини қўямиз, sin  -га қисқартирамиз (  =0 бўлган ечимни кўриб ўтмаймиз), натижада - g + l  2 со s  =0. Бундан, со s  = g / l  2 . со s  1 бўлганлиги сабабли,  0 бўлган ҳолда мувозанат бўлишлиги учун  2 > g / l бўлиши шарт.

111 масала. Радиуси R -га тенг бўлган BCD ярим айлана (249 шакл) вертикал ўқ атрофида ўзгармас  -бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат қилмоқда. Унинг айланиш ўқидан сал четроқдаги В нуқтасидан бошлаб, ярим айланага кийдирилган М ҳалқа ишкаланишсиз ҳаракат қилмоқда. Агар ҳалқанинг бошланғич тезлиги v 0 =0 бўлса, ҳалқача С нуқтага келган ҳолатдаги нисбий тезлик- v 1 аниқлансин. Е ч и ш. Ҳалқанинг нисбий тезлиги v 1 -ни аниқлаш учун, кинетик энергиянинг ўзгариш теоремасидан фойдаланамиз. Ушбу теоремани ифодаловчи (59) тенгламани тузиш учун, ¯P ва ¯Fкщч и кучларнинг бажарган ишларини аниқлаш лозим, бу ердаги Fкщч и = m  2 x (боғланиш реакцияси ¯N - нинг бажарган иши нолга тенг). Тахминан х В =0 деб ҳисоблаб, А ВС ( ¯Fкщч и )= ∫ (B) (C) Fкщчи dx = m  2 ∫ 0 R xdx = m  2 R 2 /2 Бундан ташқари, А ВС ( ¯P )=Р R = mgR бўлади.Ушбу қийматларни (59) га қўйсак, v 0 =0 -эканлиги сабабли, m v12 /2= mR ( g +  2 R /2). Бу тенгламадан ҳалқанинг С нуқтадаги нисбий тезлигини аниқлаймиз v 1 = √2gR (1+w2R/2g) Масалани (58) формула орқали ҳам ечиш мумкин.

Нисбий ҳаракатни интеграллашга оид мисоллар §93 да кўрсатиб ўтилган.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 30 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Нуқтанинг тугри чизиқли тебранма ҳаракати

Нуқтанинг уринма ва нормал тезланиши

Эйлернинг кинематик тенгламалари

Нуктанинг мураккаб ҳаракати

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати