Нуктанинг мураккаб ҳаракати - Механика - Рефераты

Нуктанинг мураккаб ҳаракати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

328.8720703125 KB

Нуктанинг мураккаб ҳаракати Режа: 1. Нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракатлар. 2. Тезликларни қўшиш ҳақидаги теорема. 3. Тезланишларни кушиш ҳакидаги теорема

Нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракатлар. Биз ҳозиргача нуқтанинг ёки жисмнинг битта қўзғалмас ҳисоб системасига нисбатан қилаётган ҳаракатини ўрганган эдик. Лекин кўп ҳолларда, нуқтанинг (ёки жисмнинг) механик ҳаракатини бир вақтнинг ўзида иккита ҳисоб системасига нисбатан ўрганиш мақсадга мувофиқ бўлиб, улардан бири асосий ёки шартли қўзғалмас ўқлар, иккинчиси эса биринчисига нисбатан қўзғалувчан ўқлардан иборат бўлади. Нуқтанинг (ёки жисмнинг) бундай ҳаракати қўшма ёки мураккаб ҳаракати деб аталади. Масалан, ҳаракатдаги пароход (сув кемаси)нинг палубаси устида думалаётган шарнинг ҳаракатини олайлик. Шарнинг дарё қирғоғига нисбатан ҳаракати мураккаб ҳаракатдан иборат бўлиб, шарнинг палуба (кеманинг майдончаси, қўзғалувчан ҳисоб системаси)даги думалаши ва унинг палуба билан биргаликда қирғоққа (қўзғалмас ҳисоб системасига) нисбатан ҳаракатидан иборат бўлади. Шундай қилиб, шарнинг бундай мураккаб ҳаракати иккита оддий ҳаракатлардан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бирини ўрганиш анча соддалашади. Ҳар қандай мураккаб ҳаракатни ўрганишда, қўзғалувчан ҳисоб системасини кинематикага қўшимча равишда киритилиши амалий механикадаги масалаларни ечишда жуда катта қулайликлар келтиради, улар ҳақида шу ва бундан кейинги бобларда батафсил кўриб ўтилади. Бу ерда олинадиган натижалар, днамика қисмида нуқтанинг ёки жисмнинг кучлар тасиридаги нисбий мувозанатлик ва нисбий ҳаракатларини ўрганишда кенг қўлланилади. Фазода жойлашган шартли қўзғалмас ёки асосий деб аталадиган О x 1 y 1 z 1 (182 шакл) ҳисоб системасини танлаб олайлик. Бошқа қўзғалувчан О xyz ҳисоб системаси, асосий (қўзғалмас) системага нисбатан эркин ҳаракатда бўлсин ва ўз навбатида ихтиёрий М нуқта шу қўзғалувчи ҳисоб системасига нисбатан ихтиёрий ҳаракатда бўлсин. Албатта ҳар бир ҳисоб

системаси, шаклда тасвирланмаган бирорта жисм билан узвий боғланган бўлади, яъни осмонда муаллақ ҳолда бўлмайди. Куйидаги ифодаларни киритамиз: 1. М нуқтанинг қўзғалувчан ҳисоб системаси (О xyz -ўқлар)га нисбатан ҳаракатини нисбий ҳаракат деб атаймиз (бундай ҳаракатни фақат қўзғалувчи ўқлар билан биргаликда ҳаракатланаётган одам кузатиши мумкин). Нуқтанинг нисбий ҳаракатдаги траекторияси АВ-ни нисбий траектория деб аталади. Нуқтанинг қўзғалувчан О xyz -ўқларга нисбатан ҳаракатидаги тезлиги нисбий тезлик деб аталади (vнис - деб белгиланади), тезланиши эса нисбий тезланиш деб аталади ( aнис -деб белгиланади). Юқоридаги ифодага асосан vнис ва aнис -ларни ҳисоблашда, О xyz - ўқларнинг ҳаракати ҳисобга олинмайди (яъни уларни қўзғалмас деб фараз қилинади). 2. Кўзғалувчан О xyz -ўқлар системасини (унга боғлиқ бўлган ҳамма нуқталар билан биргаликда) қўзғалмас ёки асосий О x 1 y 1 z 1 -ўқларга нисбатан ҳаракати М нуқта учун кўчирма ҳаракат ҳисобланади. Кўзғалувчан О xyz -ўқлар системасининг қўзғалмас ўқларга нисбатан қилган ҳаракатида М нуқта эгаллаб турган m -нуқтасининг шу ондаги тезлиги, М нуқта учун кўчирма тезлик деб аталади (ва vкщ -деб белгиланади), шу m -нуқтанинг тезланиши эса кўчирма тезланиш деб аталади (ва aкщ -деб белгиланади). Шундай қилиб, vкщ = vm ; aкщ = am ; Агарда нуқтанинг нисбий ҳаракати қўзғалувчан О xyz -ўқлар билан боғланган жисмнинг сиртида (ёки унинг ичида) ҳаракатланаётган бўлса, кўчирма ҳаракати эса жисмнинг шу М нуқта эгаллаган жойининг тезлиги ёки тезланишидан таркиб топади. 3. Нуқтанинг қўзғалмас О x 1 y 1 z 1 -ўқларга нисбатан ҳаракати абсолют ёки мураккаб ҳаракат деб аталади. Нуқтанинг бундай ҳаракатдаги траекторияси - CD , абсолют траекторияси , тезлиги - абсолют тезлик (ва

vабс-деб белгиланади), тезланиши эса - абсолют тезланиш (ва aабс -деб белгиланади) деб аталади. Юқорида келтирилган шарнинг ҳаракатини олиб кўрсак, шарнинг палубага нисбатан ҳаракати нисбий ҳаракат деб аталади, тезлиги эса -нисбий тезлик деб аталади; пароходнинг қирғоққа нисбатан ҳаракати шар учун кўчирма ҳаракат ҳисобланадади, ва палубанинг шар эгаллаган жойдаги тезлиги кўчирма тезлик ҳисобланади; ва ниҳоят шарнинг қирғоққа нисбатан ҳаракати, абсолют ҳаракат деб аталади, тезлиги эса абсолют тезлик деб аталади. Кинематиканинг мураккаб ҳаракатга оид масалаларини ечишда нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракатларнинг ораларидаги боғланишларни аниқ билиб олиш катта аҳамиятга эга бўлади, шу сабабли уларни аниқлашга ўтамиз. Тезликларни қўшиш ҳақидаги теорема. М нуқтанинг мураккаб ҳаракатини кўриб ўтамиз. Ушбу нуқта  t = t 1 - t вақт оралиғида АВ траектория бўйлаб, MM ' -вектор билан ифодаланувчи нисбий кўчиш қилсин (183, а шакл). Ана шу АВ эгри чизиқ қўзғалувчан О xyz -ўқлар билан биргаликда (шаклда тасвирланмаган) шу элементар вақт ичида қандайдир янги А 1 В 1 -ҳолатга ўтади. Худди шу вақт оралиғида АВ траекториянинг М нуқта жойлашган нуқтасининг m -ўрни ҳам, mm 1 = Mm 1 - дан иборат бўлган маҳлум кўчирма силжиш олади, Натижада М нуқта М 1 ҳолатга ўтади ва шу  t -вақт оралғида MM 1 -дан иборат бўлган абсолют кўчиш олади. Шаклдаги (183, а шакл) Mm 1 M 1 -вектор учбурчакдан, MM 1 = Mm 1 + m M 1 1 ни аниқлаймиз. Ушбу вектор тенгламанинг иккала томонини  t -га бўлиб лимитга ўтсак, lim( MM 1 /  t )=lim( Mm 1 /  t )+lim( m M 1 1 /  t) ва қоидага мувофиқ ,

