Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121.8603515625 KB

Каттик жисмнинг текисликка параллел ҳаракати Режа: 1. Текисликка параллел ҳаракатнинг тенгламаси. 2. Ясси фигура нуқталарининг траекторияларини аниқлаш. 3. Ясси фигура нуқталарининг тезликларини аниқлаш.

Текисликка параллел ҳаракатнинг тенгламаси. (Ясси фигуранинг ҳаракати). Ҳаракатни илгариланма ва айланма ҳаракатларга ажратиш. Текисликка параллел (ёки ясси) ҳаракат деб, қаттиқ жисмнинг шундай ҳаракатига айтиладики, шу жисмда олинган барча нуқталар ҳаракат давомида бирорта қўзғалмас П -текисликка параллел ҳолда кўчадилар (141 шакл). [ Текисликка параллел (ёки ясси) ҳаракат деб, қаттиқ жисмнинг шундай ҳаракатига айтиладики, шу жисмда ихтиёрий олинган нуқтанинг траекторияси бирорта қўзғалмас П -текисликка параллел бўлган текисликда жойлашади -тарж ]. Техникада бундай ясси ҳаракатлар жуда кенг тарқалган бўлиб, аксарият машина ва механизмларнинг звенолари шундай ҳаракат қиладилар. Масалан, тўғри чизиқли йўлда ҳаракатланаётган ғилдирак, кривошип- ползунли механизмнинг шатуни ва б. Бундай ҳаракатнинг хусусий ҳоли сифатида қаттиқ жисмнинг қўзғалмас ўқ атрофидаги ҳаракати ( ёки қаттиқ жисмнинг илгариланма ҳаракати -тарж ) мисол бўла олиши мумкин. 141 шакл 142 шакл Каттиқ жисмда қўзғалмас П -текисликка параллел бўлган бирорта S - юзадан иборат кесма олайлик (141 шакл). Шу жисмнинг текисликка параллел ҳаракатида жисмнинг шу S -юзага перпендикуляр бўлган ММ’ тўғри чизиқдаги барча нуқталари айнан бир хил ҳаракат қиладилар. Демак, қаттиқ жисмнинг қўзғалмас О xy ўқларига нисбатан ҳаракатини ўрганиш учун, шу S -юзали кесимнинг ҳаракатини ўрганиш кифоя қилар экан. Шу сабабли, қуйида қаттиқ жисмнинг ҳаракатини ўрганиш ўрнига, шу S - юзадан иборат фигуранинг О xy ўқларидаги ҳаракатини ўрганиш билан кифояланамиз. Каттиқ жисм учун қуйидаги 53-59 параграфларда олинадиган

натижаларнинг ҳаммаси S -юзада ётувчи барча нуқталар учун ҳам ўринли ҳисобланади. S -юзали фигуранинг О xy - ўқлардаги ҳолати, шу юзада ихтиёрий олинган АВ -кесманинг ҳолати орқали батафсил аниқланиши мумкин (142 шакл). Щз навбатида АВ кесманинг ҳолатини аниқлаш учун, А нуқтанинг x A , y A координаталари ва АВ кесманинг х ўқи билан ҳосил қилган  -бурчакнинг қийматлари аниқ бўлиши шарт. S -фигуранинг ҳолатини аниқлаш учун танлаб олинган А нуқтани, кинематикада қутб (полюс) деб аталади ва бундан кейинги сатрларда фақат шундай деб номлаймиз. S -фигура ҳаракат қилганда x A , y A координаталар ва  бурчагининг қийматлари ўзгариб туради. Каттиқ жисмнинг ҳаракат қонунини аниқлаш ёки S -фигуранинг О xy -ўқлардаги ҳолатини исталган вақтда аниқлаш учун, қуйидаги ифодалар аниқ бўлиши шарт, x A = f 1 ( t ), y A = f 2 ( t ),  = f 3 ( t ) (50) Жисмнинг ҳаракатини белгиловчи (50) формулалар, ясси фигуранинг ҳаракат тенгламалари деб аталади. Ҳамда улар, қаттиқ жисмнинг текисликка параллел ҳаракатининг тенгламалари деб аталади. (50) тенгламалардан биринчи иккитаси жисмнинг  = c о nst бўлгандаги ҳаракат қонунидан иборат; улар жисмнинг илгариланма ҳаракатини ифодаловчи тенгламалардан иборат бўлиб, жисмнинг барча нуқталари қутб билан бир хил ҳаракатда бўлади. Учинчи тенглама, агар x A = c о nst , y A = c о nst бўлгандаги ҳаракатдан иборат бўлиб, яъни қутб қўзғалмас бўлгандаги ҳаракатдир; бу эса жисмни А - қутб атрофидаги айланма ҳаракатидан иборат бўлади. Булардан қуйидаги хулосани чиқарамиз: ясси фигуранинг ўз текислигидаги ҳаракати, иккита ҳаракатларнинг йиғиндисидан иборат бўлиб, улардан бири барча нуқталарнинг қутб билан биргаликдаги 143 шакл.

илгариланма ҳаракати, иккинчиси эса барча нуқталарнинг А-қутб атрофидаги айланма ҳаракатидан иборат бўлар экан 1 . Каттиқ жисмнинг бундай ҳаракатининг асосий кинематик характеристикалари қутбнинг тезлик ва тезланишлари (vилг = v A , aилг = a A ), яъни илгариланма ҳаракатнинг тезлик ва тезланишлари, ҳамда қутб атрофидаги айланма ҳаракатнинг бурчак тезлиги -  , ва бурчак тезланиши -  , лардан иборат бўлади. Агар (50) тенгламалар системаси маҳлум бўлса, ушбу қийматларни исталган вақт учун аниқлаш мумкин бўлади. Ҳаракатни ўрганиш мобайнида, ихтиёрий нуқтани қутб деб танлаб олиш мумкин. Масалан биз, шу жисмдаги Ох ўқи билан  1 бурчак ташкил қилувчи CD кесмани олиб унинг С нуқтасини қутб деб танлаб олиб, шу жисмнинг ҳаракати қандай бўлишлигини кўриб чиқайлик (143 шакл). У ҳолда илгариланма ҳаракатдаги характеристикалар бошқача бўлади, яъни vC  v A ва aC  a A бўлади, (акс ҳолда жисм илгариланма ҳаракат қилаётган бўлар эди). Айланма ҳаракатнинг характеристикалари, яъни  ва  -лар эса ўзгармасдан қолади. Ҳақиқатдан ҳам, С нуқтадан АВ кесмага параллел бўлган CD кесма олайлик, у ҳолда исталган вақт учун  1 =  -  бўлади, бу ерда  = c о nst . Шу сабабли     1     1 бўлади, ёки  1 =  ,  1 =  бўлади. Демак, ҳаракатнинг айланма ҳаракатдаги қисми қутбга боғлиқ эмас экан . Ясси фигура нуқталарининг траекторияларини аниқлаш. Энди текисликка параллел ҳаракат қилаётган қаттиқ жисм нуқталарининг ҳаракатини ўрганамиз, яъни жисмнинг ҳар бир нуқтасини траекторияси, тезлик ва тезланишини аниқлаймиз. Ҳозир траекторияни аниқлашни кўриб чиқамиз. 1 Тегишли равишда , ыаттиы жисмнинг текисликка параллел ъаракатини А ыутб билан биргаликдаги илгарилама ва П текисликка перпендикуляр бщлиб , А ыутдан щтувчи щы атрофидаги (141 шаклга ы .) айланма ъаракатдан иборат деб ъисоблаш мумкин .

