Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема - Механика - Рефераты

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.7890625 KB

Система массалари марказининг харакати хақидаги теорема Режа: 1. Система ҳаракатининг дифференциал тенгламалари. 2. Массалар марказининг ҳаракати ҳақидаги теорема. 3. Массалар марказининг ҳаракатини сақланиш қонуни.

Система ҳаракатининг дифференциал тенгламалари. N -та моддий нуқталардан ташкил топган, механик системани олиб кўрамиз ва унда ихтиёрий m k -массали нуқтани ажратиб оламиз. Шу моддий нуқтага таoсир этувчи барча ташқи (актив ва реакция) кучларнинг тенг таoсир этувчисини Fke - билан, ички кучларнинг тенг таoсир этувчисини эса Fki -билан белгилаймиз. Агар моддий нуқтанинг шу кучлар таoсиридаги тезланиши a k - бўлса, динамиканинг асосий қонунига кўра m k a k = Fke + F ki бўлади. Худди шундай натижаларни ҳар бир нуқта учун ёзишимиз мумкин. Демак, бутун механик система учун, шундай тенгламаларни ёзиб чиқсак, m a F F m a F F m a F F e i e i n n n e n i1 1 1 1 2 2 2 2             .......... .......... ... (13) (13) тенгламалар, механик система ҳаракатининг вектор формадаги дифференциал тенгламалари деб аталади (бу ердаги a k =  v k = rk ) . Ушбу тенгламаларнинг ўнг томонидаги кучлар, умумий ҳолда, вақтга, система нуқталарининг координаталарига ва уларнинг тезликларига боғлиқ равишда ўзгарувчи қийматлар бўлишлари мумкин. (13) тенгликларни бирорта координата ўқларига проекцияласак, система ҳаракатининг шу ўқдаги дифференциал тенгламасини оламиз. Механик система динамикасининг асосий қонунини тўлиқ ечимини олиш учун, берилган кучлар ва уларга қўйилган боғланишлар маoлум бўлса, тегишли дифференциал тенгламаларни интеграллаш орқали системанинг ҳар бир нуқтасининг ҳаракат қонунини аниқлашдан иборат бўлади. Бундай масаланинг аналитик ечимини аниқлаш айрим ҳоллардагина амалга оширилиши мумкин, нуқталар сони кўп бўлса ёки тенгламалар мураккаб бўлган ҳолларда улар компғютерлар ёрдамида ечилади. Лекин аксарият конкрет масалаларни ечишда, системанинг айрим нуқталарининг ҳаракат қонунларини аниқлаш талаб этилмайди, балки бутун

механик системанинг умумий характеристикаларини аниқлаш билан кифояланилади. Масалан, кривошип-шатунли механизмнинг унга қўйилган кучлар таoсиридаги (§57 даги 158 шакл) ҳаракатини аниқлаш учун, кривошипнинг айланиш қонунини аниқлаш кифоя қилади, яҳни бурилиш бурчаги  -нинг вақт t -га боғлиқ функциясини аниқлаш кифоя қилади. Амалда, бундай ечимларни аниқлаш учун (13) формуладан фойдаланилмайди, балки динамикада ишлаб чиқилган бошқа усуллардан фойдаланилади. Булар қаторига, инженерлик амалиётида кенг қўлланиладиган система динамикасининг умумий теоремалари киради. Бу усуллар асосан (13) формула орқали келтириб чиқилган бўлиб, ушбу ва кейинги учта бобларда кўриб чиқилади. Лекин, биз ҳозир системанинг дифференциал тенгламалари орқали, изланаётган натижанинг бевосита эффектив ечимини аниқлашга оид масалани кўриб чиқамиз. 122 масала. Т е б р а н и ш л а р н и д и н а м и к с ў н д и р г и ч и . Пружинага маҳкамланган 1-юк, x -ўқидаги проекцияси Q x = Q 0 sin р t бўлган қўзғатувчи Q - куч таoсирида мажбурий тебранма ҳаракат қилмоқда (§96 га қаранг). Ушбу тебранишларни сўндириш учун, 1 -юкка қаттиқлиги с 2 -бўлган пружина орқали массаси m 2 -бўлган юк уланган бўлса, шу 2-юкнинг ва 2-пружинанинг характеристикалари аниқлансин (283 шакл). Е ч и ш. Вертикал бўйича юқорига қаратиб х -ўқини ўтказамиз ва юкларнинг статик мувозанат ҳолатидан бошлаб, уларнинг х 1 ва х 2 - координаталарини аниқлаймиз. У ҳолда оғирлик кучи, эластиклик кучлари F 1ст =с 1  1ст ва F 2ст =с 2  2ст - билан мувозанатлашади ва улар ҳаракат тенгламаси (§94 даги 112 масалага қаранг)дан чиқариб ташланади. Эластиклик кучларининг ҳисобга олинадиган қисмлари эса, пружиналарнинг статик мувозанат ҳолатига нисбатан узайишларига пропорционал бўлади. Узайишлар тегишли равишда  1 =х 1 ва  2 =х 2 бўлади ва 2-юкка F 2 ( F 2 x =- c 2  2 ) - 283 шакл.

эластиклик кучи, 1 -юкка эса F2' = F 2 , эластиклик кучи F 1 ( F 1 x =- c 1  1 ) ва қўзғатувчи Q кучлари таoсир этмоқда. Натижада, юкнинг ҳаракатини қуйидаги дифференциал тенгламасини тузамиз, m 1 x 1 = - c 1 x 1 + c 2 ( x 2 - x 1 )+ Q 0 sin р t , m 2 x 2 =- c 2 ( x 2 - x 1 ). 1-юк тебранишининг сўниши учун, х 1 =0 бўлиши шарт. У ҳолда с 2 x 2 + Q 0 sin р t =0 ва m 2 x 2 =- c 2 x 2 . Биринчи тенгламадан, х 2 =-( Q 0 / c 2 ) sin р t ва   x 2 =р 2 ( Q 0 / c 2 ) sin р t бўлади. Буларни иккинчи тенгламага қўйсак, натижада m 2 р 2 =с 2 эканлигини аниқлаймиз. Ушбу тенглик, мажбурий тебранишлар таoсиридаги 1-юкнинг тебранишларини сўндирувчи шартдан иборат бўлиб, m 2 ёки c 2 .-қийматлардан бирини танлаб олинади, иккнчиси эса шу тенглама орқали аниқланади. Албатта, 2-юкнинг массаси m 2 - ни кичикроқ олиш маoқулроқ ҳисобланади, лекин берилган р -га боғлиқ ҳолда с 2 -нинг қиймати ҳам кичкина бўлиб қолади, бу эса ўз ўрнида 2-юкнинг амплитудаси Q 0 / c 2 - нинг катталашиб кетишига, яҳни салбий (ёмон) оқибатларга олиб келиши мумкин. Массалар марказининг ҳаракати ҳақидаги теорема. Айрим ҳолларда, механик система (айниқса қаттиқ жисм) ҳаракатининг характерини аниқлаш учун, унинг массалар марказининг ҳаракатини аниқлаш лозим бўлади. Ушбу қонуниятни аниқлаш учун, (13) дифференциал тенгламалар системасини ўнг ва чап томонларини ҳадма-ҳад қўшамиз. Натижада  m k a k =  Fke +  F k i (14) Тенгламанинг чап тарафига ўзгартиришлар киритамиз. Радиус-вектор учун (1’) формуладан масса марказини аниқлаймиз,  m k r k =М r С Тенгликнинг иккала томонидан вақт бўйича икки марта ҳосила олсак ва йиғиндининг ҳосиласи ҳосилаларнинг йиғиндисига тенг эканлиги сабабли,

 m kd r dt k2 2 = М d r dt C2 2 ёки  m k a k =М a С (15) бу ердаги a С - массалар марказининг тезланиши. Ички кучларнинг хоссасига асосан  F k i =0 бўлади, натижада (15) эoтиборга олсак (14) тенглама қуйидаги кўринишга келади, М a С =  Fke (16) (16) тенглама, с и с т е м а м а с с а л а р и н и н г м а р к а з и н и ҳ а р а к а т и ҳ а қ и д а г и т е о р е м а ни ифодалайди: системанинг массасини унинг масса марказини тезланишига кўпайтмаси, системага таoсир этувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндисига тенг экан (16) тенгламани, моддий нуқтанинг ҳаракатини дифференциал тенгламаси [§74 даги (2) формула] билан солиштириш натижасида, ушбу теореманинг бошқача ифодасини аниқлаймиз: системанинг массалари маркази, массаси системанинг массасига тенг бўлган ва системага қўйилган барча ташқи кучлар таoсиридаги моддий нуқта каби ҳаракатда бўлар экан. (16) тенгликнинг иккала томонини координата ўқларига проекцияласак, М x с = Fkxe  , М y с = Fkye  М z с = Fkze  (16’) Ушбу тенгламалар, масса маркази ҳаракатининг дифференциал тенгламасини декарт координата ўқларидаги проекцияларидан иборат . Юқорида исбот қилинган теореманинг моҳияти қуйидагича: 1.Теорема нуқта динамикасининг усулларига асос бўлиб хизмат қилади. (16’) тенгламалардан кўриниб турибдики, жисмни моддий нуқта деб ҳисоблаб, ушбу тенгламаларни ечиш натижасида шу жисмнинг масса марказини ҳаракатини аниқлар эканмиз, яҳни муқим (конкрет) мазмунга эга экан.

Хусусий ҳолда, агар жисм илгариланма ҳаракатда бўлса, масса марказининг ҳаракати жисмнинг ҳаракатини тўлиқ равишда ифодалайди. Шундай қилиб, илгариланма ҳаракатдаги қаттиқ жисмни, массаси системанинг массасига тенг бўлган моддий нуқта деб ҳисоблаш мумкин экан. Ж исмнинг ҳаракатини унинг масса марказини ҳолатини билиш кифоя қилган ҳолларда ёки масаланинг шартига кўра айланма ҳаракатни эoтиборга олинмайдиган ҳолларда ҳам, жисмни моддий нуқта деб ҳисоблаш мумкин бўлади. 2. Ушбу теорема орқали, бизга номалум бўлган ички кучларни эoтиборга олмаган ҳолда масса марказиннг ҳаракатини аниқлаш мумкин экан. Теореманинг амалий моҳияти шулардан иборат. Массалар марказининг ҳаракатини сақланиш қонуни. Массалар марказини ҳаракати ҳақидаги теоремадан қуйидаги хулосалар келиб чиқади: 1.Системага таoсир этувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндиси нолга тенг бўлсин, F k e =0 У ҳолда (16) тенгламага асосан a с =0 ёки v с = c о nst бўлади. Демак, агар системага таoсир этувчи ташқи кучларнинг геометрик йиғиндиси нолга тенг бўлса, системанинг масса марказининг тезлигининг сон қиймати ва йўналиши ўзгармас бўлар экан, яҳни текис ва тўғри чизиқли ҳаракатда бўлар экан. Хусусий ҳолда, агар жисмнинг массалар маркази қўзғалмас бўлган бўлса, қўзғалмаслигича қолар экан. Кўриниб тургандек, ички кучларнинг жисмга таoсири унинг массалар марказини ҳаракатини ўзгартира олмас экан. 2. Жисмга таoсир этувчи ташқи кучларнинг йиғиндиси нолга тенг эмас, лекин уларнинг бирорта координата ўқдаги (масалан, х ўқдаги) проекцияларининг йиғиндиси нолга тенг бўлсин, яҳни Fkxe  =0

У ҳолда, (16’) тенгламанинг биринчисидан,x с =0 ёки x с = v Cx = c о nst . Демак, агар системага таъсир этувчи ташқи кучларнинг бирор ўқдаги проекцияларининг йиғиндиси нолга тенг бўлса, массалар марказининг тезлигини шу ўқдаги проекцияси ўзгармас бўлар экан. Хусусий ҳолда, масалан бошланғич тезликнинг х ўқдаги проекцияси v Cx 0 =0 бўлса, кейинги ҳамма вақтларда ҳам у нолга тенг бўлади, яҳни массалар маркази х ўқи бўйлаб ҳаракат қилмайди (х С = c о nst ). Юқорида олинган барча натижалар, массалар марказининг ҳаракатини сақланиш қонуни ни ифодалайди. Қуйида шу қонунни амалдаги кўринишларини кўрсатувчи баҳзи мисолларни кўриб ўтамиз. Қ у ё ш с и с т е м а с и м а с с а л а р и м а р к а з и н и н г ҳ а р а к а т и . Қуёшдан узоқда жойлашган юлдузларнинг тортилиш кучларини эoтиборга олмасак, у ҳолда Қуёш системасига ҳеч қандай ташқи кучлар таoсир этмайди. Демак, қуёш системасининг массалар маркази юлдузларга нисбатан тўғри чизиқли, ўзгармас тезлик билан ҳаракат қилар экан. Ж у ф т к у ч н и н г ж и с м г а т а ҳ с и р и (32 шаклга қаранг). Агар, эркин қаттиқ жисмга, F ва F' ташқи кучлардан иборат жуфт таoсир этса, уларнинг геометрик йиғиндиси ( F + F' =0) нолга тенг бўлади. Демак, агар жисмнинг массалар маркази қўзғалмас бўлса, жуфт кучлар таoсиридан кейин ҳам қўзғалмаслигича қолади. Шундай қилиб, эркин қаттиқ жисмга қаерда бўлмасин жуфт куч таoсир этса, у массалар маркази атрофида айланма ҳаракат қилади (лекин, фараз қилингандек, оний айланишлар ўқи жуфтнинг текислигига перпендикуляр бўлишлиги шарт эмас). Г о р и з о н т а л т е к и с л и к б ў й и ч а ҳ а р а к а т . Агар, ишқаланиш кучи бўлмаса, одам фақат ўзининг мускулларининг (ички кучлар) кучлари ҳисобига горизонтал текислик бўйича ҳаракат қила олмайди. Чунки одамга таoсир этувчи барча ташқи (оғирлик кучи ва текисликнинг реакцияси) кучларнинг ихтиёрий горизонтал текисликдаги проекцияларининг йиғиндиси

ҳар доим нолга тенг бўлади, натижада одамнинг массасини маркази текислик бўйлаб ҳаракат қила олмайди (х С = c о nst ). Масалан, агар одам ўнг оёғини олдинга қўйса, унинг чап оёғи орқага сурилади, ва масса маркази ўз ўрнида қолади. Агар, ишқаланиш кучи мавжуд бўлса, у ҳолда ҳаракат томонга йўналган ишқаланиш кучи чап оёқнинг орқа томонга силжишига йўл қўймайди. Мана шу ишқаланиш кучи, одамни ҳаракат қилдирувчи ташқи куч ҳисобланади (ушбу мисолда олдинга қараб йўналган). Тепловоз ёки автомобилнинг ҳаракати ҳам худди шу тариқа содир бўлади. Двигател ичидаги газларнинг босим кучлари ички кучлардан иборат бўлгани учун, улар бевосита масса марказини ҳаракатга келтира олмайди. Масса марказини ҳаракат қилдириш учун, етакловчи деб аталувчи тегишли ғилдиракларга двигател айлантирувчи момент узатади, шу сабабли етакловчи ғилдиракнинг горизонтал текислик билан бевосита тегиб турган (контакт қилаётган) В нуқтаси (284 шакл) чап томонга қараб сирпанишга интилади. Лекин , текислик билан ғилдирак орасида пайдо бўладиган ишқаланиш кучи , ўнг томонга йўналади . Бу куч ташқи куч бўлганлиги сабабли , унинг ёрдамида тепловоз ёки автомобилнинг массалари маркази ўнг томонга қараб ҳаракат қилади . Агар ушбу ишқаланиш кучи йўқ бўлса ёки бу кучнинг қиймати етакланувчи ғилдиракнинг қаршилигидан кичкина 1 бўлса , ўнг томонга йўналган ҳаракат содир бўлмайди ; у ҳолда етакловчи ғилдирак ўз жойида туриб айланма ҳаракат (« буксоват ») қилади . Т о р м о з л а ш . Тормозлаш учун , автомобилнинг кузовига қаттиқ маҳкамланган тормоз колодкалари билан думалаб кетаётган ғилдиракнинг барабанини қаттиқ сиқадилар . Бунинг натижасида колодкалар билан барабан орасида пайдо бўладиган ишқаланиш кучлари , ўз - ўзидан массалар марказининг ҳаракатини ўзгартира олмайди , 1 Етакланувчи ғилдиракка буровчи момент эмас, балки ўққа қўйилган (264 шакл) Q -кучи тасир этади. Ҳамда, ғилдиракка орқа томонга йўналган ишқаланиш кучи та oсир этади. Бу ташқи куч бўлиб, ҳаракатни тормозлайди.