lim( MM 1 /  t )=vабс ; lim( Mm 1 /  t )= ¯vкщч ; Охирги йиғиндига келсак ,  t  0 А 1 В 1 эгри чизиқ АВ эгри чизиққа устма - уст тушишга интилади , лимитда эса , lim( m M 1 1 /  t)= lim( MM ' /  t)= v нис . Натижада vабс = ¯vкщч + v нис (84) vабс , ¯vкщч , v нис -векторлар тегишли траекторияларга уринма равишда йўналган бўладилар (183, б шакл). Шундай қилиб, муракаб ҳаракатдаги тезликларни қўшиш теоремаси исбот қилинди: мураккаб ҳаракатдаги нуқтанинг абсолют тезлиги, нисбий ва кўчирма тезликларнинг геометрик йиғиндисидан иборат бўлар экан. 183, б шаклда қурилган чизма, тезликлар параллелограмми деб аталади. Агарда ¯vкщч ва v нис векторлар орасидаги бурчак  бўлса, абсолют тезликнинг модули, √vкщч 2 +vнис 2 +2v кщч vнис cos α (84’) М а с а л а л а р е ч и ш н и к ў р и б ў т а м и з . 73 масала. М нуқта ОА тўғри чизиқ бўйлаб u -тезлик билан ҳаракатланмоқда (184 шакл). ОА тўғри чизиқнинг ўзи эса О марказ атрофида  бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат қилмоқда. М нуқтанинг О x 1 y 1 ўқлардаги ҳаракат тезлигини ОМ= r масофага боғлаган ҳолда аниқлансин. Е ч и ш. М нуқтанинг ҳаракати ОА тўғри чизиқ бўйлаб қилаётган нисбий ва ОА чизиқ билан биргаликдаги кўчирма ҳаракатлардан иборат бўлган мураккаб ҳаракат бўлади. У ҳолда ОА бўйлаб йўналган u -тезлик

нуқтанинг нисбий тезлиги ҳисобланади. ОА чизиғининг О марказ атрофидаги айланма ҳаракати М нуқта учун кўчирма ҳаракат ҳисобланади ва ОА чизиқнинг М нуқта эгаллаган жойидаги m -нуқтасининг тезлиги кўчирма тезлик - vкщ ҳисобланади. 184 шакл 185 шакл Ушбу m - нуқта О m = r радиусли айлана бўйлаб ҳаракатланаётганлиги учун, унинг тезлиги модули v кўч =   r -га тенг бўлиб, О m -чизиққа перпендикуляр йўналган бўлади. Шу сабабли u ва ¯vкщч векторлардан иборат бўлган параллелограмм қуриб, М нуқтанинг О x 1 y 1 ўқлардаги абсолют тезлиги vабс -ни анқлаймиз. u ва ¯vкщч векторлар ўзаро перпендикуляр бўлганлиги учун (84’) формулага асосан, v абс = u r 2 22  74 масала. Узи ёзар приборнинг ОМ ричагининг шу ондаги горизонт билан ташкил қилган бўрчаги  -дан иборат бўлиб, унинг пероси -М, ОМ -га перпендикуляр бўлган v -тезлик билан ҳаракатланмоқда (185 шакл). Коғоз ўралган барабан эса, вертикал ўқ атрофида  -бурчакли тезлик билан ҳаракат қилмоқда. Агар барабаннинг радиуси R -га тенг бўлса, перонинг қоғоз устидаги u -тезлиги аниқлансин. Е ч и ш. Перонинг абсолют тезлиги маҳлум бўлиб, яъни vабс = v -га тенг. v -тезликни перонинг қоғоз устидаги нисбий тезлиги - u , ва қоғознинг перо жойлашган нуқтасининг тезлигидан иборат бўлган кўчирма - vкщ