Ясси фигуранинг М нуқтасини олиб кўрайлик. Унинг ҳолати қутбдан шу М нуқтагача бўлган b = AM масофа ва ВАМ=  бурчак орқали аниқланади (144 шакл). Агар ҳаракат (50) тенгламалар орқали берилган бўлса, у ҳолда М нуқтанинг Оху ўқлардаги х ва у координаталари: х= x A + bc о s (  +  ), y = y A + bsin (  +  ) (51) бу ерда, x A , y A ,  -лар (50) тенгламалар орқали аниқланадиган ва вақт t -га боғлиқ ҳолда ўзгарувчан қийматлар. 144 шакл 145 шакл М нуқтанинг О xy текислигидаги ҳаракат қонуни (51) формула орқали ифодаланади, ҳамда М нуқтанинг траекториясининг параметрик тенгламалари деб аталади. Траекториянинг оддий тенгламасини аниқлаш учун, бу (51) тенгламалардан t -вақтни йўқотиб юбориш лозим бўлади. Агар бирорта механизм звеносининг ҳаракати ўрганилаётган бўлса, шу звенодаги ихтиёрий нуқтанинг траекториясини аниқлаш учун, нуқтанинг координаталарини механизмнинг ҳолатини белгиловчи бирорта параметр орқали ифодалаш керак, сўнгра шу параметрни тенгламадан чиқариб ташлаш лозим. У ҳолда, (50) тенгламалар билан ифодаланувчи ҳаракат қонунини аниқлашнинг зарурати йўқ. 58 масала. Эллипсограф линейкасига маҳкамланган А ва В ползунлар, ўзаро перпендикуляр бўлган йўналтирувчилар бўйлаб ҳаракат қилмоқдалар (145 шакл). АВ= l га тенг бўлса, линейка М нуқтасини траекторияси аниқлансин.

Е ч и ш. А нуқтани қутб деб танлаб оламиз ва М нуқтанинг ҳолатини линейкада олинган АМ= b кесма орқали аниқлаймиз. Линейканинг ҳолати  - бурчак орқали ифодаланади. У ҳолда М нуқтани қўзғалмас Оху ўқлардаги х ва у координаталарини аниқлаймиз: x =( b -1) c о s  , y = bsin  бўлади. Шу иккала тенгламалардан вақтга боғлиқ ўзгарувчи  -ни йўқотиб юборсак, (линейканинг ҳаракат қонуни қандай бўлишидан қатҳий назар) М нуқтанинг траекторияси аниқланади. М нуқта траекториясининг тенгламаси, x b y b2 2 2 2 1 1 ( )   бўлади, бу эгри чизиқ эса, маркази О нуқтада жойлашган, ярим ўқлари a = b -1 ва b - лардан иборат эллипс экан. Тегишли винтлар ёрдамида l ва b -ларни ўзгартириб, линейканинг ўлчамларидан катта бўлмаган ҳарқандай ярим ўқларга эга бўлган эллипсни чизиш мумкин экан. Шу сабабли бу механизмни эллипсограф (эллипс чизувчи-тарж) деб аталади. Ясси фигура нуқталарининг тезликларини аниқлаш. §52-да кўрсатиб ўтилганидек, текисликка параллел ҳаракатдаги жисмнинг барча нуқталарини А-қутб билан биргаликдаги v A -тезлик билан илгариланма ҳаракати ва қутб атрофидаги айланма ҳаракатларнинг йиғиндисидан иборат деб ҳисоблаш мумкин экан. Фигуранинг ихтиёрий М нуқтасининг тезлиги, юқорида айтилган иккита ҳаракатлардан олинадиган тезликларнинг геометрик йиғиндисидан иборат бўлишлигини кўрсатиб ўтамиз. Ҳақиқатдан ҳам, фигуранинг ихтиёрий М нуқтасининг қўзғалмас О xy ўқлардаги ҳолати, r = r A + r' -кўринишдаги радиус вектор билан аниқланади (146 шакл). Бу ерда rA - қутбнинг радиус вектори, r' = AM -М нуқтанинг қутб билан биргаликда ҳаракатланувчи Ax ’ y ’ - ўқларга нисбатан олинган радиус вектори. У ҳолда, vM = dr dt = dr dt dr dt A '