яҳни поезд ёки автомобилни тўтата олмайди , чунки бу кучлар ички кучлар ҳисобланади . Лекин , колодкаларнинг барабанга ишқаланиши натижасида ғилдиракнинг ўз ўқи атрофидаги айланиши секинлашади ва ғилдирак билан релс ( ёки ер ) орасида ҳаракатга тескари йўналишда бўлган сирпаниб ишқаланиш кучи пайдо бўлади . Бу куч , ташқи куч ҳисобланади ва у поезда ёки автомобилнинг массалари марказининг ҳаракатини секинлаштиради , яҳни ҳаракатни тормозлайди (§130 даги 154 масалага қаранг ). Хулоса қилиб , шуни таҳкидлаш лозимки , юқоридаги мисолларда ҳар бир обектнинг ҳаракати , албатта , ички кучларнинг ( автомобилннг двигатели , одамнинг мускуллари ) бажарган ишлари ҳисобига амалга оширилади . Лекин , ички кучларнинг бажарган ишлари ёрдамида , масса марказини ҳаракатга келтириш учун , обектни ( поездни , машинани ) ташқи муҳит билан шундай ўзаро та o сирини мавжуд қилиши керакки , натижада ташқи муҳит обектга ташқи куч ( ушбу мисолларда , ишқаланиш кучлари ) билан та o сир этдириш лозим . Масса марказини ҳаракатга келтиришнинг , бошқа йўллардан бири , бу реактив эффект (§112, §114 ларга қаранг ) ҳисобланади . Хар қандай кучли қурилма бўлмасин , агар ташқи та o сир кучни пайдо қила олмаса , ёки реактив эффектни вужудга келтира олмаса , фақат ички кучлар эвазига масса марказини ҳаракатга келтира олмайди . « Джин машинаси » ёки « инерцоид » каби қурилмаларнинг ҳаракати ҳам ташқи муҳит таъсирида содир бўлади , лекин улар яққол кўзга ташланмайди , шу сабабли асоссиз равишда ташқи муҳитнинг таъсири йўқ деб ҳисоблашга баҳона бўлиши мумкин .

Адабиётлар: 1. О.Ахмаджонов. Физика курси, И-том. Тошкент, “Ўқитувчи”. 1991. 2. И.В.Савелев. Курс обшей физики. Т.1,М., Наука,2000г. 3. А.А.Детлаф, Б.М.Яворский. Курс физики. М., “Вусшая школа”.2000г. 4. Т.И.Трофимова Курс физики, М., «Вусшая школа». 2000 г, 380c. 5. Г.А.Зисман, О.М.Годесс. Курс обшей физики. М, изд. “Вусшая школа”,1991 г 6. Д.В.Сивухин «Обший курс физики». Том 1. М.Наука.1977-90 г

Похожие

Система кинетик энергиясининг ўзгариши хақидаги теорема

Система харакат миқдори моментининг ўзгариши хақидаги теорема

Система динамикасига кириш

Системанинг харакат миқдорини ўзгариши

МЕХАНИК СИСТЕМА ДИНАМИКАСИ. МАССАЛАР ГЕОМЕТРИЯСИ