тезликларнинг геометрик йиғиндисидан иборат деб ҳисоблаш мумкин. Кўчирма тезликнинг модули v кўч =  R . Тезликларни қўшишга оид теоремага асосан v = u + ¯vкщч , бундан u = v + (- ¯vкщч ). Ушбу v ва (- ¯vкщч ) векторлардан иборат бўлган параллелограмм қурамиз, ва изланаётган u -тезликни аниқлаймиз. v ва (- ¯vкщч ) векторлар орасидаги бурчак 90  -  -ни ташкил этгани учун, перонинг қоғоз устидаги тезлигининг модули, u = v R v R 2 2 2 2      sin Синуслар теоремаси орқали u ва ¯vкщч векторлар орасидаги бурчакни ҳисоблаб топиш мумкин. 75 масала. Кривошип - ползунли механизмнинг узунлиги r -га тенг бўлган ОА кривошипи  -бурчакли тезлик билан айланма ҳаракат қилмоқда (186 шакл). АВ шатуннинг узунлиги l -га тенг. Берилган  -бурчакли ҳолат учун ползуннинг ОА кривошипга нисбатан тезлиги аниқлансин. Е ч и ш. Ползун илгарилама ҳаракат қилмоқда ва унинг тезлиги АВ шатунга ҳам тегишли бўлган В нуқтанинг тезлигидан иборат. Демак, масалани ечиш шатуннинг В нуқтасининг тезлигини аниқлашдан иборат экан. АВ шатуннинг ОА кривошипга ниисбатан ҳаракати А нуқтадаги шарнир атрофидаги айланма ҳаракатдан иборат. Бундай ҳаракатда В нуқта АВ радиусли айлана бўйлаб ҳаракат қилади; демак, В нуқтанинг АВ шатунга нисбатан ҳаракатидаги тезлиги- v нис АВ -га перпендикуляр равишда йўналади. Ҳамда В нуқтанинг абсолют тезлиги - vабс , ВО тўғри чизиқ бўйлаб йўналган бўлади. В нуқта учун кўчирма ҳаракат ОА кривошипнинг ҳаракатидан иборат бўлади. Бунинг учун кривошипни ОАВ учбурчак билан маҳкам боғланган ҳолда О нуқта атрофида  - бурчакли тезлик билан ҳаракатланади деб фараз қиламиз (151 шаклдаги CD стерженни фанердан тайёрланган Л-лист билан

биргаликдаги ҳаракати каби). У ҳолда ОАВ учбурчак В нуқтасининг тезлиги, шатуннинг шу ондаги В нуқтасининг тезлиги билан устма-уст тушадиган тезлик вектори, шатуннинг В нуқтасининг кўчирма - ¯vкщч тезлиги ҳисобланади. ОАВ учбурчакнинг В нуқтаси О нуқта атрофида ОВ радиусли айлана бўйлаб ҳаракатланади. Демак, ¯vкщч - тезлик ОВ-га перпендикуляр равишда йўналган бўлиб, унинг сон қиймати v кўч =  АВ. АВ= l  c о s  + r  c о s  бўлгани учун v кўч =  ( l  c о s  + r  c о s  ). v нис , ¯vкщч ва vабс -векторлардан ташкил топган параллелограмм қурамиз, Бундан кўриниб турибдики, v нис = ¯vкщч / c о s  v нис =  ( l + r  c о s  / c о s  ). Бу тенгликдан  -бурчакни йўқотамиз. ОАВ учбурчакдан l  sin  = r  sin  . У ҳолда c о s  = 1 2 2 2  ( / ) sinr l  , ва ниҳоят В нуқтанинг изланаётган нисбий тезлигининг модулини аниқлаймиз, v нис =   l 1 2 2 2         r l r cos sin   (а) В нуқтанинг абсолют тезлиги Vабс -ни аниқлаш учун, яна ўша параллелограммдан фойдаланамиз. Ундан v абс = v нис  sin  . Лекин sin  =( r  sin  )/ l бўлгани учун, (а) тенгликдан v абс учун 63 масалада бошқа усул билан аниқланган қийматни топамиз (§57-га қаранг), ва уни v В -билан белгилаймиз. Хусусий ҳолда, яъни r = l бўлганда v нис =2  l , v абс =2  l  sin  . 76 масала. АВ горизонтал стерженнинг В учи шарнир орқали ползун билан боғланган. Ползун эса ОС кулисанинг йўналтирувчи-тирқиши бўйлаб сирпанма ҳаракат қилади, бунинг натижасида кулиса О ўқ атрофида айланма ҳаракат қилади (187 шакл). АВ стержен билан О ўқ орасидаги масофа h -га тенг. АВ стерженнинг v -тезлиги ва  бурчакка боғлиқ равишда кулисанинг бурчакли тезлиги анқлансин.

Е ч и ш. Бизга, ползуннинг абсолют тезлиги маҳлум бўлиб, у стерженнинг тезлиги v -дан иборат бўлади. Ползуннинг шу тезлигини, ползунни кулисанинг йўналтирувчи -тирқиши бўйлаб қилган ҳаркатидаги нисбий v нис -тезлик, ва кулисанинг ползун билан бир жойдаги нуқтасининг тезлиги, яъни ¯vкщч -кўчирма тезликларнинг вектор йиғиндисидан иборат деб ҳисоблашимиз мумкин. Ушбу векторларнинг йўналишлари бизга малум: нисбий v нис -тезлик вектор ОВ чизиқ бўйлаб йўналади; ¯vкщч -кўчирма тезлик вектори ОВ -га перпендикуляр ҳолда йўналади. У ҳолда v -тезликни ¯vкщч ва v нис лардан иборат иккита ташкил этувчиларга ажратамиз. Параллелограммдан кўриниб турибдики, кўчирма тезликнинг модули v кўч = v  c о s  . 186 шакл 187 шакл Лекин иккинчи томондан кўчирма тезлик v кўч =  ОВ =  h/c о s  . Бу ерда  -кулисанинг бурчакли тезлиги. Охирги икки тенгликнинг ўнг томонларини тенглаштириб, кулисанинг бурчакли тезлигининг қийматини аниқлаймиз  =( v / h ) c о s 2  . Тезланишларни кушиш ҳакидаги теорема. (кориолис теоремаси) Нуқтанинг нисбий, кўчирма ва абсолют тезланишлари орасидаги боғланишларни кўриб ўтамиз. (84) тенгламадан қуйидагиларни ёзамиз, aабс = dv dt абс = dv dt нис + d¯vкщч dt (85) Бу ердаги ҳосилалар нуқтанинг абсолют ҳаракатидаги ҳар-бир векторнинг ўзгаришларини аниқлаб беради. Бу ўзгаришлар нуқтанинг нисбий ва кўчирма ҳаракатларидан олинган ҳосилаларнинг йиғиндиларидан

иборат бўлиб, қуйида бевосита кўрсатиб ўтилади. Шу сабабли ¯vкщч ва v нис векторларнинг нисбий ҳаракатдаги ҳосилаларига « 1 » индекс қўямиз, уларнинг кўчирма ҳаракатдаги ҳосилаларига «2» индекс қўямиз, у ҳолда (85) тенглик қуйидаги кўринишга келади, aабс = ( ) dv dt нис 1 + ( ) dv dt нис 2 + (d¯vкщч )1 dt + (d¯vкщч )2 dt (86) Лекин, қоидага асосан (§64 даги 1 п.-га қаранг) нисбий тезланиш фақат нисбий ҳаракатдаги нисбий тезликнинг ўзгаришини характерлайди холос; О xyz ўқларнинг ҳаракати ёки кўчирма ҳаракат эътиборга олинмайди. Шу сабабли aнис = ( ) dv dt нис 1 . (87) Щз навбатида, кўчирма тезланиш кўчирма ҳаракатдаги кўчирма тезликнинг ўзгаришини характерлайди, яъни ¯aкщч = a m (§64 даги 2 п. га қаранг). Бу ерда m - қўзғалувчан О xyz ўқлари билан маҳкам боғланган нуқта бўлиб, у фақат қўзғалувчан ўқларнинг ҳаракатидагина тезланиш олади, яъни кўчирма ҳаракатдаги тезланиш. Шунинг учун ¯aкщч = (d¯vкщч )2 dt (88) Натижада (86) тенглик қуйидаги кўринишга келади, aабс = aнис + ¯aкщч + ( ) dv dt нис 2 + (d¯vкщч )1 dt . (89) Куйидагича белгилаш киритамиз, aкор = ( ) dv dt нис 2 + (d¯vкщч )1 dt (90) aкор - қиймат, нисбий тезликнинг кўчирма ҳаракатдаги ва кўчирма тезликнинг нисбий ҳаракатдаги ўзгаришларини ифодалайди, бу қийматни бурилиш тезланиши ёки кориолис тезланиши деб аталади. Натижада (89) формула қуйидаги кўринишга келади, aабс = aнис + ¯aкщч + aкор (91)

(91) формула К о р и о л и с н и н г т е з л а н и ш л а р н и қ ў ш и ш ҳ а қ и д а г и қ у й и д а г и т е о р е м а с и н и 1 ифодалайди: нуқтанинг мураккаб ҳаракатидаги тезланиши учта тезланишларнинг геометрик йиғиндисидан иборат бўлиб, улар нисбий, кўчирма ва бурилиш тезланиши ёки кориолис тезланишидан иборат бўлади. Ҳисоблаш ишларида фойдаланиш учун (90) формуланинг қийматини аниқлаймиз. Кўчирма ҳаракатни кўрганимизда, яъни қўзғалувчи О xyz ўқларнинг ҳаракатини кўрганимизда уни иккита ҳаракатдан, қутб билан биргаликдаги илгариланма ҳаракат ва қутб атрофидаги кўчирма бурчакли тезлик деб аталувчи  -бурчакли тезлик билан айланма ҳаракатидан иборат деб қараймиз. §63 -да кўрсатиб ўтилганидек  -нинг қиймати қутбнинг ўрнига боғлиқ эмас, шу сабабли 188 шаклда уни m -нуқтага, 189 шаклда эса О нуқтага қўйганимизга қарамасдан у бир-хил қийматга эга бўлади. Ҳисоблаш ишларини ( ) dvнис 2 / dt дан бошлаймиз. Кўчирма ҳаракатда v нис вектор эгри чизиқли АВ траекторияга уринма ҳолда йўналган бўлиб, шу эгри чизиқ билан биргаликда илгариланма ( m b1 -ҳолатга кўчади, 188 шакл) ва m 1 -нуқта атрофида бурилиб m b11 ҳолатга ўтади. Натижада v нис вектор кўчирма ҳаракатда ( ) dvнис 2 = bb 1 = vb  dt дан иборат элементар орттирма олади. Бу ерда vb - m b1 = v нис векторни m 1 -нуқта атрофидаги бурилишидаги b нуқтанинг тезлигидан иборат бўлади. Ушбу бурилиш  -бурчакли тезлик 1 Гюстав Кориолис (1792-1843й.) -щзининг амалий ва назарий механика бщйича яратган ишлари билан машъур бщлган француз олими. Кориолис тезланишини, айланма тезланиш ъам деб аталади, чунки у фаыат ыщзьалувчи щылар айланма (бурилганда) бщлгандагина мавжуд бщлади холос. vvv

билан амалга ошганлиги сабабли, (76) формула vb =   m b1 =   v нис бўлади. Натижада, ( ) dvнис 2 = vb  dt =   v нис  dt ва ( ) dv dt нис 2 =   v нис (92) Энди (d¯vкщч )1 / dt ни ҳисоблаймиз. ¯vкщч тезлик, қўзғалувчи О xyz ўқларнинг ҳаракатидаги АВ эгри чизиқнинг М нуқта билан устма-уст турган m -нуқтасининг тезлигидан иборат (189 шакл). Агар О нуқтани қутб деб танлаб олиб, ва Om = OM векторни r билан белгиласак, (81) формулага асосан ¯vкщч = ¯v'0 +   r Ушбу нуқта dt вақт ичида нисбий ҳаракат қилиб MM ' = v нис  dt масофага кўчиб, M ’ ҳолатга ўтади ва унинг радиус вектори r' = r + MM ' га тенг бўлади ¯vкщч ' = v O +   r' = v O +   ( r + MM ' ), М нуқта MM ' = v нис  dt дан иборат бўлган нисбий кўчиш олганлиги сабабли, ¯vкщч ' кўчирма тезлик қуйидаги орттирмани олади, (d¯vкщч )1 = ¯vкщч ' - ¯vкщч =   MM ' =   v нис  dt , бундан (d¯vкщч )1 dt =   v нис (93) (92 ва (93) қийматларни (90) тенгликка қўйсак, aкор =2  (   v нис ) (94) эканлигини аниқлаймиз. Шундай қилиб, кориолис тезланиши кўчирма (қўзғалувчи ҳисоб системасининг) бурчакли тезлик векторининг нисбий тезлик векторига вектор кўпайтмасининг иккиланганига тенг экан.

К ў ч и р м а ҳ а р а к а т и л г а р и л а м а б ў л г а н ҳ о л . Бундай ҳаракатда, яъни  =0 бўлганда, aкор =0 бўлади. Натижада (91) тенглама, қуйидаги кўринишга келади 2 , aабс = aнис + ¯aкщч (95) яъни, агар кўчирма ҳаракат илгариланма бўлса, нуқтанинг абсолют тезланииши нисбий ва кўчирма тезланишларнинг геометрик йиғиндисидан иборат бўлар экан. Бундай натижа, худди тезликларни қўшиш теоремасига ўхшаш эканлигини кўрсатиб турибди. Н и с б и й , к ў ч и р м а в а к о р и о л и с т е з л а н и ш л а р н и ҳ и с о б л а ш . Нисбий тезланишни аниқлашда, кўчирма ҳаракатни эътиборга олинмаслиги сабабли, уни оддий кинематика масалаларидаги каби аниқланади (§§40,43). Кўчирма тезланишни аниқлашда қўзғалувчи ўқларнинг М нуқта жойлашган ўрнининг тезланишини аниқлашдан, яъни қаттиқ жисмнинг ҳаракатида унинг бирорта нуқтасини тезланишини аниқлашга ўхшаш бўлиб, улар §51, §58, §62, §63 ларда кўриб ўтилган. Кориолис тезланиш эса (94) формула орқали аниқланади. Агар  ва v нис векторлар орасидаги бурчак  -бўлса, кориолис тезланишининг модули, а кор =2   v нис  sin  (96) Кориолис тезланиш вектори - aкор векторнинг йўналиши   v нис векторнинг йўналиши билан бир-хил бўлиб,  ва v нис векторлар жойлашган теккисликка перпендикуляр равишда йўналган ва унинг учидан қараганимизда  -векторни соат стрелкасига тескари томонга бурганимизда 180  дан кичик бурчакда v нис векторнинг устига тушиши керак (190, а шакл). 2 Ушбу натижа 188, 189 шаклларда яыыол кщриниб турибди. АВ эгри чизиы илгариланма ъаракат ыилганда, v нис вектор 168 шаклда пунктир орыали тасвирланган m 1 b ъолатга келади, яoни щзгармайди ва ( d v нис ) 2 =0 бщлади. Ъамда, АВ эгри чизиынинг барча нуыталари бир хил тезликларга эга бщладилар ва M ’ нуытанинг тезлиги М нуытанинг пунктир билан тасвирланган тезлигига тенг (189 шаклга ы.) бщлади, натижада ( d v нис ) 1 =0 бщлади.

190 - шаклдан кўриниб турибдики, агар нисбий тезлик вектори-v нис ни  -векторга перпендикуляр бўлган П - текисликка проекциялаб, шу проекция VнисП -векторни кўчирма ҳаракатнинг айланиши томонга 90  га бурсак кориолис тезланишининг йўналиши аниқланади. Агар нисбий ҳаракатнинг траекторияси бир текисликда жойлашган бўлса, ва ҳар доим шу текислик устида ҳаракатланса, у ҳолда  =90  бўлади (190, б шакл) ва кориолис тезланишнинг модули қуйидагича бўлади: а кор =2   v нис  (96’) 190, б шаклдан кўриниб турганидек, нисбий тезлик вектори - v нис ни кўчирма ҳаракатнинг айланиш томонига 90  га бурсак ҳам, aкор -тезланишининг йўналиши аниқ бўлади. 191 шаклда юқоридаги қоидаларни чизмада тасвирлаш учун, АВ трубкани чизма текислигидаги (191, а шакл) айланма ва трубканинг конуссимон (191,б шакл) ҳаракатида унинг ичида ҳаракатланаётган М шарча кориолис тезланишининг йўналиши кўрсатилган. (96) формуладан кўриниб турибдики, кориолис тезланиши қуйидаги ҳолларда нолга тенг бўлади: 1.  =0 бўлганда, яъни кўчирма ҳаракат илгариланма бўлганда [(95) формула] ёки шу ондаги кўчирма бурчакли тезлик нолга тенг бўлганда; 2. v нис =0 бўлганда, яъни шу ондаги нисбий тезлик нолга тенг бўлганда; 3.  =0 ёки  =180  бўлган ҳолларда, яъни нисбий тезлик вектори кўчирма ҳаракатнинг айланиш ўқига параллел бўлганда, ёки шу ондаги v нис вектор кўчирма ҳаракатнинг оний айланиш ўқига параллел бўлганда. 191 шакл.

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати

МУРАККАБ СИСТЕМАЛАРНИ ПУХТАЛИГИ

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати

Нуқтанинг эркинмас ва нисбий ҳаракати

Нуқтанинг тугри чизиқли тебранма ҳаракати