Бу тенгликдаги drA / dt = v A - қутб А-нинг тезлиги; d r' / dt = vMA - М нуқтанинг А қутб атрофидаги айланишидан оладиган айланма тезлик, ёки rA = c о nst бўлгандаги айланма тезлик. Шундай қилиб юқоридаги тенгликдан, vM = v A + vMA (52) М нуқтанинг А-қутб атрофидаги айланма ҳаракатидан оладиган vMA - тезлик вектори (§51-га қаранг), v МА =  МА ( AM  vMA ) (53) бу ерда  - фигуранинг бурчакли тезлиги. Шундай қилиб, ясси фигуранинг ихтиёрий М нуқтасининг тезлиги қутб деб қабул қилинган бирорта А нуқтанинг тезлиги ва шу М нуқтанинг қутб атрофидаги айланишидан оладиган тезликларнинг геометрик йиғиндисига тенг экан. М нуқтанинг тезлик вектори vM -нинг модули ва йўналиши тегишли параллелограммнинг диоганали орқали аниқланади (147 шакл). 146 шакл 147 шакл 148 шакл 59 масала. Тўғри чизиқли релс устида сирпанмасдан айланма ҳаракат қилаётган ғилдиракнинг гардишидаги М нуқтанинг тезлиги аниқлансин (148 шакл). Ьилдирак ўқи С-нуқтанинг тезлиги - vC , ва бурчак  DKM =  Е ч и ш. С -нуқтанинг тезлиги малум бўлгани учун, бу нуқтани қутб деб танлаб оламиз ва М нуқтанинг тезлигини аниқлаш учун тегишли вектор тенглама тузамиз, яъни v v v M C MC   ва v CM MC , сон қиймати бўйича v MC =  MC =  R ( R -ғилдиракнинг радиуси). Ьилдиракнинг бурчакли тезлиги -  ни аниқлаш учун, ғилдиракнинг К нуқтаси сирпанмас эканлигидан, яъни v K =0 эканлигидан фойдаланамиз,

Иккинчи томондан М нуқта учун тузилган вектор тенгламага ўхшашv v v K C KC   ёзамиз, бу ерда v KC =  KC =  R . К нуқта учун тузилган вектор тенгламадаги vC ва vKC векторлар бир тўғри чизиқда ётадилар, ҳамда v K =0 бўлгани учун v KC = v C бўлади. Бундан  = v C / R , натижада v MC =  R = v C эканлигини аниқлаймиз. vMC ва vC векторларга қурилган параллелограмм ромбдан иборат бўлади. vMC ва vC -векторлар орасидаги бурчак  -га тенг, ҳамда ушбу бурчакларни ташкил этувчи томонлар ва бурчак  -ўзаро перпендикуляр. Щз навбатида  =2  , марказий бурчак бўлиб, ўша ички  бурчакдан иборат ёйга тиралган бўлади. У ҳолда ромбнинг хоссасига кўра - vC ва vM векторлар орасидаги бурчак, vMC ва vM векторлар орасидаги бурчаклар  -га тенг бўлади. Ромбнинг диагонали ўзаро перпендикуляр бўлганлиги сабабли, v M =2 v C со s  ва vM  KM Кўриниб турибдики, бу усул жуда катта ҳажмдаги ҳисоблаш ишларига олиб келар экан. Кейинги мавзуларда бу масалани анча осон йўл билан ечиш усуллари кўрсатиб ўтамиз (§57 даги 61 масалага қаранг).

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380 c . 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “В ус шая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Каттик жисмнинг мураккаб ҳаракати

Каттик жисмнинг илгариланма ва айланма ҳаракати

Ернинг тортилиш майдонидаги жисмнинг ҳаракати

Жисмнинг икки нуқтаси тезлигининг проекцияси ҳақидаги теорема

Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема